InfoHub Logo

ناعىز نار تۋعاندار ەلىن وركەنيەت ورىنە ورىستەتپەك. بۇل – حاق!

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان جۇمات شانين دە ەلىنىڭ رۋح كەرۋەنىن باستاعان ءبىرتۋار ازامات ەدى. تاريح سولاي دەيدى.

ەڭ اۋىر وكىنىش - قازاقتىڭ مارقاسقا ۇلىن قيلى زامان قىلىشىمەن قيىپ ءتۇسىردى - «سپەكتاكلدى 10 مينۋتقا ادەيى كەش باستادى، ستالينگە قاستاندىق جاساماق بولدى» دەگەن جالا جابىلىپ، اتىلىپ كەتتى.

بۇل تۋرالى جانە شانيندەر اۋلەتى جايلى اتاسىنىڭ مەرەيتويىنا ارنايى كەلگەن قوعام قايراتكەرى، رەجيسسەر، دراماتۋرگ، اكتەر بولات شانين سۇحبات بارىسىندا اڭگىمەلەدى...

- اتامەكەنگە قوش كەلدىڭىز، بولات اعا!

شانا اۋلەتى مەن جۇمات تۇرعىنباي ۇلىنىڭ تاعدىر-تالايى حاقىندا بىلگىمىز كەلگەنى كوپ ەدى...

- جۇمات اتامىز باياناۋىلداعى جەلتاۋدىڭ باۋىرىنداعى قاراتال قىستاۋىندا 1892 جىلى تۋعان ەكەن. ارعى اتامىز قوجامبەردى دەگەن باتىر ادام بولىپتى. بەرگى اتامىز شانا بەس اعايىندى ەكەن.

اتامىز دارىنىمەن، العىرلىعىمەن ماڭايىن مويىنداتقان، ونەرپاز ادام بولعان. شانادان - تۇرعىنباي، تۇرعىنبايدان - جۇمات پەن اكىش تۋادى.

شانا اۋلەتى ءوز ەڭبەكتەرىمەن كۇن كورگەن، تۇرمىستارى كەدەي بولعان. از عانا مالمەن جاعدايلارى تۇزەلمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، شانا اۋلەتى باسقا كاسىپ ىزدەيدى.

ءسويتىپ ولار تۋعان جەرى جەلتاۋدى تاستاپ، شوپتىكولگە كەلەدى. مۇنداعى جاڭا اشىلعان شاحتاعا تۇسەدى.

ول كەزدە شاحتانىڭ جۇمىسى ادام توزگىسىز اۋىر بولعان. ازاپتى كاسىپتىڭ زەينەتىن كورە الماي، اقىرى ولار كەرەكۋگە كەلسە كەرەك.

ءبىرى اعاش شاۋىپ، ءبىرى ءۇي سالىپ دەگەندەي، ەڭبەك ەتەدى. اعايىندىلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ قارۋلىسى، پالۋان ءبىتىمدى تۇرعىنباي ارقاسىنا ەرشىك بايلاپ، كەمەدەن جۇك تاسيدى.

اقىرى تۇرمىستارى جاقسارىپ، بەس پار وگىز بەن اربا قۇراپ الادى. جۇماتتىڭ اناسى قاليانىڭ توركىن جۇرتىنان ءانشى، كۇيشى، ونەرپازدار كوپ بولىپتى.

بالا جۇماتتىڭ ونەرگە بەيىمدىگىن، العىرلىعىن ەرتە بايقاعان ناعاشىسى التىباي دومبىرا تارتۋعا باۋلىپ، اسىرەسە تاتتىمبەتتىڭ سىرلى كۇيلەرىن، ءبىرجاننىڭ اندەرىن بىلگەنىنشە ۇيرەتكەن دەيدى.

كەيىن ەرتىس بويىنا قارجاستاردىڭ ورتاسىنا كوشكەن شانا اۋلەتى مۇندا دا كوپ ەڭبەكتەنىپ، اعاش كەسىپ، ونى جارىپ، كەپتىرىپ، ومبى قالاسىنا اپارىپ ساتۋمەن اينالىسادى.

بالا جۇمات جاتاق ومىرىنە بەيىمدەلىپ، جۇمىسقا جەگىلەدى. قىر ساحاراسىنداعى بەيقام ومىردەن گورى تىرشىلىكتىڭ قاتال قالىبىنا ءتۇسىپ، قاتارلاستارىنان ەرتەرەك ەرجەتەدى. جۇماتتىڭ قارا جۇمىستان گورى جازۋ-سىزۋعا، ونەرگە ەپتىلىگىن بايقاعان تۇرعىنباي بالاسىن وقىتسام دەپ ارماندايدى. ومبىعا بارىپ-كەلىپ ءجۇرىپ، ورىسشا ازداپ ءتىل سىندىرعان جۇماتتى ومبى ۋەزى تانەن بولىسى قارجاس اۋىلىنداعى تاتار مۇعالىمگە بەرەدى.

