شەت تىلدەرىندە لەكسيكانى وقىتۋ ۇدەرىسىندە ەستە ساقتاۋدىڭ دامۋى. ەسكە ساقتاۋدىڭ مازمۇنى مەن تۇرلەرى
كارىباي ادەمى بولات قىزى
ورال قالاسى، بقمۋ شەتەل تىلدەرى كافەدراسى، 4 كۋرس ستۋدەنتى
كيسمەتوۆا گاليا ناگيبۋدايەۆنا
ورال قالاسى، بقمۋ پەد.عىل.كانديداتى، دوسەنت، عىلىمي جەتەكشى
جاد - بۇل پسيحيكالىق ءومىردىڭ، ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ نەگىزى. ول ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن وتكەن تاريحىمىزدى ساقتايتىن سيقىرلى قوراپشا. كەز كەلگەن قاراپايىم نەمەسە كۇردەلى قىزمەت (وقۋ، جازۋ، ءوزىننىڭ جەكە ارەكەتىندى ويلاۋ) مىناعان نەگىزدەلگەن: قابىلداۋ بەينەسى ءتىپتى بىرنەشە سەكۋندقا بولسىن جادتا ساقتالادى. ەگەر ءبىزدىڭ جادىمىز جوق بولسا، ءبىز ءبىر دە ءبىر سويلەمدى تۇسىنە المايتىن ەدىك، سەبەبى سوڭىنا دەيىن وقىپ بىتپەي جاتىپ، ونىڭ باسىن ۇمىتىپ قالامىز. ەگەر جاد جەكە فاكتىلەر مەن جاعدايلار اراسىنداعى بايلانىستى ساقتاماسا، ءبىزدىڭ سەزىم مۇشەلەرىمىزدەن كەلگەن اقپارات پايداسىز بولار ەدى. جاد كوپ جاقتى. جادتا ارسەنال سەكىلدى، ءومىر بويى ساقتالاتىن بەلگىلى سوزدەر قورى، اقپارات، تۇسىنىك، بەينەلەر بار. ولار جالقى ەسىمدەر، اكە مەن انا بەينەسى، انا ءتىلى، ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرى جانە ت.ب. مۇنىڭ ءبارى ۇزاق مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ. دەگەنمەن، ەستە ساقتاۋدىڭ قىسقا مەرزىمدى ءتۇرى دە بولادى. مىسالى، گازەت ساتىپ الۋدى ۇمىتپاۋ نەمەسە اتا-انامىز تاپسىرىپ كەتكەن جۇمىستى ۇمىتپاي ورىنداپ قويۋ ت.س.س. ءبىراق، ءبىر كۇن ءوتتى جانە وسى كۇنگە بايلانىستى جاعداياتتار سول جەردە قالدى. ولاي بولسا، اقپارات سەكۋند نە مينۋت ساقتالدى، ۇزاق ساقتالعان جوق. ەستە ساقتاۋدىڭ وسىنداي ءتۇرى قىسقا مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ دەپ اتالادى. دەگەنمەن، قىسقا مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ ۇزاق مەرزىمگە اينالۋى مۇمكىن. فوتوسۋرەتتەن بۇرىن كورگەن كىسىنى، كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ كورەتىن بولساق، ونىڭ بەينەسىن قاتەسىز تاني الاتىن كەزدەر بولادى.
ءبىز ءارتۇرلى سەزىم مۇشەلەرىمىز، سونىڭ ىشىندە كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ، ءدام سەزۋ ارقىلى اقپاراتتار الامىز. سوعان سايكەس كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ جانە ءدام سەزۋ جادتارى بولىنەدى. سونىمەن قاتار، ادامنىڭ قانداي اقپاراتتى ەستە ساقتاعانىنا بايلانىستى مىناداي جاد تۇرلەرىن كورسەتۋگە بولادى: سوزدەردى ەستە ساقتاۋ (اۋىزشا جانە ۆەربالدى ەستە ساقتاۋ)، بەينەلەردى ەستە ساقتاۋ (بەينەلىك ەستە ساقتاۋ)، قوزعالىستاردى ەستە ساقتاۋ (قوزعالمالى ەستە ساقتاۋ)، كوڭىل-كۇي، سەزىم، ۋايىمدى ەستە ساقتاۋ (ەموسيونالدى ەستە ساقتاۋ)، كەڭىستىكتە ورنالاسقان زاتتاردى، ۋاقىت ۇزىندىلەرىن، سانداردى جانە ت.ب. ەستە ساقتاۋ. سونىمەن، جاد- كۇردەلى پسيحيكالىق ءۇردىس، ول ءبىز بۇرىن قابىلداعان، ويلاعان جانە جاساعان ارەكەتتەرىمىزدى ساقتايتىن جانە ءىزىن قالدىرىپ، كەرەك كەزدە قايتا جانداندىراتىن قابىلەتكە يە.
