سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 21 مينۋت بۇرىن)
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى “ەڭىلىك – كەبەك” داستانى
باتىس قازاقستان وبلىسى،
تەرەكتى اۋدانى، شاعان جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى حانوۆ شوحان ۋاليحانوۆيچ

قازاق ادەبيەتى پانىنەن 10 سىنىپقا ارنالعان ساباق جوسپارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى “ەڭىلىك – كەبەك” داستانى
جالپى ماقساتتار:
▪ پوەماداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلەلەر مەن ەڭ نەگىزگى تارتىستاردى قاراستىرا وتىرىپ، فەودالدىق ادەت - سالت، زاڭنىڭ قۇربانى بولعان ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ بەينەسىن اشۋ، پوەمانىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن تانىتۋ؛
▪ ءوز بەتىنشە جانە توپپەن ءبىلىم الۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، تالداۋ جاساۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋىن دامىتۋ، بىلىمدەرىن ءوز بەتىنشە قولدانۋعا، ىزدەنۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا، ءوز پىكىرىن جەتكىزىپ ايتۋعا ۇيرەتۋ؛
▪ ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرگە باۋلۋ، ماحاببات سەزىمىن قادىرلەي بىلۋگە ۇيرەتۋ، تۋعان جەرگە، انا تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاستەرلەۋگە باۋلۋ؛
3 وقىتۋدىڭ ناتيجەسى: - شاكارىم شىعارماشىلىعى تۋرالى جالپىلاما مالىمەت بىلەدى؛
-«ەڭىلىك - كەبەك» داستانىنىڭ تاقىرىبىن، يدەياسىن، كەيىپكەرىن، تولعانىس پەن تەبىرەنىسىن تانيدى؛
- وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ويى داميدى.
4 نەگىزگى دەرەك كوزدەرى: اكت، پوستەر، ماركەر مەن ستيكەرلەر، وقۋلىق، جۇلدىزشالار، سلايد

كىرىسپە
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ
وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ
وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋ.
وقۋشىلاردىڭ كوڭىل – كۇيلەرىن بايقاۋ ماقساتىندا ارالعا ساپار شەگۋ
ەكى توپ بولىپ ءبولىنۋ قيما قاعازدار ارقىلى ءبولۋ (اق، كوك)
1 - توپ – تاريحشىلار
2 - توپ – ادەبيەتتانۋشىلار

ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
«التى ويشىل قالپاق ءادىسى»
1. اق قالپاق - سيفرلار ارقىلى جاڭا مالىمەت بەرەدى
2. سارى قالپاق - ءپوزيتيۆتى جاقسى جاقتارىن ايتۋ.
3. قارا قالپاق - وسى تاقىرىپتىڭ جاعىمسىز قارا جاقتارىن ايتۋ
4. كوك قالپاق - قورىتىندى جاساڭىز