ول جەردە جۇمات ورىس ءالفاۆيتىن ۇيرەنىپ، ءوز بەتىنشە كىتاپ وقي باستايدى، كەيىن ومبىدا وقۋدى ماقسات ەتەدى. ءسويتىپ، 1913 جىلى جيىرمادان جاڭا اسقان شاعىندا ومبىعا كەلەدى. ومبى و زاماندا پاتشالى رەسەيدىڭ ەڭ ءىرى شاھارىنىڭ ءبىرى بولعان.

گيمنازيا، ۋچيليششە، كادەت كورپۋسى، باستاۋىش مەكتەپتەرى، تەاترى جۇمىس ىستەپ تۇرعان. مۇندا كەلگەن سوڭ جۇمات كوپ قيىندىق كورىپ، اقىرى ءبىر زاۋىتقا جۇمىسشى بولىپ ورنالاسادى. الدى-ارتىن شولىپ، ماماندىق الۋدى كوزدەيدى.

بولماشى ەڭبەكاقىسىنىڭ ەكىدەن ءبىر بولىگىن ورىس مۇعالىمىنە بەرىپ، ورىس ءتىلىن، اريفمەتيكانى، باسقا دا پاندەردى ۇيرەنەدى. بۇل جىلدارى ومبىدا قازاقتىڭ ءبىلىم مەن ونەرگە ۇمتىلعان تالاي-تالاي جاستارى وقۋدا بولعان. ومبى سەمينارياسىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن ساكەن سەيفۋللين، نىعمەت نۇرماقوۆتارمەن تانىسىپ، ارالاسادى.

- ياعني ءىرى شاھار جۇمات ءشانيننىڭ ونەر-بىلىم ورىسىنە جول اشقان عوي...

- ارينە. ىزدەنگىش جاس جىگىت ورىس ونەرىنە دەن قويىپ، از ۋاقىتتا ماندولين، سكريپكا ويناۋدى ۇيرەنىپ الادى، سەمينارياداعى ساۋىق كەشتەرىنە بارادى.

زاۋىتتا جۇمىس ىستەپ ءارى ءمۇعالىم جالداپ وقىعان جۇمات اتام 1915 جىلى ەسەپشىلەر دايىندايتىن كۋرسقا ءتۇسىپ، كەلەسى جىلى ءبىتىرىپ، زاۋىتتاعى باس ەسەپشىنىڭ كومەكشىسى بولادى.

بۇل قاندى 1916 جىل ەدى. زاۋىتتا بەلسەندى، كوزى اشىق جاستاردىڭ قاتارىنا قوسىلعان جۇمات توڭكەرىسشىل رۋحتاعى جۇمىسشىلاردىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، كوپ وقيدى، جان-جاقتى ىزدەنەدى.

الايدا كۇنباتىس مايداندا ابدەن تيتىقتاعان پاتشا ۇكىمەتى قازاقتان اسكەر الۋ نيەتىنە كىرىسەدى. سولاردىڭ قاتارىنا وزگە جۇمىسشىلارمەن بىرگە جۇمات اتام دا ىلىكسە كەرەك.

ورىس ءتىلىن جەتىك بىلگەن، تاپتىق ايقاستىڭ ىستىق-سۋىعىن كورىپ ىسىلعان جۇمات شانين زۇلىمدىققا قارسى تۇرۋشىلاردىڭ قاتارىنان تابىلىپ، كوشباسشى بولادى. ول جاقتاعى ادام توزگىسىز مەحناتتان اقپان توڭكەرىسى قۇتقارادى. پاتشا تاعىنان توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، مايدانداعىلاردىڭ كۇنى تۋادى، ءسويتىپ 1917 جىلى مايدانداعى جاس جىگىتتەر ورالادى. توڭكەرىس قازاق دالاسىنا دا كەڭ جايىلادى.

جۇماتتىڭ تۋىستارى بۇل كەزدە قايتادان جەلتاۋعا ورالىپ، جاڭا كاسىپ – جەر جىرتىپ، ەگىن سالۋعا كىرىسكەن ەكەن. سول جىلى جۇمات اتام جەلتاۋدان ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قارقارالى قالاسىنا كەلىپ، ۋەزدىك كووپەراتيۆكە ەسەپشى بولىپ ورنالاسادى. - ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، جالپى ءشانيننىڭ ونەرگە دەگەن ۇمتىلىسى وسى قارقارالى جەرىنەن باستاۋ الدى دەسەدى...

