شىلىم شەگۋدىڭ ادام اعزاسىنا زياندى اسەر
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى
قازالى اۋىلى،№ 100 ورتا مەكتەبى
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى تىلەگەن قاراكوز
ادام بولۋ، ەل بولۋدىڭ جولى دا،
وڭاي ەمەس ويلاۋ كەرەك ونى دا.
ەل قاتارلى تىرلىك ەتىپ، كەم بولماي،
باقىت قۇسىن قوندىرۋدا قولىڭدا.
«شىلىم شەگۋدىڭ ادام اعزاسىنا زياندى اسەرى، ولاردىڭ الدىن الا ساقتانۋ شارالارى» ەڭ باستىسى تەمەكىگە دەگەن جيىركەنىش سەزىمى بولۋ كەرەك وسى بويىنشا «كوڭىلدىلەر تاپقىرلار كلۋبى» سايىسى رەتىندە وتكىزىلدى. وقۋشىلار ەكى توپقا ءبولىندى. «كۇركىلدەۋىك»، «شيقىلداۋىق».
ساباق ماقساتى:
بىلىمدىلىك. تەمەكىنىڭ زياندى اسەرلەرىن اشۋ، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تەمەكى شەگۋدى باستاماۋى تۋرالى سەزىمىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. تەمەكىنىڭ تاريحى ونىڭ، ادام اعزاسىن ۋلايتىنى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتە ءتۇسۋ.
تاربيەلىك: شىلىم شەگۋدىڭ زياندى جاقتارىن اشا وتىرىپ، ساقتانۋ جولدارىن، ۇجىم بولىپ جۇمىس ىستەۋگە، ءبىرىن - ءبىرى تاربيەلەۋگە ۇيرەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا جاۋاپكەرشىلىگىن وياتۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، دانالىق سوزدەر.
ساباق بارىسى:
1. سالەمدەسۋ
2. كىم جىلدام. سۇراقتار قويۋ
3. ءۇي تاپسىرماسى. بايانداما
4. پىكىرتالاس
5. توپ جەتەكشىلەر سايىسى
6. تىعىرىقتان شىعۋ
7. جالعاسىن تاپ
8. كورىنىس
قورىتىندى.
1. توپ سالەمدەسۋى
«كۇركىلدەۋىك» توبى
«كۇرك - كۇرك كوكجوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل؟
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى،
نيكوتين ۋىن توككەنى.
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى،
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى.
مۇگەدەك، اۋرۋ، دەمىكپە
ومىرگە قاتەر تونەدى،
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەيىك!
شەكپەڭىز دەيمىز تەمەكى.
-«شيقىلداق» توبىنا سالەم!
2 - توپ –«شيقىلداۋىق» توبى
شيىق - شيىق دەپ شيقىلداپ،
دەمىگىپ وكپە قيقىلداپ،
تابيعات بەرگەن دەنساۋلىق
قۇرتامىز ۇگىپ، قيقىلداپ.
دەنەگە دەرت بوپ جەتەدى،
ادەت بوپ جامان كەتەدى.
زياندى زاتتى كوپ تۇتساڭ
ءومىرىڭ قور بوپ وتەدى.
سپورتپەن بولىپ ماڭگى دوس،
ماعىناسىز جۇرمە بوس!
زياندى زاتتان اۋلاق دەپ،
دوستارىڭا اقىل قوس!
-«كۇركىلدەۋىك» توبىنا سالەم!
كىم جىلدام. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
1 - توپ. 1. تەمەكى تارتۋ قاي عاسىردا، قاي جىلى پايدا بولدى؟- 1946 ج
2. تەمەكىنى ەۋروپاعا كىم اكەلدى؟- ح. كولۋمب پەن ونىڭ دوستارى
3. ەۋروپادا تەمەكى تارتۋمەن كۇرەس قاي عاسىردا باستالدى؟- XYII عاسىردا
4. نيكوتين كىمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى قويىلعان؟ – فرانسيانىڭ پورتۋگالياداعى ەلشىسى جان نيكوننىڭ ەسىمىنە بايلانىستى.
5. ادامدار تەمەكىنىڭ زيانىن بىلە تۇرىپ تارتا بەرەدى دەيدى، وسى راس پا؟ – راس
6. تەمەكىنىڭ جاسىل جاپىراقتارىندا قانشا پايىز نيكوتين بولادى؟ - 9 پايىز
7. ۇندىستەر تەمەكى وسىمدىگىن قالاي اتادى؟ – كوحوبا
8. ورىس جازۋشىسى ل. ن. تولستويدىڭ قاي ەڭبەگىندە تەمەكى تۋرالى جازىلعان؟– بالالىق، ەسەيۋ، جاستىق تريلوگياسىندا.
9. تەمەكى تۋرالى ەڭ العاشقى كىتاپتى كىم جازدى؟ – ەرساندەسۋ دە وۆەدي
10. نيكوتيننىڭ قاسيەتتەرىن اتاپ شىق؟ – سارى سۇيىق زات، سۋدا، مايدا جاقسى ەريدى.
