InfoHub Logo

قازاقتىڭ باس اقىنى اباي (شىن اتى يبراھيم) قۇنانبايەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن  ادام كەم، قۇتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى ءسوزى باسىلماعاندىقتان، ابايدىڭ  سوزدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە نەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى.

قاي جەردە اقىندار جايىنان يا اقىنداردىڭ سوزدەرى جايىنان اڭگىمە بولسا، ابايدىڭ ءسوزىن ماقتامايتىن ادام بولمادى. ابايدىڭ ءسوزىن كورمەي تۇرعاندا، ماقتاعاندارىنا سەنبەي، قازاق ۇكىلەگەن ءوز قۇنانىن وزگەلەردىڭ تۇلپارىنان ارتىق كورەتىن مىنەزى بولۋشى ەدى،  ماقتاپ وتىرعان ابايى ءبىزدىڭ ابۋباكىر، سەيداحمەت، اقمولدالارىمىز سىقىلدى بىرەۋ عوي  دەپ ءجۇردىم.  

1903ء-شى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا  اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى. كوپ سوزدەرىن ويلانىپ داعدىلانعان ادامدار بولماسا، مىڭ ارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانى بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى. سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە  اۋىر تيەتىنى راس. ءبىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا،  ايىپ جازۋشىدا ەمەس، وقۋشىدا. نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇسىندىرىپ، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. ونىڭ سىرىن، قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى  وقۋلىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىنى دا سىنايدى. اباي ءسوزى زامانىنداعى اقىنداردان وقشاۋ، ولار سوزىنەن ۇزدىك، ارتىق. ول وقشاۋلىق، باسقا اقىنداردان ابايدىڭ جالعىز سوزىندە عانا ەمەس، وزىندە دە بولعان. ابايدىڭ قانداي بولعانىن كوزبەن كورمەسەك تە، كورگەندەردىڭ ايتۋىنان بىلەمىز. ءسوزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن سويلەگەن سوڭ، ءوزىنىڭ دە قانداي ەكەنىن ايتىپ،ءتۇسىندىرىپ وتكەنىمىز تەرىس بولماس.

اباي 1845ء-شى جىلى تۋعان. جىلى جىلان ەكەن. يبراھيم دەگەن اتىن بۇزىپ، اباي دەپ ات  قويعان شەشەسى ەكەن. شەشەسىنىڭ ءسۇيىپ قويعان اتى ەل اراسىندا شىن اتىنان كوبىرەك ايتىلادى. اباي 10 جاسىنان 13 جاسقا شەيىن قىردا مۇسىلمانشا وقىعان. 13 جاسقا  شىعاردا سەمەيدە احمەد ريزانىڭ مەدرەسەسىندە وقىعان. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە 3 ايداي ورىسشا دا وقىعان. 4 جىل مۇسىلمانشا وقىپ، 3 اي ورىسشا وقىپ، سونىمەن وقۋدى قويعان. 15 جاسىندا-اق، بالالىق قىلماي، ۇلكەندەردىڭ قاتارىنا كىرە باستاعان. قازاقتى مەڭگەرىپ، حالىققا ارانى ءجۇرىپ تۇرعان تورەلەرمەن اكەسى قۇنانباي تالاسقاندا، اباي  اكەسىنە سەرىكتىككە جاراي باستاعان. 20 جاسىندا ەل ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر شەشەنى اتانا  باستاعان. زەرەكتىكپەن ەستىگەنىن ۇمىتپاعان. ەل ىشىندەگى ساقتالعان قازاقتىڭ بۇرىنعى وتكەن بيلەرىنىڭ بيلىگى، شەشەندەرىنىڭ سويلەگەن ءسوزى، كوسەمدەردىڭ ىستەگەن ءىسى، ۇلگىلى سوزدەر،  ۇناسىمدى ازىلدەر، ماقالدار، مىسالدار سياقتى نارسەلەردى اباي كوپ بىلەدى ەكەن. ابايدىڭ ءوزى تەكسەرگىش بولعان سوڭ، ونىڭ ولەڭىن تەكسەرىپ، قاتا شىعارىپ ەشكىم جارىتا المايدى. ابايدىڭ قانداي سىنشى، ءسوز تەكسەرگىش ەكەندىگىن تومەندەگى سوزىنەن بايقاۋعا  بولادى:

ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس، جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى،
قوسارلى بەيىتسىمال كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى.
مەشىتتىڭ قۇتپا وقىعان عۇلاماسى،
ءمىناجات ۋاليلەردىڭ زارنالاسى.
ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە قيىستىرار،
ءاربىرى كەلگەنىنشە ءوز شاماسى.
ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى،
سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى.
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟
بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،
ماقالداپ ايتادى ەكەن ءسوز قوسارلاپ.
اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ،
كور-جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ.
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،
كەتىرگەن ءسوز ءقادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ،
مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ،
جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ،
ءوز ەلىن باي دەپ ماقتار، قۇداي قارعاپ.
قايدا باي، ماقتانشاققا بارعان تاڭداپ،
جيسا دا باي بولماپتى قانشا مالدى اپ.
قازاققا ولەڭ دەگەن ءبىر ءقادىرسىز،
بىلجىراق كورىنەدى سولاردى اڭداپ.
ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل!
سەندەرگە دە كەلەيىن ەندى اياڭداپ.
باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ،
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا  

ابايدىڭ اسىلىن تانىپ، دۇرىس باعا بەرگەن نارسەسى جالپى ولەڭ ەمەس، كوپ نارسەنى اباي  ءسوز قىلعان؛ سول سوزدەرىنىڭ ىشىندە ابايدىڭ ءار نارسەنىڭ اسىلىن تانىعانى، بىلگەنى كورىنەدى. ابايدىڭ ولەندەرى قازاقتىڭ باسقا اقىندارىنىڭ ولەڭىنەن ۇزدىك ارتىقتىعى ءار نارسەنىڭ بەرگى جاعىن الماي، ارعى اسىلىنان قاراپ سويلەگەندىكتەن. باسقا اقىنداردىڭ سوزگە شەبەرلىگى، شەشەندىگى ابايدان كەم بولماسا دا، ءبىلىمى كەم بولعاندىعى داۋسىز. اباي سوزىنەن ابۋباكىردىڭ "شايدى، كەبىستى اركىم تۇتىنىپ كەتكەنى اسىلدى قورلاۋ بولدى" دەپ قايعىرعان سوزدەرى تابىلمايدى. باسقا اقىندار از ءبىلىمىن ءسوزدىڭ اجارىمەن تولتىرۋعا تىرىسقان. اباي ءسوزدىڭ اجارىنا قاراماي، سىپايىلىعىنا قاراماي، ءار نارسەنىڭ بار قالىبىن سول قالىبىنشا دۇرىس ايتۋدى سۇيگەن. مىسالى، "اتتىڭ سىنى" دەگەن ولەڭىندە سىپايىشىلىق جۇزىنەن قۇلاققا جاعىمسىز تيەتىن سازدەر بار؛ ءبىراق اتتىڭ سىنىنا كەرەك  مۇشەلەرى بولعان سوڭ، ولارىن ايتپاسا، اتتىڭ سىنى تولىق بولىپ شىقپاس ەدى. ابايدىڭ "اتتىڭ سىنى" دەگەن ولەڭىن وقىعانىڭدا، كوز الدىڭدا سول جاقسى اتتىڭ ءوزى تۇرعانداي، ءپىشىنى كەلىپ ەلەستەيتىنى، جاقسى اتقا بىتەتىن مۇشەلەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي جازعاندىقتان. اباي كوپ نارسەنى بىلگەن، بىلگەن نارسەلەرىن جازعاندا، "مىناۋ حالىققا تۇسىنۋگە اۋىر بولار، مىنانىڭ سىپايىشىلىققا كەمشىلىگى بولار" دەپ، تاياقتان تارتىنباعان. حاقيقاتتى حاقيقات قالىبىندا، تەرەڭدى تەرەڭ قالپىندا جازعان. حاقيقاتتى تانۋعا، تەرەڭنەن سويلەۋگە، بويىنا بىتكەن زەرەكتىكتىڭ ۇستىنە، اباي ءارتۇرلى ەۋروپا ءبىلىم يەسىلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. ءتارجىما ءحالىن، جازۋشى عاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباي سپەنسەر، لۋيس، درەپەر دەگەن ەۋروپانىڭ تەرەڭ پىكىرلى ادامدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. ولەڭ جازۋشىلاردان ورىستىڭ لەرمونتوۆ دەگەن تەرەڭ پىكىرلى اقىنىنىڭ ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىعان. سوندىقتان ابايدىڭ تەرەڭ پىكىرلى سوزدەرىن قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى ۇعا  الماي، اۋىرسىنادى. ابايدىڭ ولەڭدەرىن مىڭ قايتارا وقىپ، جاتتاپ الىپ جۇرگەن ادامداردىڭ دا ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ جەتپەي جۇرگەندەرىن بايقاعانىم بار، قۇتى، وسىنىڭ ماعىناسى نە دەپ سۇراعاندارى دا بار. سول ولەندى الىپ قاراساق، ايتىلعان پىكىردە، ول پىكىردى سوزبەن كەلىستىرىپ ايتۋىندا ەش كەمشىلىك جوق.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتى ۋنيۆەرسيتەتى تاريح كافەدراسىنىن دوسەنتى: ت.ع.ق ءجۇمادىل ماحاببات توقتار قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1ء-شى كۋرس ستۋدەنتتەرى