ءال-فارابي مەن اباي ويلارىنىڭ توعىسۋى
ءال-فارابي مەن اباي ۇندەستىگى – ولاردى انىقتاپ قاراپ، زەرتتەگەن جانعا، زاماناۋي تىلمەن ايتقاندا، ناعىز كومبو. سەبەبى، IX-X عاسىردا ءومىر سۇرگەن شىعىس ويشىلى مەن XIX عاسىردىڭ الىپ تۇلعاسى اتانعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنىنىڭ ويلارىنىڭ توعىسۋى، ايتار سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسى، ماڭىزى قاي داۋىردە بولماسىن وزەكتى بولۋى ارقىلى، ولاردىڭ بىزگە بەرەر پايداسىن نەعۇرلىم ارتتىرا الامىز.
نەگىزىنەن ءال-فارابيدىڭ ءبىر ەڭبەگىن الا وتىرىپ قانا، بىرنەشە ۇقساستىق، عاسىرلار توڭىرەگىندەگى بايلانىستى اڭعارامىز. ونىڭ «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى تۋرالى تراكتاتاتىندا» ءار ءبولىم بەلگىلى ءبىر نارسەنى، قۇبىلىستى، وقيعانى باياندايدى. ءبىرىنشى ءبولىم، اللانى تانۋ جايلى. ول قانداي بولمىس، ونىڭ جاۋھارى نە، تاعى دا سول سەكىلدى جاراتۋشى جايلى اڭگىمە قوزعالادى. كوكباي اقساقال ايتپاقشى «تەرەڭ ويمەن، ءوز جۇرەگىممەن تاپقان مۇسىلماندىقتى» ۇستانعان اباي دا ءدىندى دۇرىس جاعىنان دارىپتەپ، اللانى شىن ءسۇيىپ، وعان ادال قىزمەت ەتىپ، ءبىلىم مەن يماندى قاتار ۇستاۋ كەرەكتىگىن ءوز ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە ايتادى.
شىعىس ويشىلىنىڭ شىعارماسىنىڭ ءتورتىنشى بولىمىندە «جان قۋاتى» ءسوز ەتىلەدى. جالپى اباي دەگەندە ونىڭ بىزگە قالدىرعان باستى وسيەتى «تولىق ادام» ءىلىمى ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكە تۇسەدى. سونىمەن قاتار، سول ىلىممەن بىرگە قاباتتاسا ايتىلاتىن «جاۋانمارتتىلىك»، «ءۇش ءسۇيۋ» جايلى وي-تولعانىستارىنىڭ بارلىعى، سول ءسوزدىڭ توركىنى ءال-فارابيدىڭ ويلار جەلىسىنە قاراي سىلتەيتىندەي. مىسالى، جوعارىدا ءسوز ەتىلگەن دانىشپانىمىزدىڭ تراكتاتىندا ادامزاتتىڭ جەكە باسىنىڭ ەڭ كەمەلدەنگەن تۇسى، قاسيەتى توڭىرەگىندە ويعا سايادى. كەمەلدەنگەن دەگەن تۇرعىدا، ناقتىراق ايتساق، «كاميلي ينساني». ال «ال-كاميل» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا ءبۇتىن، تۇتاس دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. دەمەك «ءال-ينسان ال-كاميل» دەگەندى قازاق تىلىندە «تولىق ادام»، «كەمەل ادام» نەمەسە «جەتىلگەن ادام» دەپ تە ايتۋعا بولادى. ياكي، ەكى جاقتىڭ دا كوپ كوڭىل بولگەنى مورال فيلوسوفياسى.
تراكتاتتىڭ بەسىنشى، التىنشى بولىمدەرىندە اداسقان قوعام، نادان باسشى، بۇزىلعان نەگىزدەر مەن كوزقاراستار كورىنىس تابادى. وسى كەزدە بىردەن ابايدىڭ ءوز زامانىنداعى بولىسسىماقتاردى سىناعان ولەڭدەرى كوز الدىما تارماقتالىپ تۇسە جونەلدى. ولاردىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىن، ادىلەتسىز شەشىمدەرىن، مەنمەندىك پەن دۇنيەقورلىقتارىن بەتتەرىنە باسىپ، زامان شىندىعىن اشىنا سۋرەتتەيدى.
نەگىزىنەن بۇل تراكتات بويىنشا، ۇزىن ءسوزدىڭ توق ەتەرى، ەكى الىپتىڭ قورىتىندىسى مىنا ءبىر عاجاپ ويدا تۇيىسەدى: «سالىستىرىپ قاراساڭ، دۇنيە – عاجاپ قۇرىلىس، وندا اركىمنىڭ، ءار زاتى وزىنە لايىقتى ورنى بار». بۇل وي ابايدا «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭىمەن تۇيىسەدى.
ەندى ءال-فارابي مەن اباي پوەزياسىنا كوشەيىك. باستى ۇستانىم – ءتۇزۋ جول سىلتەۋ، دۇشپان بولار قاسيەتتەردەن ساقتاپ، اسىلدارىن دارىپتەۋ بولعان بۇل ەكى حاكىمدەرىمىزدىڭ پوەزياسى دا بولەك ءبىر قازىنا. ولاردىڭ بۇل تۇرعىدا جاقىندىعىن اشىپ ايتالىق.