2 - توپ. 1. تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زات نە دەپ اتايدى؟ – نيكوتين
2. تەمەكى تارتۋدا قانداي حيميالىق ءۇردىس جۇرەدى؟ – قۇرعاق ايداۋ
3. ەۋروپادا تەمەكىنى نە دەپ اتالدى؟ – تاباگو، تاباك.
4. تەمەكىدەن تۋىندايتىن اۋرۋلار؟ – قولقا دەمىكپەسى، وكپە، جۇرەك، باۋىر، ت. ب. اۋرۋلار.
5ادام ءۇشىن نيكوتيننىڭ ولىمگە اكەلەتىن مولشەرى قانداي؟ - 35 - 70 مگ
6. ادامداردىڭ ورتاق ءىسى، قارىم - قاتىناسىن وڭايلاتۋعا، پىكىرلەسۋگە جەتكىزەتىن ەرمەك ارەكەتى. – تەمەكى تارتۋ.
7. سالماعى 16 - 20 كگ يتكە قانشا تامشى نيكوتين بەرسە سەسپەي قاتادى؟ – 1 تامشى
8. تەمەكى شەگىپ تۇرىپ قانداي زاتتاردى ىسكە اسىرۋعا بولمايدى. – ءجۇزۋ، باسكەتبول ويناۋ
9. قاي ەلدە تەمەكى تارتۋشىلاردىڭ باسىن كەسىپ، دارعا اسقان؟ – انگليادا
10. تەمەكى قۇرامى نەدەن تۇرادى؟ – ورگانيكالىق، بەيورگانيكالىق.
ءۇي تاپسىرماسى. بايانداما
1 - توپ تەمەكى شەگىپ ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى شىڭى 13 - 19 جاس. تەمەكىنىڭ نەگىزگى اسەر ەتۋشى كومپونەنتى - نيكوتين. بۇنى تۇڭعىش رەت1828 جىلى پوچەلت پەن رەيمان ءبولىپ العان. تەمەكى جاپىراعىندا نيكوتين مولشەرى 1 - 1، 5، كەيبىر سورتتارىندا 6 - 8، ال سالماعى 1گ ءبىر تەمەكىدە 10 - 15 مگ، ال سالماعى 10گ تەمەكىدە 150مگ نيكوتين بولادى. حيميالىق تازا كۇيدەگى نيكوتين - ءدامى اششى، مايلى ءمولدىر سۇيىقتىق. شىلىمقۇمارلار شىلىمدى نيكوتين جيناقتالاتىن تۇقىلىنا دەيىن سورعان كەزدە وسىنداي ءدامدى سەزەدى.
نيكوتين - نەگىزىنەن جۇيكە جۇيەسىنە، اس قورىتۋ، تىنىس الۋ جانە جۇرەك قان تامىرلار جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن كۇشتى ۋ.
نيكوتينمەن ۋلانۋدىڭ بەلگىسى قانداي؟
بۇل كەزدە – سىلەكەيدىڭ شۇبىرۋى، لوقسۋ، تەرىنىڭ بوزارۋى، السىزدىك، باس اينالۋ، ۇيقىنىڭ ءبولىنۋى بايقالادى. بۇعان - قورقىنىش سەزىمىن، باستىڭ اۋرۋى، قۇلاقتىڭ شىڭىلداۋى، تامىر سوعۋىنىڭ جيىلەۋى، ورگانيزمنىڭ باسقا قىزمەتتەرىنىڭ بۇزىلۋى سەبەپتەرىن قوسۋعا بولادى.
وكپە پالەسى نيكوتين ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار
جۇرەك ۇستامالى اۋرۋلارى
وڭەش پالەسى تاماق اۋرۋلارى شىدامسىز ەرىنشەك ۇمىتشاق
تەمەكىنىڭ دەنساۋلىققا اسەرى
قازاقستاندا شامامەن حالىقتىڭ 1/3 بولىگى 62 پايىز ەرلەر، 18 پ - ز ايەلدەر تەمەكى تارتادى. جىل سايىن ەلىمىزدە 23 - 24 مىڭ ادام تەمەكى تارتۋ سالدارىنان بولعان اۋرۋلاردان قازا بولۋدا.
وقۋشىلارعا كۇنىنە، اپتاسىنا جانە جىلىنا تەمەكىگە قانشا اقشا جۇمسالاتىنىن ەسەپتەۋ.
كۇنىنە 1قوراپ تەمەكى - 60 تەڭگە
60 تەڭگە – 7 كۇن – اپتاسىنا 420 تەڭگە
420 تەڭگە - 4 اپتا – ايىنا 1680 تەڭگە
420 تەڭگە - 52 اپتا – جىلىنا 21840 تەڭگە
تەمەكى تاستاعان ادامداردىڭ جاۋاپتارى:
- وكپە پالەسىنىڭ، جۇرەك، قان تامىرلار اۋرۋلارىنىڭ قاتەرى تومەندەيدى.
- جەڭىل دەم الامىن.
