شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ابىرالى ءوڭىرىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋى
تاقىرىپ: شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ابىرالى ءوڭىرىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋى
«قازاقتىڭ ۇساق شوقىلىعى» اتالاتىن وسىناۋ ءبىر سارىارقانىڭ شىعىس ءوڭىرى جونىندە بەلگىلى عالىم، ارحەولوگ ءابدىماناپ مەدەۋ ۇلى ورازبايەۆ ءوزىنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىن، ونىڭ تاريحىنىڭ اشىلماعان كىتاپتاي تالاي سىردى بۇگىپ جاتقاندىعىن دالا كۇندەلىكتەرىندە» تومەندەگى جولدارمەن بىلدىرسە كەرەك.
كوسىلگەن كەڭ جازىق. قاراعان مەن كودەسى جايقالعان ۇشى – قيىرى جوق سارى دالا. سۋعا شولىركەپ كەزەرىپ جاتىر. تايپاق، ەڭكىش تاۋلارى عانا بولماسا كوز توقتاتار دانەڭە تابا المايسىڭ. مەڭىرەۋ دە مىلقاۋ. ءبىراق وسى ءتىلسىز دالا وتكەن ءبىر زامانداردىڭ كۋاسى عوي. نە كوردى ەكەن ول وتكەندە؟ نە سىرى بار ونىڭ بۇگىپ جاتقان؟ بۇل دالانىڭ ايتارى دا، بەرى دە مول - اۋ! ءبىر عانا قيىنشىلىق – وعان سىر شەرتكىزۋ دەپ ءبىلىڭىز.
«قازاقتىڭ ۇساقشوقىلىعى» دەگەن اتاۋ – ەڭ الدىمەن گەولوگيالىق - گەومورفولوگيالىق اتاۋ. ول تەك ارقانىڭ الاسا تاۋلى بيىكتەرىنىڭ نەگىزگى ورنالاسۋ اۋماعىن بىرىكتىرەدى دە (شىڭعىستاۋدان ۇلىتاۋعا دەيىن، كوكشەتاۋدان بالقاشقا دەيىن) ولاردىڭ سىرت تۇستارىنداعى جاپسارلاس جاتقان جازىقتى، توبەلى گەولوگيا – گەومورفولوگيا تۇرعىسىنان باسقاشا قۇرالعان ولكەلەردى قوسپايدى. (1. 10).
بۇل ءوڭىردىڭ فيزيكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى ءاريدتى ايماق رەتىندە سانالىپ، سارىارقانىڭ باس سۋايرىق ەروزيالىق – تەكتونيكالىق قىراتىنىڭ توبەلەرى جولدار، سيرەگىرەك قىرقالارمەن جوندار، كۇمبەز تارىزدەس جانە كونۋستىق شوقىلار ءپىشىندى بولادى (2. 44). تاۋ جوتالارىنىڭ ابسوليۋتتىق بيىكتىگى شىڭعىستاۋ 1100 م. ودان دا بيىگىرەك قوسوبا، اقشاتاۋ تاۋ سىلىمدەرىنىڭ بيىگى 1300م، دەگەلەڭ 1010م، وڭتۇستىك – باتىسىندا قوتانەمەل جانە تاعى باسقا تاۋ سىلەمدەرى جاتىر.
شىڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن شاعان جانە اششىسۋ، وڭتۇستىگىنەن باقاناس، داعاندەلى، قۇرباقاناس، كوكسالا تاعى باسقا ۇساق وزەندەر باستالادى. بەتكەيىندە بۇتا (توبىلعى قاراعان) اڭعارلارىندا تال، تەرەك، قايىڭ، ارشا، شالعىن ءشوپ وسەدى. ارقار، كيىك، قاسقىر، سىلەۋسىن، تۇلكى، بورسىق، سۋىر تاعى باسقا اڭدار مەكەندەيدى.
ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ابىرالى ءوڭىرىنىڭ تاعدىرىنا، توپىراعىنا جاقسىلىعىمەن، اسىلدارىن بەرۋمەن قاتار زوبالاڭى مەن زۇلماتىن دا اياماي بەرگەن.
بۇل ءوڭىردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قارقارالى وڭىرىمەن بايلانىستى. 1824 - 1868 جىلدار ارالىعىندا ورتالىعى ومبى قالاسىنا بولىپ، ومبى وبلىسىنىڭ، قارقارالى وكرۋگىنە قارادى. 1868 جىلدان ۋەزدەرگە ءبولىنۋ ناۋقانىمەن قارقارالى ۋەزى سەمەي وبلىسى بولىپ كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن تۇردى. 1920 - 1930 جىلدارى كەڭەستىك اكىمشىلىك شەكارا رەفورماسى بويىنشا قارقارالىنىڭ ءوزى جاڭا قۇرىلعان قاراعاندى وبلىسىنا قاراپ، شىڭعىستاۋ ابىرالى ءوڭىرى سەمەي وبلىسىندا قالدى. كەيىنگى اكىمشىلىك ءبولىنىس بويىنشا جاقسى اتاۋمەن اباي، ابىرالى، شۇبارتاۋ اۋداندارى اتالدى. اسىرەسە ابىرالى اۋدانىنا بۇيىرماعان اكىمشىلىك ءبولىنىس، بىرەسە اباي اۋدانىنا قوسىلدى، بىرەسە ءبولىندى. قازىرگى تاڭدا ابىرالى جەرى جاڭاسەمەي اۋدانىنا، شۇبارتاۋ ءوڭىرى اياگوز اۋدانىنا قاراستى شىعىس قازاقستان وبلىسى بولىپ كەتتى.
