
سىيعا – سىي
ءبىر دوللار سەكسەن جەتى سەنت. نەبارى وسى عانا. ونىڭ دا الپىسى ءبىر سەنتتىكتەن. ءاربىر سەنت ءۇشىن ەت ساتاتىن، ينە-جىپ ساتاتىن، كوك-ازىق ساتاتىندارمەن قانشا ساۋدالاساتىن ەدى! ءۇنسىز نارازىلىقتارىنان قۇلاقتارى قىزارىپ كەتەتىن.
دەللا بار اقشاسىن تاعى دا ءۇش رەت سانادى. ءبىر دوللار سەكسەن جەتى سەنت! جارتى سەنت ارتىق شىقسايشى!
ال، ەرتەڭ روجدەستۆو!
ەسكى ديۆانعا قۇلاي كەتىپ وكىرىپ جىلاۋدان باسقا ەشنارسە قالعان جوق.
ءومىر دەگەن كوز جاسى، كۇرسىنىس، اياقتاپ كەلگەندە ەزۋ تارتۋدان تۇرادى دەگەن فيلوسوفيالىق تۇجىرىم بار. دەللا سول باسپالداقتاردان ءوتىپ بولعانشا ءۇي ءىشىن ءبىر شولىپ وتەلىك: جۇماسىنا سەگىز دوللار تولەنەتىن ارزان قول جالعىز بولمە... ءۇي دۇنيەلىكتەرىندە قارا قاسقا قايىرشىلىق بەلگىلەرى بولماعانىمەن مىلقاۋ كەدەيلىك تۇنىپ تۇر. ءبارى ەسكىرگەن، ءبارى توزعان، ءبارى وڭىپ كەتكەن.
ءبىراق، كۇيەۋى دجەيمس يۋنگ جۇمىستان قايتىپ كەلگەندە «دجيم!» دەپ دەللا موينىنا اسىلا كەتكەندە، بۇل ەرلى-زايىپتى جاستاردىڭ جان بايلىعى ۇيلەرىنە سىيماي كەتۋشى ەدى. قانداي ادالدىق، قانداي تازالىق، قانداي ساعىنىش!
دەللا جىلاۋ باسپالداعىنان امان ءوتىپ، بەتىن سىرەۋلەنىپ قالعان مامىق ۇلپاسىمەن بىرەر سۇيكەي سالدى دا، تەرەزەگە باردى. سۇر قورشاۋدىڭ ىرگەسىن كوبەلەپ جۇرگەن سۇر مىسىقتى كوردى. كوڭىلى ەشنارسەگە اۋا المادى.
ەرتەڭ روجدەستۆو!
ايلار بويىندا تىرناقتاپ جيناعانى ءبىر دوللار سەكسەن جەتى سەنت. دجيمگە قانداي سىيلىق جاساي الادى؟ ايلىق تابىستارىڭ جيىرما-اق دوللار بولسا ۇنەم جاساۋ قيىن ەكەن. ونى ۇنەمدەيمىن دەگەنىنەن بەرەكە بولماي-اق قويدى. بيىل كۇيەۋىنە ەرەكشە ءبىر سىيلىق جاسارمىن دەپ ارمان ەتىپ ەدى. ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەس، ەشكىم تابا الماس، تەك دجيمگە عانا جاراساتىن، سيرەك كەزدەسەتىن سىيلىق جاساماقشى دا!
دەللا ويىنا بىردەمە تۇسە قالعانداي، تەرەزەدەن تەز بۇرىلىپ، اينا الدىنا كەلدى. ساۋساقتارى جىمىڭداسىپ، تەز-تەز قيمىلداپ شاشىنداعى قادالعىلاردى سۋىرىپ-سۋىرىپ تاستاپ، تىزەسىنە تۇسەتىن قويۋ قولاڭ شاشىن تارقاتىپ جىبەردى.
بۇل ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ ۇيىندە باعاسىز قىمبات ەكى نارسە بار ەدى. بىرەۋى دەللانىڭ شاشى، ەندى ءبىرى — ءدجيمنىڭ اكەسىنىڭ اكەسىنەن قالعان التىن ساعات.