جادتى زەرتتەۋ كوپتەگەن عاسىرلار بۇرىن باستالدى جانە وسىلاي بولا تۇرا جاد ءاردايىم وقۋ ۇردىسىمەن (ياعني، اقپاراتتاردىڭ جيناقتالۋى) بايلانىستا بولدى. مىسالى، ەجەلگى گرەكتەر، اقپارات قاندايدا ءبىر ماتەريالدى زات رەتىندە باسقا تۇسەدى جانە ميدىڭ جۇمساق بولىگىندە ءىز قالدىرادى دەپ ەسەپتەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا تەلەفون جەلىلەرىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى ەستە ساقتاۋ قاعيدالارى دا وسى قۇرىلعىلاردىڭ ارەكەت ەتۋ مەحانيزمىنە نەگىزدەلىپ ءتۇسىندىرىلدى. اقىرىندا، گەنەتيكا جانە مولەكۋلالىق بيولوگيانىڭ دامۋى، گەنەتيكالىق اقپاراتتى ساقتاۋ مەحانيزمىنىڭ اشىلۋى، جادتىڭ مەحانيزمىن بيولوگيا تۇرعىسىنان تۇسىندىرۋگە جول اشتى. جادتىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ مەحانيزمىندە مولەكۋليارلىق نەگىز بار دەپ بولجايدى.
پسيحولوگتار ەستە ساقتاۋدىڭ 4 ءتۇرىن ءبولىپ كورسەتكەن. ولار قوزعالمالى، بەينەلىك،اۋىزشا-لوگيكالىق، ەموسيونالدىق. عالىمدار پ. ليندسەي جانە د. نورمان ەستە ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ 3 ءتۇرى بار دەپ ەسەپتەيدى.
1. سەنسورلى اقپاراتتىڭ وزىندىك ءىزى. بۇل جۇيە 0،1-0،5 سەكۋند ارالىعىندا ناقتى جانە تولىق الەم بەينەسىن ەستە ساقتايدى.
2. سەنسورلى دەڭگەيدە ءوتىپ جاتقان اقپاراتتى، تۇسىندىرمەلى جاعداياتتاردى ەستە ساقتايتىن قىسقا مەرزىمدىك جاد. سەنسورلى ەستە ساقتاۋدىڭ ىزدەرى بىرنەشە سەكۋندتىڭ وننان ءبىر بولىگىن ساقتايدى جانە ونى ۇزارتۋعا مۇمكىندىك جوق.
3. ۇزاق مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ. جۇيەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى جانە كۇردەلىسى. ونىڭ سىيىمدىلىعى شەكسىز. بىرنەشە مينۋت ىشىندەۇستالىپ تۇرعان بارلىق نارسە ۇزاق مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ جۇيەسىندە تابىلۋى ءتيىس.
تاتيانا نيكيتينا «كاك رازۆيت پاميات، يلي زاپوميناەم بىسترو ي لەگكو» دەگەن كىتابىندا، ەستە ساقتاۋ بۇل «... ىس-ارەكەت اياقتالىپ قويعاننان كەيىن، تىتىركەندىرگىش جايلى اقپارات ساقتاۋ» ەكەنىن ايتادى. جولدا جاتقان ءىز سەكىلدى تەرەڭ ءارى ناقتى بولۋى مۇمكىن نەمەسە بىردەن جوعالىپ كەتەدى. ادامنىڭ اقپاراتتى ەستە ساقتاي الماۋىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار. ولاردىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى مىنالار:
- نازاردىڭ جەتكىلىكسىز بولۋى.
- ەستە ساقتاۋدىڭ نەگىزگى زاڭدارىن قاداعالاماۋ.
- ەستە ساقتاۋ ءۇشىن اقپاراتتىڭ كۇردەلىلىگى، سونىمەن قاتار، ونىڭ ناشار ۇيىمداستىرىلۋى.
- ناشار دامىعان تابيعي جاد.
