م.ماقاتايەۆ «قارا ولەڭ»
ماقساتى
1. بىلىمدىلىك: اقىننىڭ ءومىرىن، ولەڭدەرىنىڭ وزىندىك تابيعاتىن دارالاي، سارالاي وتىرىپ وزگەشەلىگىنە كوڭىل ءبولۋ؛ وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋ، جاتتاۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، ولەڭدى تەوريالىق جاعىنان تالداي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ءوز پىكىرى ەستەتيكالىق تالعامى بار ساۋاتتى وقۋشىنى دايىنداۋ؛ اۋىزشا دا، جازباشا دا ەركىن، شەشەن، كوركەم سويلەۋگە ۇيرەتۋ؛ وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، تىلدەرىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە، سالىستىرا تالداي بىلۋگە، وي ۇشقىرلىعىنا باۋلۋ.
3. تانىمدىق: ءوز بەتىمەن ىزدەنە بىلۋگە، وي قورىتۋعا داعدىلاندىرۋ؛ وقۋشىلاردى وتانسۇيگىشتىككە، ءتىل، ءسوز ونەرىن قادىرلەپ، قاستەرلەي بىلۋگە، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن ومىرىنەن ەستەلىكتەر، فوتوسۋرەتتەر، ارنايى دايىندالعان سلايدتار.
ساباقتىڭ ادىس-تاسىلدەرى : بايانداۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، جاتقا وقۋ، ولەڭگە تەوريالىق تالداۋ جاساۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سەمينار (تالداۋ، زەرتتەۋ)
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، قازاق ءتىلى ( شەشەندىك ونەر)
ساباقتىڭ بارىسى. ۇيىمداستىرۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1. قوجا تۇبىندە ادام بولاتىن بالا ما؟
2. وسى اڭگىمەنى جازۋداعى جازۋشىنىڭ ايتايىن دەگەن ويى نە؟
3. قوجانىڭ بويىنان قانداي جاقسى قاسيەتتەردى كورۋگە بولادى؟
4. مايقانوۆا اپايدىڭ ءسوزى ارقىلى قوجانىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ويلايسىڭدار؟
جاڭا ساباق
اقىنمىن دەپ مەن قالاي ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
... كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، - دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ءوزىن وزگەلەردەن ەرەكشە كورمەسە دە، كەلەشەك ۇرپاق مۇقاعاليدىڭ ارقالى اقىن ەكەندىگىن تانىپ وتىر.
مۇقاعالي باعى مەن سورى، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى قاتار جۇرگەن اقىن. ونىڭ باعى ولمەس جىر جاراتقانى، وتىرىك ولەڭ جازا الماعانى، ويلاۋ مەن ءورۋدىڭ تەڭدەسى جوق كلاسسيكالىق، الەمدىك بيىگىنە كوتەرگەنى.سورى ءوز قوعامى مەن ءوز ورتاسىنا سىيماي، قاسىرەت شەككەنى، تاپقان-تايانعانى وتباسىن اسىراۋعا جەتپەي، ءومىرىنىڭ قيىنشىلىقتا وتكەنى، سونى دەر كەزىندە ءوز زامانداستارىنىڭ باعالاي قويماعانى.
قازاقتىڭ قارا ولەڭى 11 بۋىندى، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولدارى ۇيقاساتىن، ءار جولى ءتورت بۋىندى سوزگە بىتەتىن ءبىر شۋماقتان تۇرادى. ەكى سوزدەن قۇرالعان «قارا ولەڭ» ۇعىمى ءبىر قاراعاندا تۇسىنىكتى سياقتى. «ولەڭ» ۇعىمى قىپشاق تىلىندەگى «ۇما»سوزىنەن شىققان ەكەن. بۇل سوزدەردىڭ بىر-بىرىمەن ۇلاسۋى، ۇيلەسۋى، ۇيقاسۋى دەگەن ماعىنا بەرەدى. «قارا»- ول الەمنىڭ العاشقى قالپى.قارا ولەڭ اۋىز ادەبيەتىنە جاتادى.ونىڭ يەسى، اۆتورى - حالىق.تابيعاتقا تاڭدانۋدى، ادىلەتتى، اڭساۋدى، سۇلۋلىققا ءسۇيسىنۋدى ت.ب ءبىر شۋماق قارا ولەڭمەن سيپاتتاۋ-حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت.
مۇقاعالي تۋرالى ايتا بەرسەك، ءسوز جەتپەس. بۇگىنگى ساباعىمىز زەرتتەۋ ساباعى بولعاندىقتان، بۇل ساباققا ءبارىمىز الدىن الا دايىندالىپ كەلگەن بولاتىنبىز.ءقازىر كىم نە ءبىلدى ەكەن، سونى ورتاعا سالايىق. ول ءۇشىن تاقتاعا نازار اۋدارايىق ، قاجەتتى ساۋالدارعا ءوز بىلگەنىمىزدى ايتامىز.