- اقشام ۇنەمدەلەدى.
- دەنى ساۋ ۇرپاق اكەلۋگە مۇمكىندىگىم بار.
- ءوز دالامنىڭ الدىندا قىسىلمايمىن.
- كيىمىم، شاشىم جانە دەنىم ساۋ تازا.
«ءوز دەنساۋلىعىڭ - ءوز قولىڭدا».
2 - توپ تەمەكى - زاڭدى تۇردە قولدانۋعا بولاتىن ەسىرتكى ءتۇرى. تەمەكى جاپىراعىندا تانين، جەلىم، شايىر، كراحمال جانە الكولويدەر بار وسىمدىك. تەمەكى تۇتىنىندە 30 - استام ۋلى زاتتار بار: نيكوتين، كومىر قىشقىل گازى، كومىرتەك توتىعى، كوگەرەتىن قىشقىل، اممياك، شايىرلى زاتتار، ورگانيكالىق قىشقىلدار جانە باسقالارى. تەمەكىدەن اۋاعا جىلىنا 720 مىڭ توننا كۇكىرت قىشقىلى، 384 مىڭ توننا اممياك، 180 مىڭ توننا نيكوتين، 660 مىڭ توننا تەمەكى مايى، 550 مىڭ تونناداي ءيىستى گاز شىعادى. سيگارەتتىڭ 1 - 2 قورابىندا نيكوتيننىڭ ولىمدىك مولشەرى بار. تەمەكىشىلدى قۇتقاراتىنى، بۇل مولشەردىڭ ورگانيزمگە بىردەن ەمەس، بولشەكتەنىپ تۇسەتىنى.
شىلىم شەگۋ – زيان قىزمەت، وعان كۇش سالماي تاستاۋعا بولمايدى. ول ناعىز ناشاقورلىق، جانە ونى كوبى شىنداپ كوڭىلدەرىنە المايتىنى، اسا ءقاۋىپتى.
جىل سايىن دۇنيە جۇزىندە تەمەكى شەگۋدىڭ سالدارىنان 4ملن ادام قايتىس بولادى ەكەن. بۇگىندە جەر شارىندا 1، 2 ملرد ادام تەمەكى شەگەتىن كورىنەدى. قازاقستاندا 5 ميلليونعا جۋىق ادام تەمەكى شەگەدى ەكەن. ونىڭ باسىم بولىگى ورتا جاستاعى ادامدار.
تەمەكى تارتاتىن ادام كۇنىنە ورتا ەسەپپەن 200 رەت، ايىنا 6 مىڭ رەت، جىلىنا 72 مىڭ رەت ىشكە ءتۇتىن تارتسا، ال 45 جاستاعى ادام ءومىر بويىنا 2 ملن رەت تەمەكى تارتادى دەسەدى. قىزىعى سول، تەمەكى شەگۋدى و باستا «ويناپ» باستاعان 100 ادامنىڭ 80 - ءى بىرتىندەپ تۇراقتى شىلىمقورعا اينالدى.
«تەمەكى ءتاندى زاقىمدايدى، اقىل - ويدى كۇيزەلتەدى، تۇتاس ۇلتتى توپاستاندىرادى».
تەمەكىنىڭ تۇتىنىندە وتە ۋلى زات - نيكوتين بار. شىلىم شەككەندە ادام اۋامەن بىرگە تەمەكىنىڭ دە ءتۇتىنىن دە جۇتادى. بۇل ءتۇتىننىڭ ىشىندە ۋلى گاز، شاڭ، كۇيە بولادى. شىلىمنىڭ كۇنىنە 20 - سىن تارتقان ادام 90مل گ نيكوتين جۇتادى.
العاش تەمەكى تارتقاندا ادام ۋلانادى: باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى قۇرامىنداعى نيكوتين تىنىس جولدارىنىڭ سىلەكەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. ءسويتىپ، قورعانىش قاسيەتى ناشارلاعان سىلەكەيلى قابىقشا ارقىلى اۋرۋ تۋعىزاتىن ميكروبتار ەنەدى.
ادام نەعۇرلىم وتە ەرتە بالا كەزىنەن شىلىم شەگۋمەن اينالىسسا، سوعۇرلىم پالە اۋرۋىنا ءجيى شالدىعاتىنى دالەلدەنگەن. وكپەدەگى پالە اۋرۋىمەن اۋىرعانداردىڭ 97 پايىز شىلىم شەگەتىندەر. شىلىم شەگۋ ادام ءومىرىن قىسقارتادى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام مولشەردەن ارتىق 3، 5 ساۋلەلەنۋگە ۇشىرايدى.
«جاس جەتكىنشەك! وزدەرىڭە ايتۋ مەنىڭ بورىشىم - كوك تۇتىنمەن ۋلانبا.»
«پىكىرتالاس»
1 - توپ قازاقستاندا ءار ءجۇز مىڭ ادامنىڭ 400 - 500 تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىعىپ، ومىرلەرىمەن قوشتاسقان. سەبەبى:
2 - توپ بۇگىنگى كۇندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءوز دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءداستۇرلى ەمەس ساۋىعۋ ادىستەرى مەن شۇعىلدانادى. وسى دۇرىس پا؟
توپ جەتەكشىلەرىنىڭ سايىسى.
