InfoHub Logo

اۆتور: يدجانوۆا شاحنوزا روزاحۋن قىزى، حبۋ 3 كۋرس ستۋدەنتى.
ماماندىق: 6ۆ04207-حالىقارالىق ەكونوميكالىق قۇقىق.              
عىلىمي جەتەكشى: جۋمابايەۆا قۇرالاي جۋماباي قىزى زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت.
ءپان: حالىقارالىق قىلمىستىق قۇقىق.

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ارىقباي ءنۇسىپالى ۇلى اعىبايەۆ «قىلمىستىق قۇقىق» ەڭبەگىندە بىلاي دەگەن: «قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ، جازادان بوساتۋ نەمەسە جازانى ودان ءارى وتەۋدەن بوساتۋدىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى ولاردى قولدانۋ نەگىزدەرىنە بايلانىستى بولادى. ادەتتە، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ ىستەلگەن قىلمىستىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگى ونشا كوپ بولماعان جانە ونى ىستەگەن ادامنىڭ تۇزەلۋى، جازا قولدانباي-اق مۇمكىن بولعان جاعدايلاردا قولدانىلادى» [1]. وسى پىكىرمەن كەلىسە وتىرىپ، بۇگىنگى جۇمىسىمىزدا ءبىز شىنايى وكىنۋگە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ ماسەلەسىن قاراستىراتىن بولامىز.

قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك— قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى؛ قىلمىستىڭ قۇقىقتىق سالدارى — قىلمىسكەردى جازالاۋ تۇرىندە كورىنىس تاباتىن مەملەكەتتىك ماجبۇرلەۋ شاراسى.

قىلمىستىق جاۋاپتىلىق نەگىزدەرى - قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك پەن جازالاۋعا تەك قىلمىس جاساۋعا، ياعني قىلمىستىق زاڭنامامەن قاراستىرىلعان قوعامدىق ءقاۋىپتى ارەكەتتى قاساقانا نەمەسە ابايسىزدا جاساعان كىنالى ادام عانا تارتىلادى.

تەك سوتتىڭ ۇكىمى بويىنشا جانە زاڭعا سايكەس بولماسا، ەشكىم قىلمىستى جاساۋعا كىنالى بولىپ تانىلمايدى، سونداي-اق قىلمىستىق جازاعا تارتىلمايدى [4].

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدىڭ تۇرلەرى جالپى جانە ارنايى دەپ ەكىگە بولىنەدى. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدىڭ جالپى تۇرلەرىنە بۇگىنگى قوزعاپ جاتقان تاقىرىبىمىز، ياعني «شىنايى وكىنۋىنە بايلانىستى» جانە كەلەسىلەر جاتادى:

• قاجەتتى قورعانىس شەگىنەن شىعۋ كەزىندە؛
• پروسەستىك كەلىسىمنىڭ تالاپتارى ورىندالعان كەزدە؛
• تاتۋلاسۋعا بايلانىستى؛
• جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى؛
• ەسكىرۋ مەرزىمىنىڭ وتۋىنە بايلانىستى؛
• راقىمشىلىق اكتىسىنىڭ نەگىزىندە.

 قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدىڭ ارنايى تۇرىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باپتارىندا كوزدەلگەن ارنايى تۇرلەرى جاتادى.

شىنايى وكiنۋiنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ تۋرالى ماسەلەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 5ء-بولىمىنىڭ 65-بابى قامتيدى. 5ء-بولىم «قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان جانە جازادان بوساتۋ» دەپ اتالىپ، ونىڭ ىشىندەگى 65-باپ «شىنايى وكiنۋiنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ» دەپ اتالادى. ق ر قك زەرتتەۋ بارىسىندا  «تاتۋلاسۋعا بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ» دەپ اتالاتىن 68-باپتىڭ 3 تارماعىدا كوزگە تۇسەدى. ول جەردە «قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ زاڭمەن قورعالاتىن مۇددەلەرىنە زيان كەلتىرىلگەن جاعدايلاردا، وسى باپتىڭ ءبىرىنشى نەمەسە ەكىنشى بولىگىندە كورسەتىلگەن ادام، ەگەر ول شىنايى وكىنسە جانە قوعامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ زاڭمەن قورعالاتىن مۇددەلەرىنە كەلتىرىلگەن زياندى قالپىنا كەلتىرسە، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلۋى مۇمكىن» دەپ كورسەتىلگەن [3].