سول جىلدارى «ارقالىق باتىر» پەساسىن دا جازعان ەكەن... - ءيا، سولاي. قاز داۋىستى قازبەك ءبيدىڭ مەكتەبى ورنىققان ەلدە جۇمات اتامىز قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر رۋحاني الەمىنىڭ ەسىگىن اشقانداي بولىپتى. ونەردىڭ بار سالاسى بىرىككەن قازاق تەاترىن اشسا دەگەن ارمانى قاناتتانا تۇسەدى. كەيىن قازاقتىڭ تۇڭعىش ارتيستەرىنىڭ ءبىرى بولعان سۇيىكتى جارى جانبيكەمەن كەزدەسىپ، شاڭىراق كوتەرەدى. 1920 جىلى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتەدى. كەلەسى جىلى پاۆلودار ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ال 1922 جىلى پرەزيديۋم مۇشەسى بولىپ سايلانادى.

جالپى، جۇمات اتامىز ءبىرقاتار جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان ەكەن. 1922 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا زايسان ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى. كەڭەس وكىمەتىن ورنىقتىرۋ، ت.ب. قاۋىرت جۇمىستارعا ارالاسا ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى ءانشى، كۇيشى، قۇسبەگى، جىرشىلارمەن تانىسىپ، بىلىسەدى.

جاڭاعى ايتقان ارقالىق باتىر جىرىن وسى سەمەي ايماعىندا زايسانداعى كۇمىس كومەي جىراۋ، اقىن ەرجاننان ەستىپ، جازىپ الادى. كەيىن وسىنىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ اتاقتى «ارقالىق باتىر» تراگەدياسىن جازدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، جۇمات اتا جاۋاپتى قىزمەتتەردە ءجۇرىپ، ارا-اراسىندا شىعارماشىلىققا دا بەت بۇرعان. مىسالى، سەمەيدە شىققان «تاڭ» اتتى جۋرنالدا 1925 جىلى «تورسىقباي قۋ» اتتى ءبىر ءبولىمدى پەساسىن جاريالايدى. زايساننان اكەلگەن «ارقالىق باتىر» تراگەدياسىن 1924 جىلى جەرگىلىكتى ونەرپازداردىڭ قاتىسۋىمەن قالالىق كلۋب ساحناسىنا قويادى. 1920 جىلى سەمەيدە قۇرىلعان «ەس-ايماق» درامالىق ترۋپپاسىنىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقارادى. ونىڭ رەجيسسۋراسىمەن م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگى»، س.سەيفۋلليننىڭ «قىزىل سۇڭقارلارى» قويىلادى.

ءسويتىپ جۇمات ءشانيننىڭ جاقسى اتاعى بۇكىل قازاقستانعا جايىلادى. كەيىن وقۋ كوميسسارياتىنىڭ ارناۋلى قاۋلىسىمەن قىزىلورداعا شاقىرىلادى. وتىزدىڭ ۇستىنە جاڭا شىققان جۇمات شانين وسى ەلدە ۇلت تەاترىن قۇرۋعا بەلسەنە كىرىسەدى. اقىرى ىرگەتاسىن قالاپ، قىزىلوردا تەاترى ۆ.شەكسپيردىڭ «گاملەتىن»، ا.س.پۋشكيننىڭ «ساراڭ سەرى»، ب.ءمايليننىڭ «مايدان»، ءى.جانسۇگىروۆتىڭ «كەك» پەسالارىن ساحنالايدى.

- سوندا وقۋ - اعارتۋ مەن تەاتر ونەرى ءبىر سالادا بولعان با؟

- ءيا، ۇلتتىق تەاتردىڭ قۇرىلۋىنا، ءساتتى بولۋىنا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى مەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى باسشىلىق ەتكەن.

بولاشاق تەاتر ويىندارىنا ونەرگە ەبى بارلاردى عانا ەمەس، ەلدى وقۋعا شاقىرۋعا دا مىقتى قۇرال رەتىندە پايدالانعان. بۇعان اعارتۋ كوميسسارياتى دا مىقتاپ كىرىسكەن.

سەمەي گۋبەرنياسىنان دا ارتيستەر شاقىرىلعان ەكەن. ولاردىڭ قاتارىندا قاشاۋباي ۇلى امىرە، بايزاق ۇلى يسا، مۇڭايتپاس ۇلى قاجىمۇقان، قۋانىشباي ۇلى قالىبەك، مايرا ءانشى بولعان.

بۇل تۋرالى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1925 جىلعى 29 قازانداعى سانىندا اقپارات بەرىلگەن ەكەن. ءسويتىپ، ج.شانين 1925 جىلدىڭ 5 قازانىنان باستاپ تۇڭعىش قازاق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى بولىپ قىزمەتىنە كىرىسەدى.

سوندا وسى تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى س.قوجامقۇلوۆ العاشقى ارتيستەرى بولىپ ءا.قاشاۋبايەۆ، ي.بايزاقوۆ، ق.جانداربەكوۆ، ە.ءومىرزاقوۆ، ا.ابدۋللين، ر.يمانبايەۆ، ج.مانابايەۆا جۇمىسقا الىنعان.