«قازاقتىڭ ۇساق شوقىلىعى» اتالاتىن وسىناۋ ءبىر سارىارقانىڭ شىعىس ءوڭىرى جونىندە بەلگىلى عالىم، ارحەولوگ ءابدىماناپ مەدەۋ ۇلى ورازبايەۆ ءوزىنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىن، ونىڭ تاريحىنىڭ اشىلماعان كىتاپتاي تالاي سىردى بۇگىپ جاتقاندىعىن دالا كۇندەلىكتەرىندە» تومەندەگى جولدارمەن بىلدىرسە كەرەك.
كوسىلگەن كەڭ جازىق. قاراعان مەن كودەسى جايقالعان ۇشى – قيىرى جوق سارى دالا. سۋعا شولىركەپ كەزەرىپ جاتىر. تايپاق، ەڭكىش تاۋلارى عانا بولماسا كوز توقتاتار دانەڭە تابا المايسىڭ. مەڭىرەۋ دە مىلقاۋ. ءبىراق وسى ءتىلسىز دالا وتكەن ءبىر زامانداردىڭ كۋاسى عوي. نە كوردى ەكەن ول وتكەندە؟ نە سىرى بار ونىڭ بۇگىپ جاتقان؟ بۇل دالانىڭ ايتارى دا، بەرى دە مول - اۋ! ءبىر عانا قيىنشىلىق – وعان سىر شەرتكىزۋ دەپ ءبىلىڭىز.
«قازاقتىڭ ۇساقشوقىلىعى» دەگەن اتاۋ – ەڭ الدىمەن گەولوگيالىق - گەومورفولوگيالىق اتاۋ. ول تەك ارقانىڭ الاسا تاۋلى بيىكتەرىنىڭ نەگىزگى ورنالاسۋ اۋماعىن بىرىكتىرەدى دە (شىڭعىستاۋدان ۇلىتاۋعا دەيىن، كوكشەتاۋدان بالقاشقا دەيىن) ولاردىڭ سىرت تۇستارىنداعى جاپسارلاس جاتقان جازىقتى، توبەلى گەولوگيا – گەومورفولوگيا تۇرعىسىنان باسقاشا قۇرالعان ولكەلەردى قوسپايدى. (1. 10).
بۇل ءوڭىردىڭ فيزيكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى ءاريدتى ايماق رەتىندە سانالىپ، سارىارقانىڭ باس سۋايرىق ەروزيالىق – تەكتونيكالىق قىراتىنىڭ توبەلەرى جولدار، سيرەگىرەك قىرقالارمەن جوندار، كۇمبەز تارىزدەس جانە كونۋستىق شوقىلار ءپىشىندى بولادى (2. 44). تاۋ جوتالارىنىڭ ابسوليۋتتىق بيىكتىگى شىڭعىستاۋ 1100 م. ودان دا بيىگىرەك قوسوبا، اقشاتاۋ تاۋ سىلىمدەرىنىڭ بيىگى 1300م، دەگەلەڭ 1010م، وڭتۇستىك – باتىسىندا قوتانەمەل جانە تاعى باسقا تاۋ سىلەمدەرى جاتىر.
شىڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن شاعان جانە اششىسۋ، وڭتۇستىگىنەن باقاناس، داعاندەلى، قۇرباقاناس، كوكسالا تاعى باسقا ۇساق وزەندەر باستالادى. بەتكەيىندە بۇتا (توبىلعى قاراعان) اڭعارلارىندا تال، تەرەك، قايىڭ، ارشا، شالعىن ءشوپ وسەدى. ارقار، كيىك، قاسقىر، سىلەۋسىن، تۇلكى، بورسىق، سۋىر تاعى باسقا اڭدار مەكەندەيدى.
ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ابىرالى ءوڭىرىنىڭ تاعدىرىنا، توپىراعىنا جاقسىلىعىمەن، اسىلدارىن بەرۋمەن قاتار زوبالاڭى مەن زۇلماتىن دا اياماي بەرگەن.
بۇل ءوڭىردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قارقارالى وڭىرىمەن بايلانىستى. 1824 - 1868 جىلدار ارالىعىندا ورتالىعى ومبى قالاسىنا بولىپ، ومبى وبلىسىنىڭ، قارقارالى وكرۋگىنە قارادى. 1868 جىلدان ۋەزدەرگە ءبولىنۋ ناۋقانىمەن قارقارالى ۋەزى سەمەي وبلىسى بولىپ كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن تۇردى. 1920 - 1930 جىلدارى كەڭەستىك اكىمشىلىك شەكارا رەفورماسى بويىنشا قارقارالىنىڭ ءوزى جاڭا قۇرىلعان قاراعاندى وبلىسىنا قاراپ، شىڭعىستاۋ ابىرالى ءوڭىرى سەمەي وبلىسىندا قالدى. كەيىنگى اكىمشىلىك ءبولىنىس بويىنشا جاقسى اتاۋمەن اباي، ابىرالى، شۇبارتاۋ اۋداندارى اتالدى. اسىرەسە ابىرالى اۋدانىنا بۇيىرماعان اكىمشىلىك ءبولىنىس، بىرەسە اباي اۋدانىنا قوسىلدى، بىرەسە ءبولىندى. قازىرگى تاڭدا ابىرالى جەرى جاڭاسەمەي اۋدانىنا، شۇبارتاۋ ءوڭىرى اياگوز اۋدانىنا قاراستى شىعىس قازاقستان وبلىسى بولىپ كەتتى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباق تاقىرىپتارى:1. اقپاراتتاردى وڭدەۋ، اقپاراتتى ىزدەۋ جانە تاڭداۋ، ىزدەۋ ءادىسى، تاڭداۋ كريتەرياسى2. ساراپتاما جۇيەسى، جاساندى ينتەلەكت3. پراكتيكالىق جۇمىس