1) «ءار ولەڭى – ءبىر الەم» (سلايدتار كورسەتىلەدى)
2) ءتىل، ءسوز ونەرى ر.عامزاتوۆ، ءا.تاجىبايەۆ(سلايد)
ءبىز بۇدان بۇرىن تاعى دا وسىنداي تاقىرىپتا كىمدەردىڭ شىعارمالارىن وقىپ تانىسىپ ەدىك؟قانداي ورتاقتىق، ۇقساستىق بايقادىڭدار؟
(ءى. جانسۇگىروۆ «انام ءتىلى»، م.جۇمابايەۆ «قازاق ءتىلى»)
جاتقا وقۋ. وزدەرى جاتقا بىلەتىن ولەڭدەرىن وقيدى.
سەمانتيكالىق كارتا.
مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى ولەڭنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ولەڭ تۋرالى سەنىڭ پىكىرىڭ
ساتىلاي كەشەندى تالداۋ
1. اۆتورى:
2. تاقىرىبى:
3. جانر ءتۇرى:
4. يدەياسى:
5. شۋماق سانى:
6. تارماق سانى:
7. بۋناق سانى:
8. ۇيقاس ءتۇرى:
9. ادەبي تەوريالىق ۇعىمدار:
10. نەگىزگى ءتۇيىن، تاربيەلىك ءمانى:
قورىتىندى
«ءولدى دەۋگە بولا ما ايتىڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»- دەگەندەي، ول ولگەن جوق، حالقىمەن بىرگە جاسايدى. مۇقاعالي جىرلارىن وقىمايتىن ادام كەمدە-كەم. اقىن ءسوزى كەز- كەلگەن ادامعا –ۇلگى، ونەگە، وسيەت.اقىن ورازاقىن اسقار ايتقانداي «جۇمىر جەردىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساق تا، مۇقاعالي الدىمىزدان شىعادى».ويتكەنى، حالىقتىڭ جىرى دا، ءپىرى دە – مۇقاعالي.
ۇيگە تاپسىرما
ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا ايتۋ
«ءتىل قۇدىرەتى»تاقىرىبىندا شاعىن شىعارما جازىپ كەلۋ، ولەڭدەگى تەڭەۋ سوزدەردىڭ جاسالۋ جولىنا تۇسىنىك بەرۋ.
ءبىر ولەڭىنە كەشەندى تالداۋ جۇرگىزۋ.
ءبىر ولەڭى انىمەن ورىندالىپ، ساباق قورىتىندىلادى، وقۋشىلار باعالانادى.
1 اۆتورى - م.ماقاتايەۆ (1931-1976) قازاقتىڭ اقيىق اقىنى. الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن..
2. تاقىرىبى: ءتىل ونەرى، ولەڭ - جىر قۇدىرەتى.
تاقىرىپ - اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى.
3 جانر ءتۇرى - پوەزيا (ولەڭ)
ولەڭ دەگەنىمىز-بەلگىلى ءبىر ولشەممەن قيىننان قيىستىرىپ، ۇيلەسىمدى ىرعاقپەن كەلەتىن ورنەكتى ءسوز جۇيەسى.
4 يدەياسى - حالىق ءومىرىن قاستەرلەۋ، ءسوز ونەرىن باعالاۋ، ەل الدىندا كىشىپەيىل، ىزەتتى بولۋ، بورىشىن ادال اتقارۋ.
يدەيا-تاقىرىپ ارقىلى اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويى مەن ماقساتى، ارمانى.
5 شۋماق سانى- 4
6 تارماق سانى-16 تارماقتى
7 بۋناق سانى-3 بۋناقتى
8 ۇيقاس ءتۇرى- قارا ولەڭ ۇيقاسى (ا، ا، ب، ا)
9 ادەبي تەوريالىق ۇعىمدار:
ەپيتەت-سۇمدىق سىر، جات جەر، قارا كوز؛
مەتافورا- قۇدىرەتىم، ءدال وزىندەي، كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
اۋىسپالى ماعىناداعى سوزدەر:
قازاقتىڭ قارا ولەڭى قازا بولسا،
كوزدەن نەگە قارا قان اعىزبايىن.
10 نەگىزگى ءتۇيىن، تاربيەلىك ءمانى. قارا ولەڭدى قاستەرلەۋگە تاربيەلەيدى.ءسوز ونەرىن جەتىك مەڭگەرۋگە، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋگە ۇيرەتىپ، پاتريوتتىق سەزىمدى وياتادى.
