شوقان ءۋاليحانوۆ
ءۋاليحانوۆ شوقان (شىن اتى — مۇحامەدقانافيا) شىڭعىس ۇلى (1835-1865) — عالىم، ەتنوگراف، وريەنتاليست، تاريحشى، گەوگراف، فولكلورتانۋشى. ول كۇسمۇرىن بەكىنىسىندە (قازىرگى قوستاناي وبلىسى) دۇنيەگە كەلگەن. 12 جاسىنا دەيىن جەكە مەنشىك مەكتەپتە ءبىلىم الادى. سوندا ءجۇرىپ ولەڭ، جىر، اڭىز-اڭگىمەلەردى وقىپ ۇيرەنەدى. اراب، پارسى، كەيىنىرەك ورتا ازيانىڭ تۇركى تىلدەرىن مەڭگەرەدى. 1847 جىلدىڭ كۇزىندە كادەت كورپۋسىنا وقۋعا تۇسەدى. وسىندا ءجۇرىپ وڭتۇستىك ءسىبىر، بايكال، التاي، ورال، ەدىل، كاسپييدى زەرتتەگەن پ.س. پاللاستىڭ «ساياحاتى»، ورال، ەدىل، كاسپيي حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن جازعان پ.ي. رىچكوۆتىڭ كۇندەلىگى سياقتى سيرەك كەزدەسەتىن كونە قولجازبالارمەن تانىسادى.
1853 جىلى كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن سوڭ ءسىبىر قازاق-ورىس اسكەرلەرىنە قىزمەتكە جىبەرىلەدى. 1854 جىلى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ح. گاسفورت شوقاننىڭ ەرەكشە قابىلەتىن بايقاپ، وزىنە اديۋتانت ەتىپ الادى. 1855 جىلى ك.ك. گۋتكوۆسكييدىڭ ەكسپەديسياسىمەن قاپالدا بولىپ، قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جينايدى.
1856 جىلى سەمەنوۆ تيان-شانسكييمەن كەزدەسەدى، ول بولاشاق شىعىس زەرتتەۋشىسى — شوقانعا باعىت بەرىپ، ونىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا ىقپال جاسايدى. وسى جىلى شوقان 2 ەكسپەديسياعا قاتىسادى. ول قازاقتىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان قوقان حاندىعىنىڭ ەكونوميكالىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىسىن جان-جاقتى زەرتتەپ، «قوقان حاندىعى تۋرالى جازبا» اتتى بەلگىلى ەڭبەگىن جازادى. ىستىقكولدىڭ كارتاسىن جاساۋعا قاتىسادى جانە وسى ساپارىن «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس پروۆينسياسى مەن كۇلجا قالاسى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار» دەگەن تاريحي-ەتنوگرافيالىق شىعارمالارىندا سۋرەتتەيدى. ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي قىزمەتى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، 1857 جىلى 27 اقپاندا قوعامعا مۇشەلىككە الىنادى.
ءۋاليحانوۆتىڭ 1858 جىلعى قاشقارياعا ساپارى ونىڭ عىلىمي قىزمەتىندەگى جاڭا كەزەڭ بولدى. حش عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ماركو پولو، 1603 جىلى گەوس قانا بولعان جات ولكەگە ساپار شەگىپ، ول جايلى «الاشتى شاھاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ نان لۋ پروۆينسياسىنىڭ (كىشى بۇحارانىڭ) شىعىستاعى التى قامالىنىڭ جايى» دەپ اتالاتىن تاماشا ەڭبەك جازادى. بۇل — شوقاننىڭ عىلىمي مۇرالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى، شىعىس تۇركىستان تاريحى جونىندە جازىلعان تۇڭعىش عىلىمي ەڭبەك. ەڭبەكتى رەسەي مەن شەتەلدىك شىعىس زەرتتەۋشىلەرى جوعارى باعالادى. ول 1865 جىلى لوندوندا «ورىستار ورتالىق ازيادا» دەگەن اتپەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى. ونىڭ ءبىرقاتار ەڭبەكتەرى نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىنە دە اۋدارىلدى.
You Might Also Like
-
وسىدان ءبىر كوشە تومەن تۇراتىن كەسپەلتەكتەي جىگىت ءبۇلدىرباي ىمىرت جابىلا ءابحاننىڭ ەسىگىن قاقتى. جىلماڭداپ، كەلىنشەك ەسىكتى اشىپ قالدى دا:
-
ن.ءا.نازاربايەۆ'' ەلىمىز جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باستى. مەن جىل باسىنداعى حالىققا جولداۋىمدا قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى باستالعانىن جاريالادىم.وسىلايشا، ءبىز قايتا تۇلەۋدىڭ ايرىقشا ماڭىز...