«كۇركىلدەۋىك» توبى
تەمەكى تارتۋ كەزىندە ادام ءبىر ۋلى گازبەن دەم الادى، سول گاز اۆتوموبيل دۆيگاتەلدەرىنەن دە شىعادى، ول قانداي گاز؟ – بۇل ءيىس گازى - سو وتە ۋلى گاز. قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىگىندەگى وتتەگىنىڭ مولشەرىن ازايتادى.
2. جىلقىنى سەسپەي قاتىرۋ ءۇشىن قانشا نيكوتين تامشىسى كەرەك؟- 7 - 8 تامشى
2 – توپ «شيقىلداۋىق»
اۋانىڭ قالىپتى قۇرامىن، وكپەدەگى قان اينالىمدى بۇزۋ ءۇشىن قانشا تەمەكى قاجەت؟- مۇنىڭ بارلىعىنا 1 دانا عانا تەمەكى جەتىپ جاتىر
2. ەگەر ادام كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتسا، ءبىر جىلدا ونىڭ وكپەسىنە قانشا سمولا جينالادى؟ – 1 ليتر شاماسىندا
تىعىرىقتان شىعۋ:
1 - توپ سەنىڭ دوستارىڭ تەمەكى شەگەدى. ال سەن تەمەكى شەكپەيسىڭ. سول ءۇشىن سەن دوستارىڭ شەتتەدى. نە ىستەر ەدىڭ؟
2 – توپ سەنىڭ پاپاڭ كۇندىز - ءتۇنى تەمەكى شەگەدى، ءتىپتى داستارحان باسىندا دا. ال سەنىڭ وعان جانىڭ اشيدى. ونىڭ تەمەكى تاستاۋىنا قالاي ىقپال ەتەر ەدىڭ؟
جالعاسىن تاپ
1 - توپ اراق ءىشىپ،................ شەككەن،
دەنساۋلىقتىڭ تۇبىنە جەتكەن. تەمەكى - سيگارەتى
2. تەمەكى شەگۋ -........................ ورىنسىز
تىلەگىنەن تۋعان....................
2 - توپ 1 تەمەكى - تەگىن كەلمەيدى
......................................... تەڭگەگە كەلەدى
2تەمەكى شەككەنىڭ،
......................... شەگە قاققانىڭ. تەمىر تابىتقا
ەكى توپ تەمەكى تۋرالى كورىنىس قويادى.
1 - توپ. «تەمەكى جانە ۇرپاق»
2 - توپ «تەمەكىنىڭ پايداسى مەن زيانى»
ەكى توپ وزدەرى دانالار ءسوزىن تەمەكى تاستاۋشىلارعا اقىل كەڭەسپەن وقۋشىلاردىڭ جاس ومىرلەرىن جات ادەتتەر مەن زياندى زاتتارعا تولتىرماي، ءوز دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن بەرىك ۇستانۋعا شاقىرىپ ساباق قورىتىندىلانادى.
«تەمەكى قويۋشىلارعا اقىل كەڭەس» وقىلدى.
دانالار ءسوزى
- جاعىمسىز ادەتتەردەن ارىلۋ بۇگىن وڭاي، ەرتەڭ كەش. كونفۋسيي
- اراق ءىشىپ تەمەكى شەككەن
دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن
«راببىمىز، ءبىز وزىمىزگە - ءوزىمىز زۇلىمدىق قىلدىق. ەگەر سەن ءبىزدى كەشىرىپ، راحىم ەتپەسەڭ، البەتتە زيان شەگۋشىلەردەن بولامىز» (قۇران. «اعراف» سۇرەسى: 23 - ايات).
«وزدەرىڭدى - وزدەرىڭ ولتىرمەڭدەر!» (قۇران. «نيسا» سۇرەسى: 29 - ايات).
قازىرگى دامىعان مەديسينا تەمەكى شەگۋدىڭ ادامدى «باياۋ ولىمگە» الىپ باراتىن بىردەن - ءبىر زياندى زات ەكەنىن ايتىپ، ءاربىر تال تەمەكى ادام ءومىرىن 12 مينۋتقا قىسقارتاتىندىعىن انىقتاعان.
اراق ءىشىپ، تەمەكى شەككەن،
دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن (حالىق دانالىعى).
دەنساۋلىققا زور كەسەل،
ۇيرەتە كورمە اۋىزدى،
ناسىباي مەنەن شىلىمعا (شوراياقتىڭ ومارى)..
اراقتى دا ىشپەيمىز
تەمەكى دە تارتپايمىز
ەلباسىمىز «قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىن
ماڭگى ەستە ساقتايمىز. – ۇرانىمەن كوڭىلدى تاپقىشتار كلۋبىنىڭ كەزەكتى سايىس ساباعى اقتالدى. قوش ساۋ بولىڭىزدار!