ەگەر ساۆا جۇرتىنىڭ قاتىن پاتشاسى قارسى ۇيدە تۇراتىن بولسا، دوللا جۋعاننان كەيىن شاشىن سول ءۇي جاقتاعى تەرەزەدەن توگىلدىرىپ جىبەرىپ كەپتىرسە، قاتىن پاتشانىڭ بار اسىل كيىمدەرى، بار اسىل التىن-مارجاندارى وڭىپ كەتكەندەي بولار ەدى.
ەگەر سۇلەيمەن پاتشا سول قارسىداعى ءۇيدىڭ ەسىگىندە تۇراتىن بولسا، دجيم ونىڭ قاسىنان وتە بەرىپ قالتاسىنان التىن ساعاتىن سۋىرىپ السا، تاق سۇلەيمەننىڭ ءوزى كۇندەپ، قىزىعىپ قالار ەدى.
Miنe، دەللانىڭ شاشى تارقاتىلىپ، تىزەسىنەن تومەن تۇسە توگىلىپ كەتتى.
قۇلاما سۋدىڭ تولقىنىنداي قۇلپىرعان التىن تولقىنعا كوز توقتاي الار ەمەس. دەللانىڭ نازىك دەنەسىن تۇگەل جاۋىپ كەتتى. جاس ايەل شاشىن تەز جيناپ، قادالعىلارىن قايتا قاداپ قالپىنا كەلتىردى دە، الدەنەگە بەل بايلاي الماي ازعانا تۇرىپ قالدى. توزىعى جەتكەن قىزىل كىلەمگە ەكى-ۇش تامشى كوز جاسى دا دومالاپ كەتتى.
ءبىراق، ەرتەڭ روجدەستۆو! ۇستىندە كونەتوز قوڭىر-كۇرەڭ جاكەت، باسىندا كونەتوز قوڭىر-كۇرەڭ قالپاق، دەللا ۇيىنەن شىعىپ كەتتى.
«شاشتان جاسالعان بۇيىمدار» دەگەن ماڭدايشاسى بار ۇيگە دەللا تەز جەتىپ، اسىعا كىردى.
— مەنىڭ شاشىمدى ساتىپ الماس پا ەكەنسىزدەر؟
— الامىز. قالپاعىڭىزدى شەشىڭىز، اۋەلى توۆاردى كورەلىك! التىن تولقىن قۇلپىرىپ تاعى دا توگىلىپ كەتتى.
— جيىرما دوللار...
— اكەلىڭىز تەزىرەك!
«اۋەلى توۆاردى كورەلىك!» دەدى-اۋ. مۇنداي قۇرمالدىق تەك قانا كەڭ پەيىلدەن، شەكسىز سۇيەر جار قولىنان كەلەتىنىن وسىنى ايتقان سۇم ەستىدى مە ەكەن، ءسىرا!
كەلەسى بىرەر ساعات ەرىنە سىيلىق ىزدەۋگە كەتتى. قۋانىشتى ايەل كوشە-كوشەنى قانات بىتكەندەي ۇشىپ ءجۇرىپ كەزدى. اقىرىندا ىزدەگەنى دە كەزدەسە كەتتى.
بۇل دجيم ءۇشىن ادەيى ارناپ جاسالعانداي نارسە ەكەن. پلاتينادان جاسالعان ساعات باۋى. باسقا ماگازيندەردەن مۇنداي ەشنارسە كەزدەسپەپ ەدى. جالعان جىلتىراق، ارزان اشەكەيى جوق، اسىلدىڭ اجارىن ءوز اجارىن بۇزباي جاساپتى. بارلىق اسىل نارسەلەر اشەكەيسىز، سىرتقى جىلتىراقتان ساۋ كەلەدى. بۇل دا تاپ سونداي اسىل ەدى. ساعات باۋى ءۇشىن جيىرما ءبىر دوللار تولەگەننەن كەيىن، دەللانىڭ قالتاسىندا ارينە سەكسەن جەتى-اق سەنت قالدى. ەندى دەللا ۇيىنە جەتۋگە اسىقتى، ءدجيمنىڭ التىن ساعاتى قانداي قىمبات بولعانىمەن باۋى توزىڭقى قايىس بولعاندىقتان جۇرت كوزىنشە ساعاتىنا قاراۋعا ول قاتتى قىسىلاتىن. مىنا باۋدى تاعىپ بەرگەن سوڭ ساعاتىن ەركىن-اق سۋىرا الاتىن بولادى.