ءال-فارابيدىڭ مىنا ءبىر ولەڭى:
«باۋىرىن قانشا سۇيگەنمەن،
وتەدى ءومىر كۇيبەڭمەن.
شىندىققا باس تىك الۋلاپ،
پەندەلىكتەن بول اۋلاق.
جاتاتىن ءلايىم جاڭعىرىپ،
بۇل عۇمىر ەمەس ماڭگىلىك.
بەي-وپا مىنا زاماندا،
باقىل بوپ كەتەر ادامدا.
جۇرت كىلەڭ كۇنىن كوپ قىزىق،
جىبەرەر زايا وتكىزىپ.» - ابايدىڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» ولەڭىمەن يدەيالاس. ياكي، ەكى ولەڭدە دە ۋاقىتتى زايا كەتىرمەي، ونى وقۋ-بىلىمگە، عىلىم جولىنداعى ىزدەنىسكە جۇمساۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ناپسىگە ەرمەي، كەسەلدەردەن اۋلاق بولىپ، ويىن-كۇلكىگە ءماز بولماي، تەرىس جولعا سالىنبا دەيدى.
«تىرشىلىكتە قۇرىشتاي بول ءتوزىمدى» اتتى ءفارابيدىڭ شىعارماسىنىڭ وقىرمانعا سالار ويى ابايدىڭ «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» ولەڭىمەن ساباقتاس. دوستىڭ اتىن جامىلىپ، سەنى مىنا كۇيبەڭ تىرشىلىك اراسىندا الداپ كەتەتىندەر بارىن، جاقىنىڭدى ابايلاپ تاڭداۋدى، قانشا قيىن بولسا دا، وزىڭە، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭا سەنۋدى كەڭەس ەتەدى.
وسى ءبىر شاعىن زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ بارىسىندا، اباي مەن ءال-فارابيدىڭ ويلارىنىڭ تاعى ءبىر توعىسقان جەرىن بايقاعاندايمىن. اباي «مەن ەگەر زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەيدى ەمەس پە؟ وسى مىنەز-قۇلىق جايلى دا ءوز قاراسوزدەرىندە ءسوز ەتىپ، جاقسى-جامانىن مىسال قىلىپ كورسەتكەن دە ەدى. ال، ءال-فارابي «ادامنىڭ باسىنا قونعان باقىتتىڭ تۇراقتى بولۋى جاقسى مىنەز-قۇلىققا بايلانىستى. مىنەز بەن اقىل جاراسسا – ادامگەرشىلىك ۇتادى» دەگەن ەكەن. «مىنەزىڭدى تۇزە، ادەتىڭە اينالادى. ادەتىڭدى تۇزە، ومىرىڭە اينالادى» دەگەن ەل اراسىندا تارالعان ناقىل ءسوز دە وسى ويشىلدار سالىپ كەتكەن سارا جولدان دەپ تۇسىنەمىن.
نەلىكتەن اراسىندا ءبىرشاما عاسىرلىق ۋاقىت بار ەكى الىپ تۇلعانىڭ ويلارى وڭاي توعىسىپ، شىعارمالارىنىڭ بەرەر قۇدىرەتتىلىگى ۇقسايدى؟ سەبەبى، ەكى ويشىل دا ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاعان ناداننىڭ كوزىن اشار، سانالىنىڭ جولىن اشار اسىل دۇنيەلەردى قالدىرىپ كەتتى. ابايدىڭ وسى شىعىس ويشىلدارىمەن سۋسىنداپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە كوركەم شەبەرلىكپەن قولدانا ءبىلۋى دە ناعىز مايتالماننىڭ جۇمىسى. ال ناق وسى ءال-فارابي مەن ابايدى سالىستىرا، بايلانىستىرا، قاتار قويىپ زەرتتەۋگە سالعان قازاقتىڭ ءبىلىمدار ىزدەنىمپازدارى ادەبيەتىمىزدىڭ توقىراماي، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ جاتقانىنىڭ كورىنىسى دەگەن ويدامىن.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى تلەۋلەنوۆا انەل
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى دجولدىبايەۆا ۋ. م.
You Might Also Like
-
فاشيزم كاپيتاليزمىنىڭ ەن سوڭعى ساتىسىنان دا، كۇرە تامىرىنان ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە تۋىپ وتىر. كاپيتاليزم قايشىلىقتارىنىڭ شيەلەنىسىپ، «اتتانىس يدەياسى كوپشىلىك ساناسىندا جەتىلىپ كەلە ...
-
اۋىل - تىنىسى بولەك ەرەكشە مەكەن! اۋىلداعى ءار ءبىر ءسات مول قازىنالى ەستەلىكتەرگە تولى. تۋعان جەردە ويناپ، الاڭسىز كەشكەن بالالىق شاعىمدى قاتتى ساعىندىم. قالانى قانشا كەرەمەت قىزىق كورگەنىمىزبەن، اۋى...