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ مەملەكەتتىڭ قىلمىسكەردى سوتتاۋدان باس تارتۋىنان، ياعني ايىپتاۋ ۇكىمىندە كورسەتىلگەن جازاعا تەرىس باعا بەرۋدەن، باسقاشا ايتقاندا، كىنالىنى مەملەكەت الدىندا جاساعان ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ مىندەتىنەن بوساتۋ بولىپ تابىلادى.

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدى مەملەكەت اتىنان قۇزىرەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار قولدانادى. ول پروسەسسۋالدىق تۇردە قىلمىستىق ءىستى قىسقارتۋ نەمەسە ءتيىستى قاۋلى شىعارۋ تۇرىندە ءىس قوزعاۋدان باس تارتۋ جولىمەن راسىمدەلەدى. ءدال وسى ساتتەن باستاپ مەملەكەت پەن قىلمىس جاساعان ادام اراسىنداعى قۇقىقتىق قاتىناستار توقتاتىلادى. مەملەكەت جاساعان ارەكەتى ءۇشىن كىنالىنى جازالاۋ جونىندەگى ءوز قۇقىقتارىنان باس تارتادى جانە ونى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتادى.

وسىلايشا، قوعامدىق ىقپال ەتۋ شارالارىن قولدانۋعا بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلعان كەزدە ادام قىلمىس ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ مىندەتىنەن ەمەس، ناقتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلادى.

ايتا كەتۋ كەرەك، شىنايى وكىنۋگە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ ق ر قك 65-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس تەك قانا جاسالعان قىلمىس ءتۇرى – قىلمىستىق تەرىس قىلىق بولسا، بولماسا العاش رەت قىلمىس جاساپ تۇرعان ادام بولسا، قىلمىسكەردىڭ قىلمىستىق تەرگەۋ كەزىندە ءوزىن قالاي ۇستاعانى نەگىزىندە عانا جۇزەگە اسىرىلادى.

 سونىمەن بىرگە ق ر قك ءدال سول بابىندا ايتىلعانداي: «سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستى العاش رەت جاساعان ادامدى تەك قانا سوت شىنايى وكىنۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋى مۇمكىن» [3].

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدىڭ بۇل ءتۇرى قىلمىستىك كودەكستىڭ ەرەكشە بولىمىندەگى جەكە كىلمىس قۇرامىنىڭ سانكسيالارىندا كورسەتىلگەن رەتتەردە عانا قولدانىلادى. مۇنىڭ وزىندە شىنايى وكىنگەن دەپ تانۋ ءۇشىن كىنالىنىڭ كىناسىن مويىنداپ، ءوز ەركىمەن كەلۋى، شىن جۇرەكتەن وكىنۋى كىلمىستى اشۋعا جاردەمدەسۋ جانە كەلتىرىلگەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋى سەكىلدى بەلگىلەرى بولۋى شارت.