قازالى اۋىلى،№ 100 ورتا مەكتەبى
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى تىلەگەن قاراكوز
ادام بولۋ، ەل بولۋدىڭ جولى دا،
وڭاي ەمەس ويلاۋ كەرەك ونى دا.
ەل قاتارلى تىرلىك ەتىپ، كەم بولماي،
باقىت قۇسىن قوندىرۋدا قولىڭدا.
«شىلىم شەگۋدىڭ ادام اعزاسىنا زياندى اسەرى، ولاردىڭ الدىن الا ساقتانۋ شارالارى» ەڭ باستىسى تەمەكىگە دەگەن جيىركەنىش سەزىمى بولۋ كەرەك وسى بويىنشا «كوڭىلدىلەر تاپقىرلار كلۋبى» سايىسى رەتىندە وتكىزىلدى. وقۋشىلار ەكى توپقا ءبولىندى. «كۇركىلدەۋىك»، «شيقىلداۋىق».
ساباق ماقساتى:
بىلىمدىلىك. تەمەكىنىڭ زياندى اسەرلەرىن اشۋ، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تەمەكى شەگۋدى باستاماۋى تۋرالى سەزىمىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. تەمەكىنىڭ تاريحى ونىڭ، ادام اعزاسىن ۋلايتىنى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتە ءتۇسۋ.
تاربيەلىك: شىلىم شەگۋدىڭ زياندى جاقتارىن اشا وتىرىپ، ساقتانۋ جولدارىن، ۇجىم بولىپ جۇمىس ىستەۋگە، ءبىرىن - ءبىرى تاربيەلەۋگە ۇيرەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا جاۋاپكەرشىلىگىن وياتۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، دانالىق سوزدەر.
ساباق بارىسى:
1. سالەمدەسۋ
2. كىم جىلدام. سۇراقتار قويۋ
3. ءۇي تاپسىرماسى. بايانداما
4. پىكىرتالاس
5. توپ جەتەكشىلەر سايىسى
6. تىعىرىقتان شىعۋ
7. جالعاسىن تاپ
8. كورىنىس
قورىتىندى.
1. توپ سالەمدەسۋى
«كۇركىلدەۋىك» توبى
«كۇرك - كۇرك كوكجوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل؟
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى،
نيكوتين ۋىن توككەنى.
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى،
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى.
مۇگەدەك، اۋرۋ، دەمىكپە
ومىرگە قاتەر تونەدى،
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەيىك!
شەكپەڭىز دەيمىز تەمەكى.
-«شيقىلداق» توبىنا سالەم!
2 - توپ –«شيقىلداۋىق» توبى
شيىق - شيىق دەپ شيقىلداپ،
دەمىگىپ وكپە قيقىلداپ،
تابيعات بەرگەن دەنساۋلىق
قۇرتامىز ۇگىپ، قيقىلداپ.
دەنەگە دەرت بوپ جەتەدى،
ادەت بوپ جامان كەتەدى.
زياندى زاتتى كوپ تۇتساڭ
ءومىرىڭ قور بوپ وتەدى.
سپورتپەن بولىپ ماڭگى دوس،
ماعىناسىز جۇرمە بوس!
زياندى زاتتان اۋلاق دەپ،
دوستارىڭا اقىل قوس!
-«كۇركىلدەۋىك» توبىنا سالەم!
كىم جىلدام. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
1 - توپ. 1. تەمەكى تارتۋ قاي عاسىردا، قاي جىلى پايدا بولدى؟- 1946 ج
2. تەمەكىنى ەۋروپاعا كىم اكەلدى؟- ح. كولۋمب پەن ونىڭ دوستارى
3. ەۋروپادا تەمەكى تارتۋمەن كۇرەس قاي عاسىردا باستالدى؟- XYII عاسىردا
4. نيكوتين كىمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى قويىلعان؟ – فرانسيانىڭ پورتۋگالياداعى ەلشىسى جان نيكوننىڭ ەسىمىنە بايلانىستى.
5. ادامدار تەمەكىنىڭ زيانىن بىلە تۇرىپ تارتا بەرەدى دەيدى، وسى راس پا؟ – راس
6. تەمەكىنىڭ جاسىل جاپىراقتارىندا قانشا پايىز نيكوتين بولادى؟ - 9 پايىز
7. ۇندىستەر تەمەكى وسىمدىگىن قالاي اتادى؟ – كوحوبا
8. ورىس جازۋشىسى ل. ن. تولستويدىڭ قاي ەڭبەگىندە تەمەكى تۋرالى جازىلعان؟– بالالىق، ەسەيۋ، جاستىق تريلوگياسىندا.
9. تەمەكى تۋرالى ەڭ العاشقى كىتاپتى كىم جازدى؟ – ەرساندەسۋ دە وۆەدي
10. نيكوتيننىڭ قاسيەتتەرىن اتاپ شىق؟ – سارى سۇيىق زات، سۋدا، مايدا جاقسى ەريدى.