جۇمات ءشانيننىڭ ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى ونىڭ رەجيسسەرلىك ەڭبەگى مەن ۇلتتىق تەاتر قۇرۋداعى اسا قوماقتى ەڭبەگى ەلەنىپ، 1933 جىلى «قاز ءاسسر-نىڭ حالىق ءارتيسى» اتاعىنىڭ بەرىلۋى ەدى.

بۇل اتاق تاريحتا تۇڭعىش رەت جۇمات شانينگە جانە ەلۋباي ءومىرزاقوۆقا بەرىلگەن. - شانيندەردىڭ شىمكەنت جەرىنە قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ بولعان وقيعانى ايتىپ بەرسەڭىز...

- 1936 جىلى موسكۆادا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىرىنشى دەكاداسى وتكەنى بەلگىلى. مىنە، وسى شاراعا جۇمات اتام باستاعان ەكى ۆاگون ارتيس قاتىستى. ولاردىڭ قاتارىندا كۇلاش، قانىبەك بايسەيىتوۆتەر، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ت.ب. قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارى بولعان ەكەن.

وسى ساپاردا اتامىز انتون چەحوۆتىڭ جۇبايى كنيپپەر چەحوۆا، كونستانتين ستانيسلاۆسكيي، لۋناچارسكييمەن تانىسىپ، كەيىن ولارمەن حات جازىسىپ تۇرعان.

شىمكەنت جەرىنە كەتۋگە نە سەبەپ دەگەن وقيعا دا وسى موسكۆا ساپارىنا بايلانىستى بولدى. مەن اتامنىڭ وسىناۋ قيىن تاعدىرى بولعان جاعدايدى ىزدەستىردىم. سودان سول كەزدەگى «كگب»-نىڭ مۇراعاتىنان موسكۆا ساپارى جايلى قۇجاتتاردى ءوز كوزىممەن كورىپ قايتتىم.

ءبىر قۇجاتتا بىلاي دەلىنىپتى: «ۆى، شانين دجۋمات، ساكەن سەيفۋللين، تەميربەك جۋرگەنوۆ سپەسيالنو زادەرجالي زاناۆەسا پەرۆوگو سپەكتاكليا ۆ موسكۆە، «كىز جيبەك». پوچەمۋ زادەرجالي وتكرىتيە زاناۆەسا نا 10 مينۋت؟ ۆى وكازىۆاەتسيا ۆتروەم حوتەلي سوۆەرشيت پوكۋشەنيە نا ي.ۆ.ستالينا!!!» دەگەن سوزدەر. سوندا: «سەبەبى ۇشەۋىمىز سول ون مينۋتتىڭ ىشىندە ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، ءستاليندى اتىپ كەتپەكشى بولدىق» دەپ اتاما «تۇسىنىكتەمە» جازدىرادى. «اتامدى سوندا نە ءۇشىن اتقان؟» - دەپ سۇراسام، «تۇسىنىكتەمەدە جازىلىپ تۇرعان جوق پا؟!»-دەدى الگى ايەل.

قۇجاتتا جۇرگەنوۆ پەن سەيفۋلليننىڭ دە ءىسى تىركەلگەن ەكەن. ونى وقىتپاي قويدى. ءبىر كەزدە مەنى باقىلاپ وتىرعان ايەل سىرتقا شىعىپ كەتتى. سول كەزدە ەكەۋىنىڭ قۇجاتىنا كوز جۇگىرتىپ شىقتىم. قۇداي-اي، ۇشەۋىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى ءبىر ادامنىڭ قولىمەن جازىلعان ەكەن عوي. ۇشەۋىنىڭ دە جاۋابى بىردەي. تەك سوڭىنا ۇشەۋىنە كۇشتەپ قول قويدىرعان. اتام ءبىر بەت قاعازعا ءومىربايانىن ءوز قولىمەن جازىپ وتكىزگەن ەكەن. تۇسىنىكتەمە جازىلعان جازۋ ەكەۋى ەكى بولەك.

- سوندا سپەكتاكلگە ستالين دە بارعان با؟

- جوق، ول ەكىنشى قويىلىمىنا بارعان ەكەن.

بىرىنشىسىندە بولماعان عوي. بۇل تەرگەۋ-تەكسەرۋ موسكۆا ساپارىنان كەيىن باستالعان بولۋ كەرەك. قۋدالاۋعا تۇسكەننەن كەيىن اتام ءبىر جىلداي قىرعىزستاننىڭ سول كەزدەگى استاناسى فرۋنزەدە (قازىرگى بىشكەك) ءبىر جىلداي تۇرىپ، قىرعىز تەاترىنىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتكەن.

ونى بۇكىل قىرعىز مويىندايدى. الماتىداعى لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس دراما تەاترىنىڭ اشىلۋىنا دا ىقپال ەتكەن، بۇگىنگى قازاقتىڭ اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەارىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان دا - جۇمات شانين. سوسىن ورالعا قونىس اۋدارىپ، سوندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە ۇستالعان ەكەن. الماتىداعى قازىرگى ۇقك-نىڭ جەرتولەسىندەگى اباقتىعا جابىلعان.