كىناسىن مويىنداپ كەلۋ دەپ بىتكەن نەمەسە دايىندىك اراسىنداعى (دايىندالۋ، وقتالۋ) كىلمىستاردى ىستەگەننەن كەيىن كىنالى ادامنىڭ ءوزىنىڭ ايىبىن مويىنداپ، زاڭدا كورسەتىلگەن ورگانعا كەلۋىن ايتامىز. كىناسىن مويىنداپ كەلۋ كوپ جاعدايلاردا اياقتالعان كىلمىستى ىستەگەننەن كەيىن ورىن الادى. شىنايى وكىنۋ دەپ ىستەگەن كىنالىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن اعىنان جارىلىپ وكىنىش ءبىلدىرۋى؛ ءوزىن-وزى ايىپتاۋى؛ ىستەگەن ءىسى ءۇشىن كانداي دا بولسىن جازانى ادال وتەۋگە دايار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋ؛ ىشتەي كاتتى كۇيزەلىپ، قايعىلانۋى سياقتى ارەكەتتەرىن ايتامىز. كەلتىرىلگەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋ دەپ كىنالىنىڭ ءوز ەركىمەن ەشكىمگە ايتقىزباي-اق كەلتىرگەن ماتەريالدىك زياننىڭ ورنىن تولتىرۋى، جابىرلەنۋشىدەن كەلتىرگەن مورالدىق زيانى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، ىستەگەن ىس-ارەكەتى ءۇشىن ءوزىنىڭ ايىبىن تولىك مويىنداپ، بولاشاقتا ونى قايتالاماۋعا ۋادە بەرۋى جانە تاعى باسقا ارەكەتتەر جاتادى. قىلمىستى اشۋعا جاردەمدەسۋ دەپ تەرگەۋ ورگاندارىنا بولعان ءمان-جايلاردى ايقىن بايانداۋى، كىلمىسقا قاتىسقانداردى دۇرىس انىقتاپ بەرۋدى، قىلمىستىق قۇرالداردى، قولدا بولعان زاتتى تابۋعا كومەك بەرۋىن، سونداي-اق جابىرلەنۋشىگە كەلتىرگەن مورالدىق زيانى ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇراۋىن ايتامىز.

قىلمىستىق كودەكستىڭ 65-بابىنىڭ 2-بولىگىندە شىنايى وكىنۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋعا جول بەرىلمەيتىن جاعدايلار كورسەتىلگەن: تەرروريستىك، ەكسترەميستىك قىلمىس، قىلمىستىك توپ قۇرامىندا جاسالعان كىلمىستارعا، جاس بالالارعا قارسى جىنىستىق قىلمىس ىستەگەندەرگە، جەكە ادامعا قارسى اۋىر، اسا اۋىر قىلمىس جاساعاندارعا قىلمىستىق كودەكستىڭ 65-بابىنىڭ 1-تارماعى قولدانىلمايدى [1].

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ I كەزەڭىندە ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، تاقىرىپتى سارالاۋ بارىسىندا UIB ستۋدەنتتەر اراسىندا تاقىرىپقا بايلانىستى ساۋالناما جۇرگىزۋ جوسپارلانعان ەدى. ساۋالنامانىڭ سۇراقتارى كەلەسىدەي بولدى:

• ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىمەن تانىسسىزبا؟ كودەكسپەن تانىستىعىڭىزدى 5 باللدىق شكالامەن باعالاي كەتىڭىز.
• قالاي ويلايسىز، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتۋ قانداي نەگىزدەر جۇزىندە جۇزەگە اسادى؟
• شىنايى وكىنۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ تۋرالى نە ايتا الاسىز؟

جاس ساناتى بويىنشا ساۋالناما  17-21 جاسار ستۋدەنتتەر اراسىندا ءجۇردى. ساۋالناماعا بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ، ءوز ۇلەسىن قوسقان ستۋدەنتتەرگە شىنايى ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. 1-سۇراق بويىنشا ستۋدەنتتەردىڭ 69% ق ر قك «4» باللدىق شكالاعا تانيتىنىن ءبىلدىردى. 15% «5» باللدىق، ال قالعاندارى «3» باللدىق شكالامەن جاۋاپتارىن بەلگىلەگەن. قۋانتارلىعى، شىنىمەن دە ءبىزدىڭ جاستار ق ر قك تانىس.

 ەكىنشى سۇراقتا ستۋدەنتتەر كوپ جازا كەتپەگەن، نەگىزگى نۇسقا رەتىندە: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىمەن بەلگىلەنگەن قاۋلىلار نورمالار نەگىزىندە شىعار» دەگەن جاۋاپ بولدى.