جادتا بىرنەشە ۇردىستەر ءجۇرىپ جاتاتىنى بەلگىلى: ەستە ساقتاۋ، ساقتاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ. وسى ۇردىستەردىڭ ءارقايسىسى ارەكەتكە قوسىلعان بولسا، نەعۇرلىم تابىستى تۇردە جۇزەگە اسدى. ەستە ساقتاۋدىڭ بەرىكتىگى، ۇتقىرلىعى تيىمدىلىگى «سۋبەكتىنىڭ كەلەسى قىزمەتىنە ءتيىستى ماتەريالدىڭ قاتىسۋ دارەجەسى قانداي، الداعى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ونىڭ ماڭىزى قانداي» ەكەنىمەن انىقتالادى. سوندىقتان، ەستە ساقتاۋ «بىرتەكتى كوپشە تۇردە ەستە ساقتاۋ ەمەس، كەرىسىنشە ارتەكتى اعىپ جاتقان قىزمەت» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى (ا. ا. سميرنوۆ). ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋدىڭ ءوزارا قاتىناسىندا ماسەلە تۋىندايدى، سەبەبى، « پروبلەمالى جاعدايدىڭ شەشىمىن بولجايتىن كەز –كەلگەن ويعا قونىمدى ارەكەت وتكەن تاجىريبەگە سۇيەنەدى » (ۆ. پ. زينچەنكو).
جوعارىدا ايتىلعانداردان وقۋ ءۇشىن مىناداي ماڭىزدى قورىتىندى شىعارۋعا بولادى: «ويلاۋ-ەستە ساقتاۋ»، «ارەكەت-ەستە ساقتاۋ» بىرلىكتەرىندەگى ءبىرىنشى كومپونەنت باستاۋشى بولىپ تابىلادى. ونداعى باستاۋشى دەگەنىمىز ەستە ساقتاۋ جۇمىسى مەن ويلاۋدىڭ جۇمىسى اراسىنداعى قانادايدا ءبىر تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرمەيدى، ەستە ساقتاۋ جۇمىسى وقشاۋلانعان، قىزمەتتەن بولەك تۇردە مۇلدە بولماۋى ءتيىس.
وقىتۋدا ەرىكسىز تۇردە ەستە ساقتاۋ مەحانيزمىنە سۇيەنگەن تيىمدىرەك.
پسيحولوگتار ەرىكسىز ەسكە ساقتاۋدىڭ وتە ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بۇرىن ايتىپ كەتكەن، ول ەسكە ساقتاۋدىڭ تومەن ساناتى ەمەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى، سونداي-اق، ەرىكتى ەستە ساقتاۋ سەكىلدى تاجىريبەنى بەكىتۋدەگى ماڭىزدى قۇرال. اتاپ ايتقاندا، پ.ي.زينچەنكو پرودۋكتيۆتى ەرىكسىز ەستە ساقتاۋدىڭ قاجەتتى شارتى سۋبەكتىنىڭ وبەكتىمەن (وقۋشىنىڭ ماتەريالمەن) ءوزارا ارەكەتتەسۋى بولىپ تابىلادى دەپ جازدى. تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن نەمەسە جەڭىلدەتەتىن، ياعني، قانداي دا ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ماڭىزى بار نارسەلەر ەرىكسىز تۇردە ەستە جاقسى ساقتالادى. ايتۋعا ۇيرەتۋدە ءدال وسىنداي ۇيىمنىڭ بارلىق مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ويلاۋعا بولادى. وقۋ ماقساتتارىن تۇجىرىمداۋ ءمۇعالىم ارقىلى جۇزەگە اساتىن بولعاندىقتان، ەسكە ساقتاۋ ءۇردىسىن باسقارۋ مۇمكىنىدىگى دە بار.
ەگەر جاتتىعۋلاردىڭ بارلىق تۇرلەرى وقۋشىلارعا ەستە ساقتاۋعا تىكەلەي نۇسقاۋلار بەرىلمەيتىن بولسا، ءبىراق ەستە ساقتاۋ سويلەۋ قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلسا، ول بۇرىنعى سويلەۋ تاجىريبەسىن جانداندىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ تاجىريبەسىن بايىتادى، باسقاشا ايتقاندا، ەسكى جانە جاڭا سويلەۋدە قاجەتتى فورمانى الادى: ەسەپكە الۋدى تالاپ ەتەتىن ۇنەمى جاڭالىلىق، ەستە ساقتاۋ مەن ساقتاۋدى ىنتالاندىرۋ، ماتەريالدى جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتەدى.