ءىىى. توپتىق تاپسىرما

شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «ەڭلىك - كەبەك» داستانىنا بايلانىستى بەينە تاسپا كورسەتۋ.
ەكى توپقا وسى بەينەتاسپانى كورىپ بولعان سوڭ تاپسىرما بەرۋ ارقىلى پوستەر قورعاۋ.
توپتىق تاپسىرما:
1 - توپ – تاريحشىلار: تاريحشىلار پوەمانىڭ قىسقاشا جازىلۋ تاريحى مەن مازمۇنىنا تالداۋ جاساپ، پوەمانىڭ كىرىسپە بولىمىندەگى تاريحي كەزەڭدى اڭگىمەلەيدى.
2 - توپ – ادەبيەتتانۋشىلار: ادەبيەتتانۋشىلار پوەماعا جالپى تالداۋ جاساۋ ءۇشىن شىعارمانىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا، كەيىپكەرلەرگە ساتىلاي كەشەندى تالداۋ جاسايدى، ولەڭگە، ولەڭنىڭ تىلىنە جالپى تالداۋ جاسايدى، ولەڭدى اجارلايدى، ولەڭدەگى قۇبىلتۋدى تالداپ، ايشىقتاۋدى تابادى.
• 1 - توپ – تاريحشىلار جاۋابى:
«ەڭلىك - كەبەك» – ەكى جاستىڭ ماحابباتىن جىر ەتەتىن شىعارما. ەڭلىك پەن كەبەك تۋرالى حيكايالار وقيعا بولعان 18 عاسىردان باستاپ ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. العاشقى جازبا دەرەك 1892 جىلى «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ وتىز ءبىرىنشى جانە وتىز توعىزىنشى ساندارىندا جاريالانعان «قازاقتاردىڭ ەستەرىنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر ءسوز» دەگەن ماقالادا كەلتىرىلەدى. بۇگىنگى كۇندە جىر تۇرىندە جەتكەن «ەڭلىك – كەبەك» داستانىنىڭ ەكى نۇسقاسى بەلگىلى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – 1912 جىلى سەمەيدەگى «جاردەم» باسپاسىنان جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن، اباي ۇسىنعان تاقىرىپ بويىنشا شاكارىم جازعان «جولسىز جازا ياكي كەز بولعان ءىس» دەگەن شىعارما دا، ەكىنشىسى – ماعاۋيا اباي ۇلى جازعان «ەڭلىك – كەبەك» داستانى. شاكارىم نۇسقاسى 1988 جىلى قايتا جارىق كوردى. بۇل پوەما 652 جولدان تۇرادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەكە كىتاپحاناسىندا ساقتالعان ماعاۋيا اباي ۇلى داستانىن 1941 جىلى قايىم مۇقامەتحانوۆ باسپاعا ازىرلەگەن. بۇل قولجازبا تەك 1960 جىلى باسپادان شىعارىلعان «داستاندار» دەگەن جيناقتا العاش رەت جاريالاندى. جازۋشى اۋەزوۆ وسى داستاننىڭ ارقاۋىمەن وسى اتتاس تراگەديا جازدى. شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىندا داستان كەيىپكەرلەرى ەڭلىك پەن كەبەككە ەسكەرتكىش ورناتىلعان. قۇرىلىسقا جەرگىلىكتى حالىق شەبەرلەرى وڭدەگەن قىزىل، كۇرەڭ جانە اقشىل سۇر ءتۇستى گرانيت، سەمەنت، قۇم، الەباستر، اك، جوسا پايدالانىلعان. ەسكەرتكىش قويىلعان تاۋ باسىنداعى ەسكى زيراتتىڭ ءۇستى تەگىستەلىپ، الاڭ اينالاسى جالپاق تاقتاتاستارمەن كومكەرىلىپ، ال ونىڭ ۇستىنە ءار جەردەن ورناتىلعان الاسا سىنتاستار اراسىنا جۋان شىنجىر ارقاندى بوستاۋ كەرمەلەپ قورشاۋ جاسالعان. تورتكىل الاڭنىڭ ورتاسىنان 4 قابىرعالى كۇمبەز - تۇعىر سوعىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ورناتقان بيىكتىگى 6 مەترلىك مۇنارا مەن كۇمبەز تۇيىسەتىن دودەگەنى كەرەگەكوز ورنەكپەن اشەكەيلەگەن. كۇمبەزدىڭ 4 جاعىندا شىعىستىق مانەرمەن ويىپ شىعارىلعان 4 اركا بار. ولاردىڭ ماڭدايشاسىندا “ەڭلىك — كەبەك” دەگەن ەگىز ەسىم اسەمدەپ جازىلعان. ەسكەرتكىشتەن باتىسقا قاراي 8 — 9 كم جەردە 1917 جىلى 7 ماۋسىمدا م. اۋەزوۆتىڭ “ەڭلىك — كەبەك پەساسى وسى ارادا العاش رەت كيىز ءۇي ساحناسىندا قويىلدى” دەپ جازىلعان تاعى ءبىر ەسكەرتكىش بار.