2 - توپ. 1. تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زات نە دەپ اتايدى؟ – نيكوتين
2. تەمەكى تارتۋدا قانداي حيميالىق ءۇردىس جۇرەدى؟ – قۇرعاق ايداۋ
3. ەۋروپادا تەمەكىنى نە دەپ اتالدى؟ – تاباگو، تاباك.
4. تەمەكىدەن تۋىندايتىن اۋرۋلار؟ – قولقا دەمىكپەسى، وكپە، جۇرەك، باۋىر، ت. ب. اۋرۋلار.
5ادام ءۇشىن نيكوتيننىڭ ولىمگە اكەلەتىن مولشەرى قانداي؟ - 35 - 70 مگ
6. ادامداردىڭ ورتاق ءىسى، قارىم - قاتىناسىن وڭايلاتۋعا، پىكىرلەسۋگە جەتكىزەتىن ەرمەك ارەكەتى. – تەمەكى تارتۋ.
7. سالماعى 16 - 20 كگ يتكە قانشا تامشى نيكوتين بەرسە سەسپەي قاتادى؟ – 1 تامشى
8. تەمەكى شەگىپ تۇرىپ قانداي زاتتاردى ىسكە اسىرۋعا بولمايدى. – ءجۇزۋ، باسكەتبول ويناۋ
9. قاي ەلدە تەمەكى تارتۋشىلاردىڭ باسىن كەسىپ، دارعا اسقان؟ – انگليادا
10. تەمەكى قۇرامى نەدەن تۇرادى؟ – ورگانيكالىق، بەيورگانيكالىق.
ءۇي تاپسىرماسى. بايانداما
1 - توپ تەمەكى شەگىپ ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى شىڭى 13 - 19 جاس. تەمەكىنىڭ نەگىزگى اسەر ەتۋشى كومپونەنتى - نيكوتين. بۇنى تۇڭعىش رەت1828 جىلى پوچەلت پەن رەيمان ءبولىپ العان. تەمەكى جاپىراعىندا نيكوتين مولشەرى 1 - 1، 5، كەيبىر سورتتارىندا 6 - 8، ال سالماعى 1گ ءبىر تەمەكىدە 10 - 15 مگ، ال سالماعى 10گ تەمەكىدە 150مگ نيكوتين بولادى. حيميالىق تازا كۇيدەگى نيكوتين - ءدامى اششى، مايلى ءمولدىر سۇيىقتىق. شىلىمقۇمارلار شىلىمدى نيكوتين جيناقتالاتىن تۇقىلىنا دەيىن سورعان كەزدە وسىنداي ءدامدى سەزەدى.
نيكوتين - نەگىزىنەن جۇيكە جۇيەسىنە، اس قورىتۋ، تىنىس الۋ جانە جۇرەك قان تامىرلار جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن كۇشتى ۋ.
نيكوتينمەن ۋلانۋدىڭ بەلگىسى قانداي؟
بۇل كەزدە – سىلەكەيدىڭ شۇبىرۋى، لوقسۋ، تەرىنىڭ بوزارۋى، السىزدىك، باس اينالۋ، ۇيقىنىڭ ءبولىنۋى بايقالادى. بۇعان - قورقىنىش سەزىمىن، باستىڭ اۋرۋى، قۇلاقتىڭ شىڭىلداۋى، تامىر سوعۋىنىڭ جيىلەۋى، ورگانيزمنىڭ باسقا قىزمەتتەرىنىڭ بۇزىلۋى سەبەپتەرىن قوسۋعا بولادى.
وكپە پالەسى نيكوتين ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار
جۇرەك ۇستامالى اۋرۋلارى
وڭەش پالەسى تاماق اۋرۋلارى شىدامسىز ەرىنشەك ۇمىتشاق
تەمەكىنىڭ دەنساۋلىققا اسەرى
قازاقستاندا شامامەن حالىقتىڭ 1/3 بولىگى 62 پايىز ەرلەر، 18 پ - ز ايەلدەر تەمەكى تارتادى. جىل سايىن ەلىمىزدە 23 - 24 مىڭ ادام تەمەكى تارتۋ سالدارىنان بولعان اۋرۋلاردان قازا بولۋدا.
وقۋشىلارعا كۇنىنە، اپتاسىنا جانە جىلىنا تەمەكىگە قانشا اقشا جۇمسالاتىنىن ەسەپتەۋ.
كۇنىنە 1قوراپ تەمەكى - 60 تەڭگە
60 تەڭگە – 7 كۇن – اپتاسىنا 420 تەڭگە
420 تەڭگە - 4 اپتا – ايىنا 1680 تەڭگە
420 تەڭگە - 52 اپتا – جىلىنا 21840 تەڭگە
تەمەكى تاستاعان ادامداردىڭ جاۋاپتارى:
- وكپە پالەسىنىڭ، جۇرەك، قان تامىرلار اۋرۋلارىنىڭ قاتەرى تومەندەيدى.
- جەڭىل دەم الامىن.
- اقشام ۇنەمدەلەدى.