وسىنى وقىعاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىت ورنىمنان قوزعالماي تۇرىپ قالدىم. مۇنداي دا جالا بولادى ەكەن دەپ قاتتى تاڭىرقادىم. بۇل ايتەۋىر قازاقتىڭ زيالى، وقىعان، ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ كوزىن قۇرتۋ ساياساتىمەن جاسالعان ءىس قوي. سودان اتامىز وسى جالامەن 1938 جىلدىڭ 26 اقپانىندا 46 جاسىندا اتىلعان. - جەرلەنگەن جەرىن بىلە-سىزدەر مە؟

- جوق، بىلە المادىق. اتىلعاننان كەيىن 2-3 كۇننەن سوڭ «شانيندەر الماتىدان 24 ساعاتتىڭ ىشىندە كەتسىن» دەگەن وكىم شىعىپتى.

سوندا جۇمات اتامنىڭ ءىنىسى اكىش اكەم قاسىمحاندى (جۇماتتىڭ ۇلى) الىپ، كۇننىڭ سۋىعىندا ەشقانداي ءتانىس-بىلىسى جوق شىمكەنتكە كەلەدى. وسىلايشا ءشانيننىڭ ۇرپاقتارى شىمكەنتتە قالىپ قويعان. - سودان... - سودان اكىش اتامىز جۇبايى ماكىش اجەمىزبەن بىرگە شىمكەنت قالاسىندا اشىلعان قازىرگى جۇمات شانين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ ارتيستەرى بولىپ ەڭبەك ەتتى. ونەرلى اۋلەتتە دۇنيەگە كەلگەن اكەم قاسىمحان دا اكە-اعالارىنىڭ جولىن قۋدى.

ول شىمكەنت وبلىستىق دراما تەاترى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ 1969 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى. 1955 جىلى تەاتردا تۇڭعىش رەت شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءرولىن بەينەلەدى. وعان دەيىن قازاق ساحناسىندا شوقاننىڭ ءرولى شىقپاعان ەكەن. سول سپەكتاكلدىڭ تۇساۋكەسەرىنە «اققان جۇلدىز» رومانىنىڭ اۆتورى، بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ قاتىسىپتى. قاسىمحان جۇمات ۇلى «ارشىن-مالالان»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «جالبىر» قويىلىمدارىندا باس رولدەردى بەينەلەگەن.

ول ارتيست، رەجيسسەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق كينەموتوگرافياسىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن فيلمدەردە وينادى. 1957 جىلى تۇسىرىلگەن «بوتاگوز» فيلمىندە بۇركىتباي، 1964 جىلى شاكەن ايمانوۆپەن بىرگە «الدار كوسە» فيلمىنە ءتۇستى. شاكەن اعا قاسىمحاندى تۋعان ىنىسىندەي جاقسى كورىپ، ونەرىن جوعارى باعالاعان ەكەن. سونداي-اق ءشامشى اعامىز دا ءبىزدىڭ ۇيگە قوناققا ءجيى كەلىپ تۇراتىن. كومپوزيتوردىڭ ءبىراز اندەرى ءبىزدىڭ ۇيدە جازىلدى.

- قانداي اندەر ەكەن؟

- ءقازىر ەلىمىزدىڭ ءانۇرانىنا اينالعان «مەنىڭ قازاقستانىم»!

اكەم اككاردەون تارتاتىن. مەن مەكتەپكە بارماي تۇرىپ، ول الپىسىنشى جىلداردىڭ باسى ەدى، وسى ءاندى ديۆاندا وتىرىپ شىرقاپ، ءشامشى اعانى «جىلاتقام». سوندا... ويلاپ وتىرسام، «مەنىڭ قازاقستانىمنىڭ» العاشقى ورىنداۋشىسى مەن بولىپپىن عوي. ءقازىر شىمكەنت قالاسىنداعى ءبىز تۇرعان ۇيگە اكەمىزگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان.

- تاماشا! ەندى ءبىر ساۋال: ءسىزدىڭ اكەڭىز قاسىمحان سوندا اكىشتىڭ بالاسىمىن دەپ ەسەپتەگەن بە؟

مۇنى بىلگەن بە ەكەن؟

- سولاي بولىپ تۇر عوي. جەر اۋدارۋ تۋرالى وكىم شىققاننان كەيىن جۇماتتىڭ ءىنىسى اكىش اتام قاسىمحاندى الىپ، شىمكەنتكە كوشتى دەدىم عوي.