سونىمەن قاتار، جاڭاشىلدىق ساباقتىڭ ادىستەمەلىك مازمۇنىن قۇراۋشى رەتىندە وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل جەردە وقۋ ماتەريالدارىنىڭ جاڭا مازمۇنىن، ساباق تۇرلەرىنىڭ جاڭاسىن (ساباق-ەكسكۋرسيا، ءساباق-باسپاسوز كونفەرەنسياسى جانە ت.ب.)، جۇمىس تۇرلەرىنىڭ جاڭاشىلدىعىن (تانىمال تۇرلەردى الماستىرۋ جانە جاڭالارىن ەنگىزۋ)، جۇمىس تابيعاتىنىڭ جاڭاشىلدىعى (ساباق، ساباقتان تىس، ۇيىرمەلەر جانە ت.ب.) - باسقاشا ايتقاندا، وقۋ پروسەسىنىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرىنىڭ تۇراقتى (اقىلعا قونىمدى شەكتەردە) جاڭاشىلدىعى.
«وقىتىپ جاتقان اقپارات وقۋشىعا تۇسىنىكتى ءارى قىزىقتى بولۋ ءۇشىن، ەكى نارسەدەن اۋلاق بولىڭىز: وقۋشىعا ول بىلمەيتىن جانە تۇسىنە المايتىن نارسەلەر تۋرالى جانە ول ناشار، كەيدە مۇعالىمنەن كوپ بىلەتىنىن ايتپاڭىزدار»-دەپ جازدى ل.ن.تولستوي. ەگەر مۇعالىمدەر سىنىپتا گازەتتەردەن، جۋرنالداردان، راديودان، تەلەديداردان الىنعان ماتەريالداردى قولداناتىن بولسا، بۇل ءشۇباسىز دۇرىس، سەبەبى ەشبىر وقۋلىق زامانعا ەرميدى. ال زاماناۋيلىق - اقپاراتتىلىقتىڭ مىندەتتى كومپونەنتى، ساباقتىڭ جاڭاشىلدىعى.
ماتەريالدىڭ اقپاراتتىلىعى — تاربيەلىك قۇندىلىققا، وقۋشىلاردىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن، ساباقتىڭ اسەرلى بولۋىنىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اقپاراتتىلىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ونىمەن بايلانىستى «رۋحاني» ەستەلىكتەر، سونداي-اق، بۇل كورىنبەيتىن قۇبىلىس ەمەس، ويتكەنى دايىن ادامنىڭ ويلاستىرىلماعان اسسيميلياسياسىمەن قاتار، ويلاۋدىڭ ءتيىستى سيپاتىن وزىنە ءسىڭىرۋ مۇمكىن. «ويلاۋ ورگانىن اجىراتۋ ادام دەنەسىنىڭ باسقا ورگاندارىنا قاراعاندا الدەقايدا جەڭىل جانە ونى ەمدەۋ وتە قيىن. ال كەيىنىرەك مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. ميدىڭ جانە اقىل-ويدىڭ بۇزىلۋىنىڭ «دۇرىس» تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى - ءبىلىمنىڭ رەسمي جاتتالۋى» (ۆولكوۆ گ.ن.). سونىمەن قاتار، «بالالىق شاقتىڭ وتە باي مۇمكىندىكتەرىن جىبەرمەۋ ءۇشىن، مۇمكىندىگىنشە شىعارماشىلىق ويلاۋدى ماقساتتى تۇردە ەرتە دامىتۋ كەرەك».
بۇل زاماناۋي شەت ءتىل ساباعىنىڭ ادىستەمەلىك مازمۇنى. جوعارىدا ايتىلعانداردان كورىنىپ تۇرعانداي، بارلىق نەگىزگى ۇعىمدار بىر-بىرىمەن بايلانىستى جانە بىر-بىرىنە تاۋەلدى: ولاردىڭ ءبىرى ساقتالماسا، كوممۋنيكاتيۆتىك وقىتۋدىڭ بۇكىل جۇيەسىن بۇزادى. سوندىقتان نەگىزگى مىندەت - كوممۋنيكاتيۆتىك نەگىزدى ونىڭ بارلىق سالالارىندا ساقتاۋ. ساباقتىڭ مۇنداي ادىستەمەلىك مازمۇنى ونىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتە الادى.
You Might Also Like
-
بۇدان كوپ جىلدار بۇرىن دۇنيەدە ءبىر كورول ءومىر ءسۇرىپتى. ونىڭ ادەمى كيىنگەندى جاقسى كورەتىندىگى سونشالىق، بارلىق اقشاسىن جاڭا كيىم تىكتىرۋگە جۇمساپتى. ال سالتاناتتى شەرۋ، تەاتر، قالا سىرتىنا سەرۋەن ...
-
ناۋرىزدىڭ 29 كۇنى جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ح رەسپۋبليكالىق ءپان وليمپياداسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ءوتتى. قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان شارا ە.ا.بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋ...