- دەنى ساۋ ۇرپاق اكەلۋگە مۇمكىندىگىم بار.
- ءوز دالامنىڭ الدىندا قىسىلمايمىن.
- كيىمىم، شاشىم جانە دەنىم ساۋ تازا.
«ءوز دەنساۋلىعىڭ - ءوز قولىڭدا».
2 - توپ تەمەكى - زاڭدى تۇردە قولدانۋعا بولاتىن ەسىرتكى ءتۇرى. تەمەكى جاپىراعىندا تانين، جەلىم، شايىر، كراحمال جانە الكولويدەر بار وسىمدىك. تەمەكى تۇتىنىندە 30 - استام ۋلى زاتتار بار: نيكوتين، كومىر قىشقىل گازى، كومىرتەك توتىعى، كوگەرەتىن قىشقىل، اممياك، شايىرلى زاتتار، ورگانيكالىق قىشقىلدار جانە باسقالارى. تەمەكىدەن اۋاعا جىلىنا 720 مىڭ توننا كۇكىرت قىشقىلى، 384 مىڭ توننا اممياك، 180 مىڭ توننا نيكوتين، 660 مىڭ توننا تەمەكى مايى، 550 مىڭ تونناداي ءيىستى گاز شىعادى. سيگارەتتىڭ 1 - 2 قورابىندا نيكوتيننىڭ ولىمدىك مولشەرى بار. تەمەكىشىلدى قۇتقاراتىنى، بۇل مولشەردىڭ ورگانيزمگە بىردەن ەمەس، بولشەكتەنىپ تۇسەتىنى.
شىلىم شەگۋ – زيان قىزمەت، وعان كۇش سالماي تاستاۋعا بولمايدى. ول ناعىز ناشاقورلىق، جانە ونى كوبى شىنداپ كوڭىلدەرىنە المايتىنى، اسا ءقاۋىپتى.
جىل سايىن دۇنيە جۇزىندە تەمەكى شەگۋدىڭ سالدارىنان 4ملن ادام قايتىس بولادى ەكەن. بۇگىندە جەر شارىندا 1، 2 ملرد ادام تەمەكى شەگەتىن كورىنەدى. قازاقستاندا 5 ميلليونعا جۋىق ادام تەمەكى شەگەدى ەكەن. ونىڭ باسىم بولىگى ورتا جاستاعى ادامدار.
تەمەكى تارتاتىن ادام كۇنىنە ورتا ەسەپپەن 200 رەت، ايىنا 6 مىڭ رەت، جىلىنا 72 مىڭ رەت ىشكە ءتۇتىن تارتسا، ال 45 جاستاعى ادام ءومىر بويىنا 2 ملن رەت تەمەكى تارتادى دەسەدى. قىزىعى سول، تەمەكى شەگۋدى و باستا «ويناپ» باستاعان 100 ادامنىڭ 80 - ءى بىرتىندەپ تۇراقتى شىلىمقورعا اينالدى.
«تەمەكى ءتاندى زاقىمدايدى، اقىل - ويدى كۇيزەلتەدى، تۇتاس ۇلتتى توپاستاندىرادى».
تەمەكىنىڭ تۇتىنىندە وتە ۋلى زات - نيكوتين بار. شىلىم شەككەندە ادام اۋامەن بىرگە تەمەكىنىڭ دە ءتۇتىنىن دە جۇتادى. بۇل ءتۇتىننىڭ ىشىندە ۋلى گاز، شاڭ، كۇيە بولادى. شىلىمنىڭ كۇنىنە 20 - سىن تارتقان ادام 90مل گ نيكوتين جۇتادى.
العاش تەمەكى تارتقاندا ادام ۋلانادى: باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى قۇرامىنداعى نيكوتين تىنىس جولدارىنىڭ سىلەكەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. ءسويتىپ، قورعانىش قاسيەتى ناشارلاعان سىلەكەيلى قابىقشا ارقىلى اۋرۋ تۋعىزاتىن ميكروبتار ەنەدى.
ادام نەعۇرلىم وتە ەرتە بالا كەزىنەن شىلىم شەگۋمەن اينالىسسا، سوعۇرلىم پالە اۋرۋىنا ءجيى شالدىعاتىنى دالەلدەنگەن. وكپەدەگى پالە اۋرۋىمەن اۋىرعانداردىڭ 97 پايىز شىلىم شەگەتىندەر. شىلىم شەگۋ ادام ءومىرىن قىسقارتادى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام مولشەردەن ارتىق 3، 5 ساۋلەلەنۋگە ۇشىرايدى.
«جاس جەتكىنشەك! وزدەرىڭە ايتۋ مەنىڭ بورىشىم - كوك تۇتىنمەن ۋلانبا.»
«پىكىرتالاس»
1 - توپ قازاقستاندا ءار ءجۇز مىڭ ادامنىڭ 400 - 500 تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىعىپ، ومىرلەرىمەن قوشتاسقان. سەبەبى:
2 - توپ بۇگىنگى كۇندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءوز دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءداستۇرلى ەمەس ساۋىعۋ ادىستەرى مەن شۇعىلدانادى. وسى دۇرىس پا؟
توپ جەتەكشىلەرىنىڭ سايىسى.