ال جۇماتتىڭ ايەلى، مەنىڭ اجەم جانبيكە «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلى رەتىندە الجير-گە ايدالىپتى. ول دا اكتريسا بولعان. سودان اكىش مەنىڭ اكەمدى ءوز اتىنا جازدىرىپ العان. اكەم ماعان ەشۋاقىتتا ءوزىنىڭ جۇماتتىڭ بالاسى ەكەنىن ايتپادى. ءوزىن اسىراپ، جەتكىزگەن اكىشتىڭ بالاسىمىن دەپ سانادى.

مەنىڭ 13 جاسىمدا اكەم قاسىمحان ومىردەن ءوتتى. بەيىتىنىڭ باسىنا دا «قاسىمحان اكىش ۇلى» دەپ جازىلدى. ال مەن ءوزىمنىڭ جۇمات ءشانيننىڭ نەمەرەسى ەكەنىمدى العاش رەت قاپان بادىروۆتان ەستىدىم.

كەيىن انام دا قاپان اعانىڭ ءسوزىن راستادى. جانبيكە اجەمىزدىڭ ءسىڭلىسى ءمارزيا اپا دا مەنى «جانبيكەمنىڭ نەمەرەسى» دەپ جاقسى كوردى. جانبيكە اجەمنىڭ ەكى ءسىڭلىسى قاپيزا مەن ءمارزيا دا اكتريسا بولعان. قاپيزا - اتىعاي ءشانيننىڭ جۇبايى.

ءبىر وتباسىنىڭ ەكى قىزى شانيندەر اۋلەتىنە كەلىن بولعان عوي. اكەم قاسىمحان نەگىزىندە شىندىقتى 1963 جىلى بىلگەن ەكەن. سول جىلى اكەم قاسىمحان، اكىش اتام، اپام، انام، اپكەم – ءبارىمىز قاراعاندىعا باردىق.

سوندا جۇمات اتانىڭ ايەلى، ياعني جانبيكەنىڭ ءسىڭلىسى ءمارزيا الدىمىزدان شىقتى. «سەنى اناڭ كۇتتى عوي، نەگە كەلمەدىڭ، بالام؟» دەپ جىلاپ جىبەردى. سويتسەك، 1953 جىلى ي.ستالين قايتىس بولعان سوڭ جانبيكە انامىز الجير-دەن بوساپ، ءسىڭلىسىنىڭ قولىنا قاراعاندىعا كەلەدى. الايدا ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولادى. ول قاماۋعا الىنعاندا ءمارزيا اپامىز بۇل حاباردى شىمكەنتكە تەلەگراممامەن جىبەرگەن ەكەن.

ءبىراق اكىش اتا مەن ماكىش اپا بۇل حاباردى قاسىمحاننان جاسىرىپ قالىپتى. اكەمىزدى دە الىپ كەتەدى دەپ قورىققان بولار. قاسىمحان سوندا اناما جىلاپ: «ولار بىزدەن نەگە جاسىردى، شىندىقتى بىلگەن كۇننىڭ وزىندە مەن ولاردان ەشقايدا كەتپەيتىن ەدىم عوي.

ويتكەنى ولار مەنى تاربيەلەپ، ءوسىردى» دەپتى. ءسويتىپ، «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلى دەگەن جالامەن تۇرمەگە جابىلىپ، كەيىن بوساعان جانبيكە انامىز تۋعان بالاسى قاسىمحاندى كورە الماي، ارماندا كوز جۇمعان ەكەن. اتام پارتيا قاتارىندا قىزمەت ەتتى، قازاق زيالىلارىنىڭ كوزىن قۇرتۋعا بارىنشا تىرىسقان ەجوۆ، بەريالاردىڭ قاراماعىندا بولعان. قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ ۇيىندە بولعانىمدا ول كىسى ماعان ەجوۆ، بەريالاردىڭ قازاق زيالىلارىنا كورسەتكەن قياناتىن جىلاپ وتىرىپ ايتقان ەدى.

سول ۇيدەن اتامنىڭ ەجوۆتارمەن تۇسكەن سۋرەتىن كورگەنمىن.

- جۇمات اتانىڭ ءسىزدىڭ اكەڭىزدەن باسقا بالالارى بولدى ما ەكەن؟

- ءيا، بولعان. قاسىمحاننان باسقا ەكى بالاسى بولدى.

1927 جىلى قازاق تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جۇمات شانين قازاق زيالىلارىنان قۇرىلعان دەلەگاسيانى باستاپ موسكۆاعا ەتنوگرافيالىق كورمەگە قاتىسۋعا بارادى.

دەلەگاسيا قۇرامىندا ءا.قاشاۋبايەۆ، ي.بايزاقوۆ، ق.قۋانىشبايەۆ، س.قوجامقۇلوۆ، جۇبايى جانبيكە انامىز بولعان. انامىزدىڭ قولىندا قۇنداقتاۋلى بالاسى بار ەكەن.