ماقاتايەۆ- ادامدار اراسىنداعى، ومىردەگى، تابيعاتتاعى جاراستىق پەن كەلىسىمنىڭ جىرشىسى. ءابىش كەكىلبايەۆ
1. بىلىمدىلىك: اقىننىڭ ءومىرىن، ولەڭدەرىنىڭ وزىندىك تابيعاتىن دارالاي، سارالاي وتىرىپ وزگەشەلىگىنە كوڭىل ءبولۋ؛ وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋ، جاتتاۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، ولەڭدى تەوريالىق جاعىنان تالداي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ءوز پىكىرى ەستەتيكالىق تالعامى بار ساۋاتتى وقۋشىنى دايىنداۋ؛ اۋىزشا دا، جازباشا دا ەركىن، شەشەن، كوركەم سويلەۋگە ۇيرەتۋ؛ وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، تىلدەرىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە، سالىستىرا تالداي بىلۋگە، وي ۇشقىرلىعىنا باۋلۋ.
3. تانىمدىق: ءوز بەتىمەن ىزدەنە بىلۋگە، وي قورىتۋعا داعدىلاندىرۋ؛ وقۋشىلاردى وتانسۇيگىشتىككە، ءتىل، ءسوز ونەرىن قادىرلەپ، قاستەرلەي بىلۋگە، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن ومىرىنەن ەستەلىكتەر، فوتوسۋرەتتەر، ارنايى دايىندالعان سلايدتار.
ساباقتىڭ ادىس-تاسىلدەرى : بايانداۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، جاتقا وقۋ، ولەڭگە تەوريالىق تالداۋ جاساۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سەمينار (تالداۋ، زەرتتەۋ)
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، قازاق ءتىلى ( شەشەندىك ونەر)
ساباقتىڭ بارىسى. ۇيىمداستىرۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1. قوجا تۇبىندە ادام بولاتىن بالا ما؟
2. وسى اڭگىمەنى جازۋداعى جازۋشىنىڭ ايتايىن دەگەن ويى نە؟
3. قوجانىڭ بويىنان قانداي جاقسى قاسيەتتەردى كورۋگە بولادى؟
4. مايقانوۆا اپايدىڭ ءسوزى ارقىلى قوجانىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ويلايسىڭدار؟
جاڭا ساباق
اقىنمىن دەپ مەن قالاي ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
... كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، - دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ءوزىن وزگەلەردەن ەرەكشە كورمەسە دە، كەلەشەك ۇرپاق مۇقاعاليدىڭ ارقالى اقىن ەكەندىگىن تانىپ وتىر.
مۇقاعالي باعى مەن سورى، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى قاتار جۇرگەن اقىن. ونىڭ باعى ولمەس جىر جاراتقانى، وتىرىك ولەڭ جازا الماعانى، ويلاۋ مەن ءورۋدىڭ تەڭدەسى جوق كلاسسيكالىق، الەمدىك بيىگىنە كوتەرگەنى.سورى ءوز قوعامى مەن ءوز ورتاسىنا سىيماي، قاسىرەت شەككەنى، تاپقان-تايانعانى وتباسىن اسىراۋعا جەتپەي، ءومىرىنىڭ قيىنشىلىقتا وتكەنى، سونى دەر كەزىندە ءوز زامانداستارىنىڭ باعالاي قويماعانى.
قازاقتىڭ قارا ولەڭى 11 بۋىندى، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولدارى ۇيقاساتىن، ءار جولى ءتورت بۋىندى سوزگە بىتەتىن ءبىر شۋماقتان تۇرادى. ەكى سوزدەن قۇرالعان «قارا ولەڭ» ۇعىمى ءبىر قاراعاندا تۇسىنىكتى سياقتى. «ولەڭ» ۇعىمى قىپشاق تىلىندەگى «ۇما»سوزىنەن شىققان ەكەن. بۇل سوزدەردىڭ بىر-بىرىمەن ۇلاسۋى، ۇيلەسۋى، ۇيقاسۋى دەگەن ماعىنا بەرەدى. «قارا»- ول الەمنىڭ العاشقى قالپى.قارا ولەڭ اۋىز ادەبيەتىنە جاتادى.ونىڭ يەسى، اۆتورى - حالىق.تابيعاتقا تاڭدانۋدى، ادىلەتتى، اڭساۋدى، سۇلۋلىققا ءسۇيسىنۋدى ت.ب ءبىر شۋماق قارا ولەڭمەن سيپاتتاۋ-حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت.
مۇقاعالي تۋرالى ايتا بەرسەك، ءسوز جەتپەس. بۇگىنگى ساباعىمىز زەرتتەۋ ساباعى بولعاندىقتان، بۇل ساباققا ءبارىمىز الدىن الا دايىندالىپ كەلگەن بولاتىنبىز.ءقازىر كىم نە ءبىلدى ەكەن، سونى ورتاعا سالايىق. ول ءۇشىن تاقتاعا نازار اۋدارايىق ، قاجەتتى ساۋالدارعا ءوز بىلگەنىمىزدى ايتامىز.