ال ءۇشىنشى سۇراققا ستۋدەنتتەر قىزىققان سياقتى. «شىنايى وكىنۋگە بايلانىستى قىلمىستىق جازادان بوساتۋعا بولادى ما؟»، «قانداي قىلمىستاردا شىنايى وكىنۋگە نەگىزدەلىپ بوساتادى ەكەن؟ جەڭىل قىلمىستاردا سەكىلدى»، «شىنايى وكىنۋدى قالاي بىلەدى ەكەن؟» دەگەندەي قىزىقتى جاۋاپتار بولدى. سونىمەن بىرگە، «قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ، جازادان بوساتۋ نەمەسە جازانى ودان ءارى وتەۋدەن بوساتۋدىڭ ءبىر – بىرىنەن ايىرماشىلىعى ولاردى قولدانۋ نەگىزدەرىنە بايلانىستى بولادى. ادەتتە قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ ىستەلگەن قىلمىستىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگى ونشا كوپ بولماعان جانە ونى ىستەگەن ادامانىڭ تۇزەلۋى ، جازا قولدانباي–اق مۇمكىن بولعان جاعدايلاردا قولدانىلادى. مۇنداي جازادان بوساتۋ تەك زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن سوت ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلادى»، «شىن وكىنۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ نەگىزى — كىنالىنىڭ قىلمىس جاساعاننان كەيىنگى قوعامعا تيگىزگەن زاردابىنىڭ قاۋىپتىلىگى از مولشەردە بولۋى. كىنالىنىڭ شىن وكىنۋى، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقپەن جازانى جەڭىلدەتەتىن ءمان-جايلار رەتىندە قىلمىستىق كودەكستىڭ 65-بابى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدى كوزدەيدى» دەگەندەي جاۋاپتاردا كەزدەستى.

جاڭا قىلمىستىق كودەكستە بۇرىنعى كودەكسكە قاراعاندا ىزگىلىك ءپرينسيپى باسشىلىققا الىنىپ، كوعامعا ونشا ءقاۋىپتى ەمەس ىس-ارەكەتتەر جاساعاندارعا ولاردى قوعامنان وقشاۋلامايتىن جازا تۇرلەرىن (تۇزەۋ ءجۇمىسى، شارتتى جازا، مىندەتتى ءجۇمىس، شىن جۇرەكتەن وكىنۋىنە نەمەسە تاراپتاردىڭ كەلىسىمگە كەلۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ) قولدانۋعا كەڭ جول اشىلعان. مۇنداي ىزگىلىك قاعيدالار قىلمىسپەن كۇرەسۋگە پارمەندى ءارى ءتيىمدى جاعداي تۋعىزادى [1].

زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، شىنايى وكىنۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ جولدارى بۇگىنگى كۇندە وتە وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى. قىلمىستىلىقتىڭ سانىن ازايتۋدا مەملەكەت تاراپىنان جۇزەگە اسىرىلىپ جاتكان كەڭ كولەمدەگى ساياسي، ەكونوميكالىك جانە الەۋمەتتىك شارالاردىڭ ماڭىزى زور. ەكونوميكالىك رەفورمانى دۇرىس جۇرگىزۋ، نارىقتىق ەكونوميكاعا كەڭ جول اشۋ، ءوندىرىستىڭ كۇلدىراۋىن توقتاتىپ، ەڭبەكتى ءدۇرىس ۇيىمداستىرۋ، ونىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، جۇمىسسىزدىقتى جويۋ، كوعام مۇشەلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كاجەتتىلىگىن ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرۋ، ءقۇقىقتىق رەفورمانى زامان تالابىنا ساي ىسكە اسىرۋ مەملەكەتتىڭ العا قويعان وسى سالاداعى مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ا.ن. اعىبايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە تۇسىندىرمە»، الماتى: «جەتى جارعى» باسپاسى، 2015 جىل.
2. ا.ن. اعىبايەۆ «قىلمىستىق قۇقىق» جالپى ءبولىم، وقۋ قۇرالى، الماتى: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2016 جىل.
3. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسى، 2014 ج. 3 شىلدە № 226-V قرز.
4. ورىسشا-قازاقشا زاڭدىق تۇسىندىرمە سوزدىك-انىقتامالىق. — الماتى: «جەتى جارعى» باسپاسى، 2008 جىل.

---