ەسىمى – ايان. ول كەزدە پويىز موسكۆاعا 5-6 كۇن ءجۇرىپ بارادى دەيدى. جولدا ءسابي اۋىرىپ، قايتىس بولادى. سوندا ەرلى-زايىپتىلار قايعىدان قان جۇتىپ تۇرسا دا، جولسەرىكتەن نارەستەنىڭ جانسىز دەنەسىن جاسىرادى.

جۇمات اتام: «بىلدىرمەيىك. قالايدا قازاق ونەرىن ماسكەۋدە كورسەتۋىمىز كەرەك» دەپتى. جانبيكە انامىز جانسىز بالاسىن قۇشاقتاعان كۇيى موسكۆاعا جەتىپتى.

پويىزدان تۇسە سالا بالانى مۇسىلمانداردىڭ زيراتىنا اپارىپ جەرلەپتى. ەگەر بالانىڭ شەتىنەپ كەتكەنىن بىلسە، ەكەۋىن پويىزدان ءتۇسىرىپ كەتەر ەدى. ال دەلەگاسيانى باستاپ بارا جاتقان ءارى ورىسشا بىلەتىن ادام اتام عانا بولسا كەرەك.

سونى تۇسىنگەن جۇمات شانين جەكە باسىنىڭ قايعىسىن قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسىرا بىلگەن.

قانداي جانكەشتىلىك دەسەڭىزشى؟!

سول كورمەدەن سوڭ امىرە قاشاۋبايەۆ پاريجدە ونەر كورسەتۋگە جولداما العان ەكەن. مۇنى مەن ەلۋباي ءومىرزاقوۆتىڭ ەستەلىگىنەن ءبىلدىم. جۇمات اتانىڭ راۋىپبەك دەگەن ۇلى بولعان. ول - قازاقتان شىققان تۇڭعىش سكريپكاشى.

الماتىدا، موسكۆادا مۋزىكالىق ۋچيليششەدە وقىعان. ءقازىر قازاقتىڭ تۇڭعىش سكريپكاشىسى ايتكەش تولعانبايەۆ دەيدى.

بىردە ايتكەش اعانىڭ ءوزى كەلىپ: «اينالايىن، قازاقتىڭ تۇڭعىش سكريپكاشىسى مەن ەمەس، سەنىڭ اكەڭنىڭ اعاسى راۋىپبەك»، - دەپ كوزىنە جاس العان ەدى. ايتكەش اعا سوعىستا تۇتقىندا بولعان. تۇتقىنداعى قازاققا نەمىستەر سكريپكا تارتقىزىپ قويادى ەكەن.

سوعىس بىتكەن سوڭ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ايتكەش تولعانبايەۆتىڭ وسى جاعدايىن ەستىگەن رەكتور: «سەن نەمىستەرگە كونسەرت قويىپ بەرگەن وڭباعانسىڭ»، - دەپ تۇقىرتىپ، كوممۋنيستەردىڭ قاتارىنان شىعارتقان.

ول امالىنىڭ جوعىنان تارتقان عوي. جانى تازا، جاقسى ادام ەدى. ايتكەش اعا ساحناعا ەلۋىنشى جىلدارى شىقسا، راۋىپبەك اعامىز وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ونەر كورسەتكەن.

1939 جىلى راۋىپبەك شانين وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ قايتىس بولعان. وتباسى بولماعان، سوڭىندا ۇرپاعى جوق.

جۇمات اتام 1958 جىلى اقتالدى. ءبىراق بۇل جالپى جۇرتقا جاريالانبادى. تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ايتىلا باستادى.

- بولات قاسىمحان ۇلى، ءسىزدى «تۇلپاردىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى» دەپ بىلەمىز. اتا-اجە، اتا-انا، ناعاشى جۇرت – اۋلەتىڭىز قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە قىزمەت ەتكەن.

اسىرەسە جۇمات ءشانيننىڭ ۇلتتىق ونەردىڭ دامۋىنا سىڭىرگەن ونەرى قوماقتى. وزىڭىزگە دە ونەر ءداستۇرى ميراس بولىپ قالدى دەپ بىلەمىز...

- مەن موسكۆادا اكتەرلىكتى، الماتىدا رەجيسسەرلىكتى ءبىتىردىم. شەتەل تەاترلارىنىڭ قويىلىمدارىن كوپ تاماشالادىم.

ءبىر جىلداي ارقالىق تەاترىندا قىزمەت ەتتىم. سوسىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا جۇرگەندە سول كىسىنىڭ قاراماعىندا ءبىر جىلداي عىلىمي قىزمەتكەر بولدىم.

شانيندەر اۋلەتىنەن ەكەنىمدى ەستىگەن باعىبەك قۇنداقبايەۆ: «شانيندەردىڭ تۇقىمىندا زەرتتەۋشىلەر جوق.