1) «ءار ولەڭى – ءبىر الەم» (سلايدتار كورسەتىلەدى)
2) ءتىل، ءسوز ونەرى ر.عامزاتوۆ، ءا.تاجىبايەۆ(سلايد)
ءبىز بۇدان بۇرىن تاعى دا وسىنداي تاقىرىپتا كىمدەردىڭ شىعارمالارىن وقىپ تانىسىپ ەدىك؟قانداي ورتاقتىق، ۇقساستىق بايقادىڭدار؟
(ءى. جانسۇگىروۆ «انام ءتىلى»، م.جۇمابايەۆ «قازاق ءتىلى»)
جاتقا وقۋ. وزدەرى جاتقا بىلەتىن ولەڭدەرىن وقيدى.
سەمانتيكالىق كارتا.
مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى ولەڭنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ولەڭ تۋرالى سەنىڭ پىكىرىڭ
ساتىلاي كەشەندى تالداۋ
1. اۆتورى:
2. تاقىرىبى:
3. جانر ءتۇرى:
4. يدەياسى:
5. شۋماق سانى:
6. تارماق سانى:
7. بۋناق سانى:
8. ۇيقاس ءتۇرى:
9. ادەبي تەوريالىق ۇعىمدار:
10. نەگىزگى ءتۇيىن، تاربيەلىك ءمانى:
قورىتىندى
«ءولدى دەۋگە بولا ما ايتىڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»- دەگەندەي، ول ولگەن جوق، حالقىمەن بىرگە جاسايدى. مۇقاعالي جىرلارىن وقىمايتىن ادام كەمدە-كەم. اقىن ءسوزى كەز- كەلگەن ادامعا –ۇلگى، ونەگە، وسيەت.اقىن ورازاقىن اسقار ايتقانداي «جۇمىر جەردىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساق تا، مۇقاعالي الدىمىزدان شىعادى».ويتكەنى، حالىقتىڭ جىرى دا، ءپىرى دە – مۇقاعالي.
ۇيگە تاپسىرما
ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا ايتۋ
«ءتىل قۇدىرەتى»تاقىرىبىندا شاعىن شىعارما جازىپ كەلۋ، ولەڭدەگى تەڭەۋ سوزدەردىڭ جاسالۋ جولىنا تۇسىنىك بەرۋ.
ءبىر ولەڭىنە كەشەندى تالداۋ جۇرگىزۋ.
ءبىر ولەڭى انىمەن ورىندالىپ، ساباق قورىتىندىلادى، وقۋشىلار باعالانادى.
1 اۆتورى - م.ماقاتايەۆ (1931-1976) قازاقتىڭ اقيىق اقىنى. الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن..
2. تاقىرىبى: ءتىل ونەرى، ولەڭ - جىر قۇدىرەتى.
تاقىرىپ - اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى.
3 جانر ءتۇرى - پوەزيا (ولەڭ)
ولەڭ دەگەنىمىز-بەلگىلى ءبىر ولشەممەن قيىننان قيىستىرىپ، ۇيلەسىمدى ىرعاقپەن كەلەتىن ورنەكتى ءسوز جۇيەسى.
4 يدەياسى - حالىق ءومىرىن قاستەرلەۋ، ءسوز ونەرىن باعالاۋ، ەل الدىندا كىشىپەيىل، ىزەتتى بولۋ، بورىشىن ادال اتقارۋ.
يدەيا-تاقىرىپ ارقىلى اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويى مەن ماقساتى، ارمانى.
5 شۋماق سانى- 4
6 تارماق سانى-16 تارماقتى
7 بۋناق سانى-3 بۋناقتى
8 ۇيقاس ءتۇرى- قارا ولەڭ ۇيقاسى (ا، ا، ب، ا)
9 ادەبي تەوريالىق ۇعىمدار:
ەپيتەت-سۇمدىق سىر، جات جەر، قارا كوز؛
مەتافورا- قۇدىرەتىم، ءدال وزىندەي، كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
اۋىسپالى ماعىناداعى سوزدەر:
قازاقتىڭ قارا ولەڭى قازا بولسا،
كوزدەن نەگە قارا قان اعىزبايىن.
10 نەگىزگى ءتۇيىن، تاربيەلىك ءمانى. قارا ولەڭدى قاستەرلەۋگە تاربيەلەيدى.ءسوز ونەرىن جەتىك مەڭگەرۋگە، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋگە ۇيرەتىپ، پاتريوتتىق سەزىمدى وياتادى.
ماقاتايەۆ- ادامدار اراسىنداعى، ومىردەگى، تابيعاتتاعى جاراستىق پەن كەلىسىمنىڭ جىرشىسى. ءابىش كەكىلبايەۆ
You Might Also Like
-
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى
