InfoHub Logo

شوقان اتامىزداي ءقازىر قازاقستاندا اتاقتى تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف ادامدار از، جوق دەپ ساناسادا بولادى. قازىرگى تاڭدا كەي جاستار ەسىمىن ەستىسەدە ەڭبەگىن مۇلدە بىلمەيدى. سول سەبەپتى وسى ماقالا ارقىلى بۇكىل جاستارعا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنپاش ەتكىزىپ، قازاقتىڭ ازاماتتارىن شوقانداي تۇلعا بولۋعا شاقىرامىز.

شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ (شىن ەسىمى مۇحاممەد قانافيا) 1835 جىلى قوستاناي وبلىسى، سارىكول اۋدانى، قۇسمۇرىن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. شوقان ءۋاليحانوۆ — قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستاندا تۋعان دەموكراتتىق، اعارتۋشىلىق مادەنيەتتىڭ تۇڭعىش وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، فولكلورشى، ەتنوگراف، گەوگراف، اعارتۋشى.

1847 جىلى 12 جاسار شوقاندى اكەسى سول كەزدەگى ەڭ تاڭداۋلى وقۋ ورنى بولىپ ەسەپتەلگەن ءسىبىر كادەتى كورپۋسىنا وقۋعا ورنالاستىرادى. شوقاننىڭ بۇكىل كەلەشەگى مەن عىلىم، ونەر جولىنداعى تالانتىن اشۋدا بۇل وقۋ ورنىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى.

كادەت كورپۋسىنا العاش وقۋعا تۇسكەن كەزدە شوقان ورىس ءتىلىن بىلمەسە دە ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن ءتىلدى تەز ۇيرەندى. سامات: وعان اسىرەسە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى وقىتۋشىسى، شىعىستانۋشى كوستىلەسكيي مەن تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى گونسيەۆسكيي كۇشتى ىقپال ەتتى. پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، گەرسەن، بەلينسكيي ت. ب. ورىس كلاسسيكتەرىن جانە باتىس ادەبيەتىنەن ديككەنس، تەككەرەي، رۋسسو شىعارمالارىن، «سوۆرەمەننيك» جۋرنالىن ۇزبەي وقىپ، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ جانە ادەبيەت اعىمىنىڭ قاي باعىتتا، قالاي دامىپ بارا جاتقاندىعىن اڭعارا الاتىن، ءوز كەزىنىڭ سانالى ازاماتىنىڭ ءبىرى بولعان. قىراعىدا زەيىندى شوقانعا سۋرەت سالۋ ونەرى سول كەزدىڭ وزىندە-اق؛ حالىق ءومىرىن بەينەلەۋدىڭ تاماشا ءبىر قۇرالى بولىپ تابىلادى. تۋعان جەرى سىرىمبەتتىڭ جازعى جايلاۋلار مەن مەكەن قونىستارىنىڭ سۋرەتىن سالۋمەن شۇعىلدانادى.

1847-1852 جىلداردا سالعان سۋرەتتەرىن شوقان "كورپۋستان ەلگە دەمالىسقا بارعان كەزدە سالعان سۋرەتتەر" –دەپ اتايدى. گ. ن. پوتانين: "كادەت كورپۋسىنىڭ سوڭعى كۋرستارىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە شوقان ءوزىنىڭ اڭگىمەلەرىمەن مەنىڭ داپتەرىمدى تولتىردى. ءبىز قازاقتاردىڭ سۇڭقار سالىپ، سايات قۇرۋ سالتىن تولىق جازىپ الدىق. شوقان سۇڭقاردى قالاي باپتاپ كۇتۋدىڭ ءادىسىن وتە جاقسى بىلەتىن. داۋىلپاز بەن سۇڭقاردىڭ ت. ب. سۋرەتتەرىن سالىپ، ول مەنىڭ جازبامدى تولىقتىرا تۇسەتىن"، – دەپ جازدى. مۇنىڭ ءوزى شوقان ونەرىنىڭ جان-جاقتى ەكەنىن، وعان كۋرستاستارىنىڭ قىزىعىپ، ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعانىن دالەلدەي تۇسەدى.

كادەت كورپۋسىن 1853 جىلى ون جەتى جاسىندا بىتىرگەن شوقان باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىندە قىزمەتكە قالدىرىلادى. ءبىر جىلدان كەيىن باتىس ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شىعىس اۋداندارىن باسقاراتىن گەنەرال گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ اديۋتانتى بولىپ تاعايىندالادى.

1855 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىمەن بىرگە سەمەي، اياگوز، قاپال ارقىلى الماتىعا دەيىن كەلىپ قايتادى. وسى ساپارىندا قازاق، قىرعىز، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ ماتەريالدارىن جيناي جۇرەدى.

1856 جىلى پولكوۆنيك م. م. حومەنتوۆسكيي باسقارعان اسكەري-عىلىمي ىستىقكول ەكسپەديسياسىنا قاتىسىپ، قىرعىز ەلىن جەتە زەرتتەيدى. قىرعىزدار مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى جايلى مالىمەتتەر جينايدى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن جازىپ الادى. وسى ساپارلاردا جيناعان ماتەريالداردى ول «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەكتەرىن جازۋعا پايدالانادى.

ش. ءۋاليحانوۆ 1856 جىلى اسا كورنەكتى عالىم، بەلگىلى گەوگراف پ. س. سەمەنوۆ-تيان-شانسكييمەن تانىستى. ول جاس قازاقعالىمنىڭ قابىلەتىنە شىن نيەتىمەن سۇيسىنە قايران قالدى.

1857 جىلى پ. س. سەمەنوۆ-تيان-شانسكييدىڭ ۇسىنۋىمەن ش. ءۋاليحانوۆ ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە قابىلداندى. 1857 جىلى شوقان الاتاۋ قىرعىزدارىنا ساپار شەگىپ، ونىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسىن جانە حالىقتىق پوەزياسىن زەرتتەدى. كىرعىز حالقىنىڭ ەنسيكلوپەديالىقداستانى «ماناستى» جازىپ الدى.

1858 —1859 جىلدارداعى شوقاننىڭ قاشعارياعا ساپارى عالىمدىق، اعارتۋشىلىق سالاسىنداعى ەڭبەگىنىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە جول اشتى. قاشعاريا ول كەزدە رەسەي تاراپىنان زەرتتەلمەگەن ولكە بولاتىن. ساۋداگەر رەتىندە قاشعارياعا قۇپيا بارعان شوقان، ولكەنىڭ ەكونوميكالىق ساياسي قۇرىلىمىن زەرتتەپ، ونىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنان كوپتەگەن ماتەريالدار جينايدى. قاشعارياعا ساپارىنان كەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن پەتەربۋرگتە كەلىپ، سوندا ءبىر جىلداي تۇرىپ عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسادى. الايدا تۋبەركۋلەز اۋرۋى مەڭدەگەندىكتەن پەتەربۋرگتەن ەلگە، سىرىمبەتكە ورالادى. تۋعان حالقىنىڭ ەكى جاقتى قاناۋدا ەزىلگەنىن كورىپ، 1862 جىلعى سايلاۋدا اتباسار وكرۋگىنىڭاعا سۇلتانى بولۋعا تالپىنادى. ءبىراق ول بۇل ماقساتىن ورىنداي المايدى. شوقان قارسىلاسىنان كوپ داۋىس الىپ جەڭىسكە جەتكەنىمەن، گەنەرال-گۋبەرناتور ونىڭ حالىق اراسىندا ىقپالى مەن بەدەلى زور بولىپ كەتەدى دەپ سەسكەنىپ، «ناۋقاسىنا بايلانىستى قىزمەتتەن باس تارتتى»دەگەن وتىرىك سىلتاۋمەن اعا سۇلتاندىققا بەكىتپەي قويادى.

1864 جىلى ناۋرىز ايىندا شوقان پولكوۆنيك چەرنيايەۆتىڭ شاقىرۋىمەن اۋليەاتا جورىعىنا قوسىلادى. ورىس يمپەرياسىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيانى رەسەي قاراماعىنا باعىندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن بۇل جورىققا اۋدارماشى، جەرگىلىكتى حالىقپەن بەيبىت مامىلەگەرلىك كەلىسىمدەر جاساۋ ءۇشىن قاتىسقان ول، پولكوۆنيك چەرنيايەۆتىڭ اۋليەاتانى الۋ كەزىندە ءشاھار حالقىنا جاساعان جاۋىزدىعىن كورگەسىن، رەنجىپ، كەيىن قايتادى. سودان ۆەرنىي قالاسىنا كەلىپ، ودان ءارى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا تۇراقتاپ قالادى. سوندا تەزەكتىڭ نەمەرە قارىنداسى ايسارىعا ۇيلەنەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ەسكى وكپە اۋرۋى قايتا قوزىپ، شوقان 1865 جىلدىڭ ساۋىرىندە قايتىس بولادى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح كافەدراسىنىڭ دوسەنتى: ت. ع. ق ءجۇمادىل ماحاببات توقتار قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتتەرى

---