«كۇركىلدەۋىك» توبى
تەمەكى تارتۋ كەزىندە ادام ءبىر ۋلى گازبەن دەم الادى، سول گاز اۆتوموبيل دۆيگاتەلدەرىنەن دە شىعادى، ول قانداي گاز؟ – بۇل ءيىس گازى - سو وتە ۋلى گاز. قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىگىندەگى وتتەگىنىڭ مولشەرىن ازايتادى.
2. جىلقىنى سەسپەي قاتىرۋ ءۇشىن قانشا نيكوتين تامشىسى كەرەك؟- 7 - 8 تامشى
2 – توپ «شيقىلداۋىق»
اۋانىڭ قالىپتى قۇرامىن، وكپەدەگى قان اينالىمدى بۇزۋ ءۇشىن قانشا تەمەكى قاجەت؟- مۇنىڭ بارلىعىنا 1 دانا عانا تەمەكى جەتىپ جاتىر
2. ەگەر ادام كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتسا، ءبىر جىلدا ونىڭ وكپەسىنە قانشا سمولا جينالادى؟ – 1 ليتر شاماسىندا
تىعىرىقتان شىعۋ:
1 - توپ سەنىڭ دوستارىڭ تەمەكى شەگەدى. ال سەن تەمەكى شەكپەيسىڭ. سول ءۇشىن سەن دوستارىڭ شەتتەدى. نە ىستەر ەدىڭ؟
2 – توپ سەنىڭ پاپاڭ كۇندىز - ءتۇنى تەمەكى شەگەدى، ءتىپتى داستارحان باسىندا دا. ال سەنىڭ وعان جانىڭ اشيدى. ونىڭ تەمەكى تاستاۋىنا قالاي ىقپال ەتەر ەدىڭ؟
جالعاسىن تاپ
1 - توپ اراق ءىشىپ،................ شەككەن،
دەنساۋلىقتىڭ تۇبىنە جەتكەن. تەمەكى - سيگارەتى
2. تەمەكى شەگۋ -........................ ورىنسىز
تىلەگىنەن تۋعان....................
2 - توپ 1 تەمەكى - تەگىن كەلمەيدى
......................................... تەڭگەگە كەلەدى
2تەمەكى شەككەنىڭ،
......................... شەگە قاققانىڭ. تەمىر تابىتقا
ەكى توپ تەمەكى تۋرالى كورىنىس قويادى.
1 - توپ. «تەمەكى جانە ۇرپاق»
2 - توپ «تەمەكىنىڭ پايداسى مەن زيانى»
ەكى توپ وزدەرى دانالار ءسوزىن تەمەكى تاستاۋشىلارعا اقىل كەڭەسپەن وقۋشىلاردىڭ جاس ومىرلەرىن جات ادەتتەر مەن زياندى زاتتارعا تولتىرماي، ءوز دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن بەرىك ۇستانۋعا شاقىرىپ ساباق قورىتىندىلانادى.
«تەمەكى قويۋشىلارعا اقىل كەڭەس» وقىلدى.
دانالار ءسوزى
- جاعىمسىز ادەتتەردەن ارىلۋ بۇگىن وڭاي، ەرتەڭ كەش. كونفۋسيي
- اراق ءىشىپ تەمەكى شەككەن
دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن
«راببىمىز، ءبىز وزىمىزگە - ءوزىمىز زۇلىمدىق قىلدىق. ەگەر سەن ءبىزدى كەشىرىپ، راحىم ەتپەسەڭ، البەتتە زيان شەگۋشىلەردەن بولامىز» (قۇران. «اعراف» سۇرەسى: 23 - ايات).
«وزدەرىڭدى - وزدەرىڭ ولتىرمەڭدەر!» (قۇران. «نيسا» سۇرەسى: 29 - ايات).
قازىرگى دامىعان مەديسينا تەمەكى شەگۋدىڭ ادامدى «باياۋ ولىمگە» الىپ باراتىن بىردەن - ءبىر زياندى زات ەكەنىن ايتىپ، ءاربىر تال تەمەكى ادام ءومىرىن 12 مينۋتقا قىسقارتاتىندىعىن انىقتاعان.
اراق ءىشىپ، تەمەكى شەككەن،
دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن (حالىق دانالىعى).
دەنساۋلىققا زور كەسەل،
ۇيرەتە كورمە اۋىزدى،
ناسىباي مەنەن شىلىمعا (شوراياقتىڭ ومارى)..
اراقتى دا ىشپەيمىز
تەمەكى دە تارتپايمىز
ەلباسىمىز «قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىن
ماڭگى ەستە ساقتايمىز. – ۇرانىمەن كوڭىلدى تاپقىشتار كلۋبىنىڭ كەزەكتى سايىس ساباعى اقتالدى. قوش ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «بار ىزگىلىك ءبىر وزىڭنەن باستالادى»