ۇيىنە كەلگەن سوڭ دەللانىڭ القىنىسى باسىلىپ، ەندى وزگە جايلارىن ويلاۋعا تۋرا كەلدى. الدىمەن الدەقانداي تەمىرلەردى گازعا قىزدىرىپ، قالعان شاشىن بۇيرالاپ الدى. ساباقتان قاشىپ كەتكەن ەركەك بالاعا ۇقساپ كالعانىنا قىنجىلعان جوق.
ساعات كەشكى جەتىدە كوفە قايناپ، تابا گاز ۇستىندە تاماق، ءازىر بولىپ قالىپ ەدى. دجيم ەشۋاقىتتا كەشىگىپ كەلگەن ەمەس. دەللا ساعات باۋىن الاقانىنا قىسىپ الىپ، كىرەر ەسىككە جاقىن وتىردى.
— قۇدايىم-اي، دجيمگە ۇناماي قالمايتىن ەتە گور!..
ەسىك اشىلىپ دجيم ۇيگە كىردى. ايەلىن كوردى دە، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا بودەنە بارىن سەزىنگەن سەتتەر يتكە ۇقساپ قاتىپ قالدى. ايەلىنەن كوزىن دە الا المايدى، ءتىلى دە كۇرمەلىپ قالعانداي. ونىڭ كوزدەرى نە ايتىپ تۇرعانىن تۇسىنە الماي دەللا قورقىپ كەتتى. اشۋ دا ەمەس، تاڭدانۋ دا ەمەس، نارازىلىق تا ەمەس، شوشىنۋ دا ەمەس، قىسقاسى — دەللانىڭ كۇتكەندەرىنىڭ ءبىرى دە ەمەس. كوزىن ايەلىنەن اۋدارماي، ەسىنەن تانعانداي بەيجاي قاراپ قالىپتى.
دەللا ورنىنان اتىپ ءتۇردى.
— دجيم، اينالايىن، ماعان بۇلاي قاراماشى! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى. — مەن شاشىمدى كەستىرىپ ساتىپ جىبەردىم. روجدەستۆوعا قارسى ساعان بىردەمە سىيلاي الماسام، ول بەيشارالىقتى مەن كوتەرە الماس ەدىم. شاشىم ءالى-اق ءوسىپ، جەتىلىپ كەتەدى. سەن ماعان اشۋلانبايسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟ باسقا شارام بولمادى. مەنىڭ شاشىم تەز وسەدى. ءجا، مەنى كەلە جاتقان مەيراممەن قۇتتىقتاشى. كەل، مەيرامعا بىرگە قۋانايىق. مەن ساعان قانداي تاماشا، تاڭقالارلىق سىيلىق اكەلدىم.
— سەن شاشىڭدى قىرىقتىرىپ تاستاعانسىڭ با؟ — دەدى دجيم، ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرسا دا، كوڭىلى ءالى سەنە الماي تۇرعانداي.
— يە، كەستىردىم دە ساتتىم. ساعان سىيلىق ساتىپ الدىم. سەن ءبارىبىر مەنى جەك كورىپ كەتە المايسىڭ عوي، دجيم. شاشىم قىسقارعانى بولماسا، مەن سول دەللامىن...
دجيم تاڭىرقاعانداي بولمەنىڭ ءىشىن اينالا قاراپ شىقتى دا:
— ولاي بولعاندا سەنىڭ ۇزىن بۇرىمدارىڭ ەندى جوق قوي؟ — دەپ قايتالاپ، قادالا سۇرادى.
— ىزدەمەي-اق قوي، دجيم. تابا المايسىڭ. ايتىپ تۇرمىن عوي: ساتىپ جىبەردىم، كەستىردىم دە ساتىپ جىبەردىم. ەندى جۇمسارشى، ەركەلەتشى مەنى. مەن نە ىستەسەم دە سەن ءۇشىن ىستەدىم. مەنىڭ سەنى سونشا سۇيەتىنىمدى ەشكىم وزگەرتە المايدى. كوتلەتتى قۋىرا بەرەيىن بە؟
دجيم ەرىكسىز ءجىبىپ كەتتى. دەللاسىن قۇشاقتاي الدى. سودان كەيىن پالتوسىنىڭ قالتاسىنان وراعان ءبىر نارسەنى الىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويدى.