2 - توپ – ادەبيەتتانۋشىلار جاۋابى:
1. داستاننىڭ اتاۋى «ەڭلىك - كەبەك» داستانى. 1891 جىلى جازىلعان.
اۆتور: ش. قۇدايدەردى ۇلى شقو، اباي اۋدانى، شىڭعىس تاۋىنىڭ ەتەگىندە 1858 جىلى 11 شىلدەدە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ «جاستارعا»، «ناسيحات»، «قۋلار»، «عىلىمسىز ادام حايۋان»، «شىن سىرىم» اتتى شىعارمالارى بار. اقىن 1931جىلى 2 قازاندا 73 جاسىندا قاستاندىق قۇربانى بولدى.
داستاننىڭ تاقىرىبى: ەكى جاس اراسىنداعى ماحاببات، ايەل تەڭسىزدىگى.
شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسى: بۇل داستاننىڭ يدەياسى ─ ەسكىلىكتىڭ بۇلجىماس زاڭىن، كورىنىسىن جانە رۋ اراسىنداعى كيكىلجىڭىن سۋرەتتەپ كورسەتە ءبىلۋى. قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە، وزبىرلىعىنا قارسىلىق.
تاربيەلىك ءمانى. ادال ماحابباتقا، سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەيدى..
جانر ءتۇرى: پوەزيا (داستان). داستان ─ (پارسى ءسوزى تاريحي اڭگىمە، ەرتەگى، باتىرلار جىرى) تاياۋ جانە ورتا شىعىستىڭ، ازيانىڭ ادەبيەتى مەن فولكلورىنداعى ەپيكالىق جانر، ولەڭ تۇرىندەگى وقيعالى شىعارما. ەپيكالىق - عاشىقتىق داستان.
شۋماق. 3 شۋماقتى. ( جالپى 131 شۋماقتى)
تارماق. تارماق ─ ولەڭنىڭ ءار جولى. 4 تارماقتى، بارلىعى
بۋناق. بەلگىلى ءبىر داۋىس ىرعاعىمەن ءبولىنۋى. 3 بۋناقتى.
بۋىن سانى: ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ سانىنا بايلانىستى. 11 - 12 بۋىندى.
ۇيقاس ءتۇرى: (- ا - ا - ب - ا) قارا ولەڭ ۇيقاسى.

پوەمانىڭ كومپوزيسيالىق – سيۋجەتتىك قۇرىلىسى
ەكپوزيسيا ----- كەبەكتىڭ نىسان ابىزعا بال اشقىزۋى
وقيعانىڭ باستالۋى ------ كەبەكتىڭ اڭعا شىعۋى. ەڭلىكپەن كەزدەسۋى.
وقيعانىڭ دامۋى --------- كەبەك پەن ەڭلىكتىڭ بايلانىسى
وقيعانىڭ شيەلەنىسۋى ------------- كەبەكتىڭ ەڭلىكتى الىپ قاشۋى، سابيلەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى
وقيعانىڭ شارىقتاۋى --------- ەكى جاستى ولتىرۋگە شەشىم قابىلداۋى
وقيعانىڭ شەشىمى ---------- ەكى جاستىڭ ءولىمى، ءسابيدىڭ تاۋدا قالۋى

كەيىپكەرلەرگە ساتىلاي تالداۋ:
كەبەك – باس كەيىپكەر، توبىقتىنىڭ باتىرى، ۋادەگە بەرىك، ەرجۇرەك باتىر.
ەڭلىك – ماتاي رۋىنان، باي سىباننىڭ ىنجىق بالاسىنا ايتتىرىلعان، باتىل.
نىسان ابىز – بالگەر.
كەڭگىرباي – توبىقتىنىڭ ءبيى، اقىلدى، ءادىل بي، دالا
زاڭىنا باعىنىپ، قاتال ۇكىم شىعارۋشى.
كوبەي – جۇزبەنبەت دەگەن تاپتان شىققان كىسى، ءارقاشان كەڭگىرباي ءبيدىڭ جۇمباق ءسوزىن سول شەشكەن.
تۇلپارى – قوزىكۇرەڭ
جىرداعى ادەت - عۇرىپ، سالتتار: جاقىنىنان قىز الماۋ، ۋادەگە بەرىكتىك، قالىڭ - مال بەرۋ، قىزدى الىپ قاشۋ، قۇدا ءتۇسۋ، اڭشىلىق، قۇسبەگىلىك، قوناق كۇتۋ، ۇرىن كەلۋ
جەر - سۋ اتاۋلارى: حان، شىڭعىس بوكتەرى، حاقان وزەنى، مۇعاجار، وردا، اششىسۋ، تايماق پەن ەرالى

نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما