سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزى
تاقىرىبى: سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزى
سەكسيا: حيميا
مازمۇنى
1. كىرىسپە.
1. 1. عىلىمي جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى.
1. 2. جۇمىس ماقساتى.
1. 3. مىندەتتەرى.
1. 4 العا قويعان مىندەتتەرگە جەتۋ جولدارى.
1. 5. قولدانىلاتىن ادىستەر
1. 6 قولدانىلاتىن قور كوزدەرى.
2. نەگىزگى ءبولىم.
2. 1 سىلەكەيدىڭ فيزيكو - حيميالىق سيپاتى، فيزيولوگيالىق اسەرى
2. 2 ءتىس جەگىسى دەگەنىمىز نە جانە ونىڭ پايدا بولۋ بەلگىلارى قانداي؟
3. زەرتتەۋ ءبولىمى.
4. قورىتىندى.
5. قولدانىلعان ادەبيەتتەرى.
6. قوسىمشا
1. كىرىسپە
1. 1 تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى.
ءتىس جەگىسى – بۇكىل الەمدە ەڭ كوپ تاراعان اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى، ول دامىعان ەلدەردىڭ 90 - 95 پايىزىندا كەزدەسەدى. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، جىلدان جىلعا ءتىس جەگىسىمەن اۋراتىن اۋرۋلار سانىنىڭ ارتىپ بارا جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە دە بۇل اۋرۋ وقۋشىلار اراسىندا كەڭ تارالعان (قوسىمشا 1). وسى قۇبىلىستىڭ كەڭ تارالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، ادەبي كىتاپتاردان، الەۋمەتتىك جەلىدەن مالىمەتتەر قاراعاندا ءتىستىڭ بۇزىلۋىنان ساقتاۋدا سىلەكەي قۇرامىنىڭ ەرەكشە اسەرى بار ەكەندىگى جازىلعان. ءبىراق مالىمەتتەر كەلتىرىلگەنمەن، ناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن. سوندىقتان ءتىس جەگىسىنەن ساقتاۋداعى سىلەكەي قۇرامىنىڭ ماڭىزىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وسى عىلىمي جوبانى الىپ وتىرمىن.
1. 2 جۇمىس ماقساتى
سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ.
1. 3 جۇمىس مىندەتتەرى
1. سىلەكەي قۇرامىن، قۇرىلىسىن، قاسيەتىن جانە قىزمەتىن قاراستىرۋ.
2. سىلەكەيدىڭ بۋفەرلىك ەرىتىندى ەكەندىگىن باسقا بۋفەرلىك ەرىتىندىلەرمەن سالىستىرىپ وتىرىپ انىقتاۋ.
3. ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا اسەرى ەتەتىن ورتانىڭ قىشقىلدىق - سىلتىلىك ماندەرىن انىقتاۋ.
4. ءتىس جەگىسى بار جانە ءتىس جەگىسىنەن تازا سىلەكەي قۇرامىنىڭ بۋفەرلىك سيىمدىلىعىن ينديكاتور ادىسىمەن انىقتاۋ
5. اۋىز قۋىسىنىڭ تەپە - تەڭدىگىنىڭ تاماقتان كەيىن قايتا قالپىنا كەلۋ ۋاقىتى مەن ءتىس جەگىسى بار ادامداردىڭ ۋاقىتىمەن سالىستىرىپ انىقتاۋ.
1. 4 العا قويعان مىندەتتەرگە جەتۋ جولدارى
1. ءتىس جەگىسىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا قانشالىقتى تارالعاندىعىن انىقتاۋ ءۇشىن ساۋالنامالار جۇرگىزۋ، ونىڭ قورىتىندىسىن شىعارۋ.
2. الەۋمەتتىك جەلىنى، ادەبي وقۋلىقتاردى پايدالانۋ ارقىلى وسى بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا ماعۇلماتتار جيناقتاۋ
3. ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى سىلەكەي قۇرامىنىڭ اسەرىن قاراستىرۋعا مالىمەتتەر جيناقتاۋ.
4. سىلەكەي قۇرامىنىڭ رن ورتاسىن انىقتاۋ.
5. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن جيناقتاپ، قورىتىندى جاساۋ.
6. «سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى اسەرى» تاقىرىبىنا پرەزەنتاسيا جاساۋ
2. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 سىلەكەيدىڭ فيزيكو - حيميالىق سيپاتى، فيزيولوگيالىق اسەرى
سىلەكەي – اۋىز قۋىسىنا بولىنەتىن سىلەكەي بەزدەرىنىڭ ءبولىندىسى. سىلەكەي (لات. saliva) — ءمولدىر، ءتۇسسىز سۇيىقتىق. سىلەكەي اۋىز قۋىسىن ىلعالداپ، ءدام سەزۋ مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتىپ، جەگەن تاماقتى ىلعالدايدى. سونىمەن بىرگە، سىلەكەيدىڭ اۋىز قۋىسىن تازارتىپ، ءتىستى زاقىمدانۋدان ساقتايتىن باكتەريالىق قاسيەتى بار. اۋىز قۋىسىنداعى سىلەكەي فەرمەنتتەرىنىڭ اسەرىنەن كومىرسۋلاردىڭ ىدىراۋى جۇزەگە اسادى. سىلەكەيدىڭ رن ورتاسى 5، 6 - دان 7، 6 - عا دەيىن بولادى.
سىلەكەي بەزدەرى.
سىلەكەي بەزدەرىن كىشى جانە ۇلكەن سىلەكەي بەزدەرى دەپ بولەدى. جۇپتى ۇلكەن سىلەكەي بەزدەرى – قۇلاق مانى، تومەنگى جاق استى، ءتىس استى جانە كىشى سىلەكەي بەزدەرى – ەرىن، ۇرت، ءتىل اس قورىتۋ بەزدەرى بولىپ تابىلادى.
قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزى – ءۇش بەزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى بەز بولىپ تابىلادى. بەزدە بەت نەرۆىسى ءورىم تۇزەدى. بەزدىڭ شىعارۋ وزەگى اۋىز قۋىسى كىرە بەرىسىندە جوعارى 2 – ءشى ازۋ ءتىس دەڭگەيىندە اشىلادى.
سىلەكەي بەزى قۇرىلىسى جاعىنان كۇردەلى الۆەوليارلى بەز بولىپ تابىلادى. اۋىز قۋىسىنا بولىنەتىن سەروزدى سەكرەتتىڭ قۇرامى كۇردەلى. قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزدەرىنىڭ كلەتكالارى شىعارۋ قىزمەتىن اتقاراتىندىقتان، ورگانيزمنەن دارىلىك زاتتار مەن توكسيندەردى ءبولىپ شىعارادى.
قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزى ىشكى سەكرەسيا بەزى بولىپ تابىلادى (پاروتين مينەرالدى جانە بەلوكتى الماسۋعا اسەر ەتەدى). قۇلاق ماڭى بەزدەرى جىنىس، قالقانشا، قالقانشا ماڭى بەزدەرىمەن، گيپوفيزبەن، بۇيرەك ءۇستى بەزدەرىمەن گيستوفۋنكسيونالدىق بايلانىستا.
تومەنگى جاق استى سىلەكەي بەزدەر – سەروزدى كىلەگەيلى سەكرەت ءبولىپ شىعارادى. شىعارۋ وزەگى ءتىل استى ەمىزدىكشەسىنە اشىلادى. يەك استى جانە ءتىل ارتەريالارى سالدارىنان قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. تومەنگى جاق استى سىلەكەي بەزدەرى جاق استى نەرۆ ءتۇيىنىنىڭ بۇتاقتارىمەن ينەرۆاسيالانادى.
ءتىل استى سىلەكەي بەزدەرى – ارالاس بولىپ تابىلادى جانە سەروزدى – كىلەگەيلى سەكرەت بولىپ شىعارادى. شىعارۋ وزەگى ءتىل استى ەمىزدىكشەسىنە اشىلادى.
كىشى سىلەكەي بەزدەرى – بارلىق كىلەگەي قاباتتاردا ورنالاسادى. تاڭداي بەزدەرى ارتقى بولىمدە كوپ جانە جۇمساق تاڭدايدىڭ باعىتى بويىنشا ولاردىڭ سانى كوبەيەدى. ءتىلدىڭ تۇبىرىندە، ۆاليك ءتارىزدى ەمىزدىكشەدە سەروزدى بەزدەر، ال باسقا جەرلەردە – كىلەگەي بەزدەر ورنالاسادى.
سىلەكەيدىڭ ءبولىنۋى – كۇردەلى پروسەسس. ۇساق سىلەكەي بەزدەرى كىلەگەي قاباتى ىلعالداپ، ءۇزىلىسسىز سەكرەت بولىپ شىعارادى. ءىرى سىلەكەي بەزدەرىنەن سىلەكەيدىڭ ءبولىنۋى تابيعاتىنان رەفلەكتورلى، تاعامنىڭ شارتتى تىتىركەندىرگىشتەرىنە بايلانىستى (تۇرىنە، يىسىنە) جانە تاعام فاكتورلارى كىلەگەي قاباتتىڭ رەسەپتورلارىنا اسەر ەتىپ كۇشەيەدى. سىلەكەي بەزدەرىنىڭ رەگۋلياسياسى باس ميىندا ورنالاسقان جۇيكە ورتالىعىمەن بايلانىستى. كلينيكادا ناۋقاستاردى ەمدەۋ كەزىندە سىلەكەي بولىنۋگە ءتان وزگەرىستەر تۋعىزۋ مۇمكىندىگى ەڭ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتورى: 8 سىنىپ وقۋشىسى تۋسپپەكوۆا ايگەرىم
سەمەي قالاسىنىڭ №37 گيمنازياسى
جەتەكشى: ءشارىپحان الما ەرمەك قىزى
«سەمەي قالاسىنىڭ №37 گيمنازياسى»
حيميا جانە بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى.
سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزى جۇكتەۋ
سەكسيا: حيميا
مازمۇنى
1. كىرىسپە.
1. 1. عىلىمي جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى.
1. 2. جۇمىس ماقساتى.
1. 3. مىندەتتەرى.
1. 4 العا قويعان مىندەتتەرگە جەتۋ جولدارى.
1. 5. قولدانىلاتىن ادىستەر
1. 6 قولدانىلاتىن قور كوزدەرى.
2. نەگىزگى ءبولىم.
2. 1 سىلەكەيدىڭ فيزيكو - حيميالىق سيپاتى، فيزيولوگيالىق اسەرى
2. 2 ءتىس جەگىسى دەگەنىمىز نە جانە ونىڭ پايدا بولۋ بەلگىلارى قانداي؟
3. زەرتتەۋ ءبولىمى.
4. قورىتىندى.
5. قولدانىلعان ادەبيەتتەرى.
6. قوسىمشا
1. كىرىسپە
1. 1 تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى.
ءتىس جەگىسى – بۇكىل الەمدە ەڭ كوپ تاراعان اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى، ول دامىعان ەلدەردىڭ 90 - 95 پايىزىندا كەزدەسەدى. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، جىلدان جىلعا ءتىس جەگىسىمەن اۋراتىن اۋرۋلار سانىنىڭ ارتىپ بارا جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە دە بۇل اۋرۋ وقۋشىلار اراسىندا كەڭ تارالعان (قوسىمشا 1). وسى قۇبىلىستىڭ كەڭ تارالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، ادەبي كىتاپتاردان، الەۋمەتتىك جەلىدەن مالىمەتتەر قاراعاندا ءتىستىڭ بۇزىلۋىنان ساقتاۋدا سىلەكەي قۇرامىنىڭ ەرەكشە اسەرى بار ەكەندىگى جازىلعان. ءبىراق مالىمەتتەر كەلتىرىلگەنمەن، ناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن. سوندىقتان ءتىس جەگىسىنەن ساقتاۋداعى سىلەكەي قۇرامىنىڭ ماڭىزىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وسى عىلىمي جوبانى الىپ وتىرمىن.
1. 2 جۇمىس ماقساتى
سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ.
1. 3 جۇمىس مىندەتتەرى
1. سىلەكەي قۇرامىن، قۇرىلىسىن، قاسيەتىن جانە قىزمەتىن قاراستىرۋ.
2. سىلەكەيدىڭ بۋفەرلىك ەرىتىندى ەكەندىگىن باسقا بۋفەرلىك ەرىتىندىلەرمەن سالىستىرىپ وتىرىپ انىقتاۋ.
3. ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا اسەرى ەتەتىن ورتانىڭ قىشقىلدىق - سىلتىلىك ماندەرىن انىقتاۋ.
4. ءتىس جەگىسى بار جانە ءتىس جەگىسىنەن تازا سىلەكەي قۇرامىنىڭ بۋفەرلىك سيىمدىلىعىن ينديكاتور ادىسىمەن انىقتاۋ
5. اۋىز قۋىسىنىڭ تەپە - تەڭدىگىنىڭ تاماقتان كەيىن قايتا قالپىنا كەلۋ ۋاقىتى مەن ءتىس جەگىسى بار ادامداردىڭ ۋاقىتىمەن سالىستىرىپ انىقتاۋ.
1. 4 العا قويعان مىندەتتەرگە جەتۋ جولدارى
1. ءتىس جەگىسىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا قانشالىقتى تارالعاندىعىن انىقتاۋ ءۇشىن ساۋالنامالار جۇرگىزۋ، ونىڭ قورىتىندىسىن شىعارۋ.
2. الەۋمەتتىك جەلىنى، ادەبي وقۋلىقتاردى پايدالانۋ ارقىلى وسى بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا ماعۇلماتتار جيناقتاۋ
3. ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى سىلەكەي قۇرامىنىڭ اسەرىن قاراستىرۋعا مالىمەتتەر جيناقتاۋ.
4. سىلەكەي قۇرامىنىڭ رن ورتاسىن انىقتاۋ.
5. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن جيناقتاپ، قورىتىندى جاساۋ.
6. «سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى اسەرى» تاقىرىبىنا پرەزەنتاسيا جاساۋ
2. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 سىلەكەيدىڭ فيزيكو - حيميالىق سيپاتى، فيزيولوگيالىق اسەرى
سىلەكەي – اۋىز قۋىسىنا بولىنەتىن سىلەكەي بەزدەرىنىڭ ءبولىندىسى. سىلەكەي (لات. saliva) — ءمولدىر، ءتۇسسىز سۇيىقتىق. سىلەكەي اۋىز قۋىسىن ىلعالداپ، ءدام سەزۋ مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتىپ، جەگەن تاماقتى ىلعالدايدى. سونىمەن بىرگە، سىلەكەيدىڭ اۋىز قۋىسىن تازارتىپ، ءتىستى زاقىمدانۋدان ساقتايتىن باكتەريالىق قاسيەتى بار. اۋىز قۋىسىنداعى سىلەكەي فەرمەنتتەرىنىڭ اسەرىنەن كومىرسۋلاردىڭ ىدىراۋى جۇزەگە اسادى. سىلەكەيدىڭ رن ورتاسى 5، 6 - دان 7، 6 - عا دەيىن بولادى.
سىلەكەي بەزدەرى.
سىلەكەي بەزدەرىن كىشى جانە ۇلكەن سىلەكەي بەزدەرى دەپ بولەدى. جۇپتى ۇلكەن سىلەكەي بەزدەرى – قۇلاق مانى، تومەنگى جاق استى، ءتىس استى جانە كىشى سىلەكەي بەزدەرى – ەرىن، ۇرت، ءتىل اس قورىتۋ بەزدەرى بولىپ تابىلادى.
قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزى – ءۇش بەزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى بەز بولىپ تابىلادى. بەزدە بەت نەرۆىسى ءورىم تۇزەدى. بەزدىڭ شىعارۋ وزەگى اۋىز قۋىسى كىرە بەرىسىندە جوعارى 2 – ءشى ازۋ ءتىس دەڭگەيىندە اشىلادى.
سىلەكەي بەزى قۇرىلىسى جاعىنان كۇردەلى الۆەوليارلى بەز بولىپ تابىلادى. اۋىز قۋىسىنا بولىنەتىن سەروزدى سەكرەتتىڭ قۇرامى كۇردەلى. قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزدەرىنىڭ كلەتكالارى شىعارۋ قىزمەتىن اتقاراتىندىقتان، ورگانيزمنەن دارىلىك زاتتار مەن توكسيندەردى ءبولىپ شىعارادى.
قۇلاق ماڭى سىلەكەي بەزى ىشكى سەكرەسيا بەزى بولىپ تابىلادى (پاروتين مينەرالدى جانە بەلوكتى الماسۋعا اسەر ەتەدى). قۇلاق ماڭى بەزدەرى جىنىس، قالقانشا، قالقانشا ماڭى بەزدەرىمەن، گيپوفيزبەن، بۇيرەك ءۇستى بەزدەرىمەن گيستوفۋنكسيونالدىق بايلانىستا.
تومەنگى جاق استى سىلەكەي بەزدەر – سەروزدى كىلەگەيلى سەكرەت ءبولىپ شىعارادى. شىعارۋ وزەگى ءتىل استى ەمىزدىكشەسىنە اشىلادى. يەك استى جانە ءتىل ارتەريالارى سالدارىنان قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. تومەنگى جاق استى سىلەكەي بەزدەرى جاق استى نەرۆ ءتۇيىنىنىڭ بۇتاقتارىمەن ينەرۆاسيالانادى.
ءتىل استى سىلەكەي بەزدەرى – ارالاس بولىپ تابىلادى جانە سەروزدى – كىلەگەيلى سەكرەت بولىپ شىعارادى. شىعارۋ وزەگى ءتىل استى ەمىزدىكشەسىنە اشىلادى.
كىشى سىلەكەي بەزدەرى – بارلىق كىلەگەي قاباتتاردا ورنالاسادى. تاڭداي بەزدەرى ارتقى بولىمدە كوپ جانە جۇمساق تاڭدايدىڭ باعىتى بويىنشا ولاردىڭ سانى كوبەيەدى. ءتىلدىڭ تۇبىرىندە، ۆاليك ءتارىزدى ەمىزدىكشەدە سەروزدى بەزدەر، ال باسقا جەرلەردە – كىلەگەي بەزدەر ورنالاسادى.
سىلەكەيدىڭ ءبولىنۋى – كۇردەلى پروسەسس. ۇساق سىلەكەي بەزدەرى كىلەگەي قاباتى ىلعالداپ، ءۇزىلىسسىز سەكرەت بولىپ شىعارادى. ءىرى سىلەكەي بەزدەرىنەن سىلەكەيدىڭ ءبولىنۋى تابيعاتىنان رەفلەكتورلى، تاعامنىڭ شارتتى تىتىركەندىرگىشتەرىنە بايلانىستى (تۇرىنە، يىسىنە) جانە تاعام فاكتورلارى كىلەگەي قاباتتىڭ رەسەپتورلارىنا اسەر ەتىپ كۇشەيەدى. سىلەكەي بەزدەرىنىڭ رەگۋلياسياسى باس ميىندا ورنالاسقان جۇيكە ورتالىعىمەن بايلانىستى. كلينيكادا ناۋقاستاردى ەمدەۋ كەزىندە سىلەكەي بولىنۋگە ءتان وزگەرىستەر تۋعىزۋ مۇمكىندىگى ەڭ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتورى: 8 سىنىپ وقۋشىسى تۋسپپەكوۆا ايگەرىم
سەمەي قالاسىنىڭ №37 گيمنازياسى
جەتەكشى: ءشارىپحان الما ەرمەك قىزى
«سەمەي قالاسىنىڭ №37 گيمنازياسى»
حيميا جانە بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى.
سىلەكەي قۇرامىنىڭ ءتىس جەگىسىنىڭ پايدا بولۋىنا جانە ودان ساقتاندىرۋداعى ماڭىزى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: «ەڭبەك ءبارىن دە جەڭبەك» (وتباسىنداعى ەڭبەك تاربيەسى تۋرالى)