سەندەر كەرەمەت ۇيىمداستىرۋشى بولا الاسىڭدار. مادەنيەت مينيسترلىگىنە بار» دەپ اقىل ايتتى. سودان باستاپ مينيسترلىكتە ۇزاق قىزمەت ەتتىم. ءۇش ءمينيستردىڭ كومەكشىسى، كەڭەسشىسى بولدىم.

بايتەن وماروۆتىڭ باستاماسىمەن ەسترادا جانە سيرك كوللەدجىنىڭ جانىنان اشىلعان «جاس ساحنا» تەاترىندا ەڭبەك ەتتىم. ءقازىر الماتى قالالىق اكىمدىگىندە قىزمەت ەتەمىن.

- قازىرگى قازاق تەاترىنا نە جەتىسپەيدى دەپ ويلايسىز؟

- تەاتر – ۇلتتىڭ سان سالالى ونەرى، رۋحانياتى توعىساتىن وردا بولعاندىقتان، وعان ۇلكەن كومەك، قولداۋ كەرەك. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە دراماتۋرگيا سالاسى مىقتى بولسا، ودان كەيىن رەجيسسۋرا، تالانتتى ارتيستەر كوبىرەك بولسا دەيمىن.

تەاتر ماماندارى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، جالپى حالىق اراسىندا تەاتر ونەرى كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ وتىرسا، ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى. جۇمات شانين و باستا سپەكتاكل قويار الدىندا شىمىلدىق اشىلار تۇستا ءانشى امىرە مەن يسا اقىننىڭ ونەرلەرىنە ءورىس بەرىپ وتىرعان ەكەن.

وسى ارقىلى حالىقتىڭ ءان مەن كۇيگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرا بىلگەن. تەاتر ساحناسىندا ۇلتتىق ويىنداردى ەنگىزۋ ارقىلى جاڭاشا ءتۇر بەرگەن، العاشقى مۋزىكالىق دراما شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىنا ساي ەتىپ ۇلتتىق بيلەرىمىزدى ەنگىزگەن.

ول سول كەزدەگى اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگتەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، شىعارماشىلىق كومەك بەرۋگە ۇمتىلعان. سوندىقتان سول قالامگەرلەردىڭ كوبىنىڭ درامالارى ساحنا كوردى.

ارينە، ونىڭ ءبارى بىردەي كەرەمەت بولماسا دا، تاتىمدىنى تاڭداپ الۋ وڭاي عوي.

- جۇمات شانين قوعامنان لايىقتى باعاسىن الدى دەپ ويلايسىز با؟

- جاڭا ايتىپ ءوتتىم، اتا-مىزدىڭ اقتالعانى جايلى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتىلمەدى.

تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ونىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى، ۇلتتىق ونەرگە قوسقان ەڭبەگى ايتىلا باستادى. شىمكەنت تەاترى اتامىزدىڭ اتىندا.

مىنە، جۇمات ءشانيننىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي تۋعان ەلى، پاۆلودار ءوڭىرى ءبىراز ءىستى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرا باستادى. اتامنىڭ 90 جىلدىعىندا باياناۋىلداعى بۇرىن يۋجنىي دەپ اتالىپ كەلگەن اۋىلعا ءشانيننىڭ ەسىمى بەرىلدى.

كەيىن كەڭشارلار تاراتىلعاندا شانين ەسىمى دە جوعالدى. كۇركەلى، قاپار دەپ اتالىپ كەلدى.

ەندى مىنە، جۇمات ءشانيننىڭ ەسىمى جاڭعىردى، تۋعان اۋىلىنا ەسىمى بەرىلدى. ج.ايماۋىتوۆ اتىنداعى وبلىستىق قازاق مۋزىكا تەاترىندا «ارقالىق باتىر» سپەكتاكلى قويىلدى.

باسقا دا شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. جۇمات اتانىڭ ءومىرى جايلى بەلگىلى اكادەميك رىمعالي نۇرعالييەۆ «اي قاناتتى ارعىماق» اتتى رومانىن جازدى. باسقا دا ەستەلىكتەر ايتىلۋدا، جازىلۋدا.

ءيا، جۇمات ءشانيننىڭ ەسىمى قازاقتىڭ جادىنان وشپەۋى ءتيىس. ويتكەنى اتامىز سالعان سارا جول ۇرپاقتارىمىزدى ءالى الداعى كۇندەرگە اپارادى دەپ ويلايمىن.

- سۇحباتىڭىزعا راقمەت، بولات اعا!

قازاق ونەرى ورلەي بەرسىن!

 

ءتۇيىن:  جالىنان سيپاتپايتىن اساۋ جىلدار، جۇيرىك ۋاقىت ءوز دەگەنىن ىستەپ، العا قاراي توقتاۋسىز جىلجىپ بارادى. وسىناۋ كوش كەرۋەندە جوعالتقانداردى تاۋىپ جاتىرمىز.

ولار - قانداي قۇرمەتكە دە لايىق ۇلى تۇلعالار!

سونىڭ ءبىرى - جۇمات شانين!

---