— Meنi دە قاتە ءتۇسىنىپ جۇرمە، دەللا! — دەدى دجيم. شاشىنىڭ ۇزىندىعى، نە قىسقالىعى مەنىڭ قالقاشىمدى جەك كورسەتە المايدى. سەن مىنا وراپ اكەلگەنىمدى اشىپ كورشى. سوندا مەنىڭ اۋەلى نەمەنەگە ابىرجىپ، اڭىرىپ قالعانىمدى ءوزىڭ دە تۇسىنەرسىڭ.
دەللانىڭ اق ساۋساقتارى تاعى دا جىمىڭداسىپ، تەز-تەز قيمىلداپ ءدجيمنىڭ وراپ اكەلگەنىن اشتى.
دەللا قۋانعانىنان اۋەلى ايعايلاپ جىبەرىپ ەدى، ۇزاماي جىلاپ جىبەردى. ودان كەيىن ۇزاق توقتاتا الماعان كۇرسىنۋ، وكسۋ باستالدى. ويتكەنى، ءدجيمنىڭ اكەلگەنى شاشقا قويىلاتىن تاراقتار ەكەن! بىرەۋى جەلكەگە قويىلاتىن، ەكەۋى ەكى شەكەدەن قويىلاتىن تاماشا جاسالعان ناعىز تاسباقا تاراقتارى. تاراقتاردىڭ شىلتەرلى جيەكتەرى دەللانىڭ شاشىمەن تۇستەس جالتىلداعان تاستارمەن كومكەرىلگەن.
بۇل قىمبات تاراقتار. دەللا ول تاراقتاردى برودۆەيدىڭ ءبىر ماگازينىنەن كورىپ، تالاي رەت قىزىعىپ قاراپ تۇرعان. ول تاراقتاردى قولعا ءتۇسىرۋ ءومىر بويى ورىندالمايتىن ارمانىنداي ەدى.
ەندى مىنە، سول تاراقتار قولىندا تۇر. تەك باسىندا شاشى جوق. سوناۋ كەلمەسكە كەتكەن التىن تولقىندى شاشىنا مىنا تاراقتار قانداي جاراسار ەدى، شىركىن!
دەللا تاراقتاردى كەۋدەسىنە باستى. الدەن ۋاقىتتا وكسۋىن توقتاتىپ جىميۋعا شاماسى كەلدى. كوزى جىلاپ، ءوزى جىميىپ تۇرىپ:
— مەنىڭ شاشىم وتە تەز ەسەدى، دجيم! — دەدى.
سودان كەيىن كۇيەۋىنە ءوزىنىڭ اكەلگەن سىيلىعى ەسىنە ءتۇسىپ:
— قۇداي-اي سول! — دەپ قالدى. — سەن ءالى مەنىڭ اكەلگەن سىيلىعىمدى كورگەن جوقسىڭ عوي! مىنە! دەللا الاقانىن اشىپ ءدجيمنىڭ التىن ساعاتىنا تاعاتىن پلاتينا باۋىن كورسەتتى. قۇباقان ءتۇستى اسىل مەتالل دەللانىڭ تاسىپ توگىلگەن قۋانىشىنا ءۇن قوسقانداي بىرگە جارقىراپ كەتتى.
— شىن-اق تاماشا ەمەس پە، دجيم؟ قالانى تۇگەل ارالاپ ارەڭ تاپتىم.
ساعاتىڭدى اكەلشى، ءوزىم تاعىپ بەرەيىن. قانداي جاراسار ەكەن، كورەيىك.
دجيم ساعاتىن سۋىرىپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ديۆانعا قۇلاي كەتتى دە، ەكى قولىن باسىنىڭ استىنا قويىپ، جىميا بەردى.
— دەلل! — دەدى ول الدەن ۋاقىتتا. — تەگى، ءبىزدىڭ بىرىمىزگە ءبىرىمىز اكەلگەن سىيلىقتارىمىز ءبىراز ۋاقىت جاتا تۇرار... سەن شاشىڭدى ساتىپ ماعان ساعات باۋ اكەلسەڭ، مەن ساعاتىمدى ساتىپ ساعان مىنا تاراقتاردى اكەلدىم...
ەڭ قىمبات سىيلىقتار — ادال جان، تازا جۇرەك سىيلىعى — وسىلاردان اسا الماۋى كەرەك!..