كوزىمنىڭ قاراسى
زاۋ بيىكتە كوك الەمنىڭ كوزىندەي بوپ قارا نوقات قالىقتايدى. قارا بارشىن قاناتىنىڭ استىندا الاتاۋ شۇبارتادى، الماتى مۇنارتادى. كوك جۇزىندە الاڭسىز جۇزگەن تاۋ قىرانى وتتى جانارىمەن ءنوپىر قالاعا قاراشىعىن سۇزەدى.
ال “اقساي” اۋدانىنداعى “ازىرەت-الى” كافەسىندە كەزدەسكەن ۇشەۋ الدەقانداي الاڭداۋلى.
— ... —
— ... —
— ... —
— كوكە، — دەدى جاسى جيىرمانىڭ ىشىندەگى بويجەتكەن، — ءقازىر ءومىر وزگەرگەن... ءسىز تۇك تە تۇسىنبەيسىز؟
— قاراشىعىم-اۋ! — دەدى ەڭگەزەردەي ازامات. — تۇسىنبەيتىن مىنا مەن بە؟ سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟ ماحمۇت، مىنا قىز نە دەيدى؟ باعانادان ايتقان ءسوزىم دالاعا كەتىپتى عوي... قارعام-اۋ، نە دەپ وتىرسىڭ؟ بىلەمىسىڭ؟!
— كەششە... كەششە ەكەنبىز ءبىز، — دەدى ماحمۇت جاعىن قىشىرلاتا جانىپ. — مەنىڭ قىزىم بولسا، ...
— كوكە! — دەدى سامال، — مەن ونى سۇيەمىن! — داۋىسى سالماقپەن ءزىلدى شىقتى. — كەشىرىڭىز! ماعان باسقا ەشكىمنىڭ دە كەرەگى جوق.
— “كوكە” دەمە، — دەدى رامازان ىزعارلى ۇنمەن. — ەندى سەندە “كوكە” دە جوق... “اكە” دە جوق. كوكەكتىڭ جۇمىرتقاسى...
ۇشەۋى دە ءۇنسىز قالدى. اكەنىڭ ءتۇسى جىلان شاعىپ العانداي سۇپ-سۇر. كوزدەرى كىرپىك قاقپاي قادالۋلى. ماحمۇت بولسا، شالقايعان كۇيى ەكەۋدى سىناي بارلايدى... سامالدىڭ دا سۇلۋ ءجۇزى ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، قيىلعان قاستارى انتەك كەرىلىپ قاپ، تىك تۇسكەن پىستە مۇرنى قۋسىرىلىپ-قۋسىرىلىپ كەتەدى.
— جوق-اۋ، ماحمۇت-اۋ، بىردەڭە دەسەڭشى!؟ — رامازان شاراسىز كۇي كەشتى.
— بىزدە — كاۆكازدا... — دەدى ماحمۇت داۋىسىن ءۇزىپ: — باسىن كەسىپ الادى. ال سەندەردە... — دەپ توقتاپ قالدى.
— ءجا، وتتاما! — دەپ قالدى رامازان شيرىعىپ.
— ا... ا... وندا ءوزىڭ بىلەسىڭ!
— كوزىمە ەندى كورىنۋشى بولما! — دەدى قىزىنا اتىپ جىبەرەردەي قاراپ. — و جاقتان ورالما دەپ تىلە، اللادان! ورالماي-اق قويايىن... سەنىڭ مىنا سۇمدىعىڭدى بىلمەي-اق قويايىن!
قىزى ۇستەل ۇستىندەگى اسقا قادالعان كۇيى جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرا ءتۇسىپ، تىستەلەي بەردى.
— كوكە، ولاي دەمەشى! ءسىز تۇسىنەدى عوي، وقىعان ادام عوي دەۋشى ەدىم!
— ءيا-ا، اكەڭ تۇسىنەدى... ءبارىن تۇسىنەدى. ءبارىن كەشەدى! — ماحمۇت كەكەتە مىرس ەتتى.
— جاپ اۋزىڭدى! — رامازاننىڭ داۋىسى قاتتى شىعىپ كەتتى.
— قويدىق، راما، قويدىم! — دەپ ماحمۇت ەكى قولىن كوتەردى.
كافە ىشىندە ادام از بولسا دا، وقىس شىققان داۋىسقا ۇدىرەيىسىپ قالدى.
— جەر قىلدىڭ-اۋ! جالىمدى جىقتىڭ-اۋ! الگى شەشەڭ عوي... قاپ! تۇرا تۇر، سالداقى! — دەپ رامازان قىزىنىڭ شەشەسىنە كىجىندى.
— كوكە! — دەدى قىزى دا داۋىسىن كوتەرە. — شەشەمنىڭ تۇك قاتىسى جوق... ول ءالى بىلمەيدى دە، ءبىر وزىڭىزگە ايتىپ وتىرمىن.
— قورعاشتاماي-اق قوي! ءبارىبىر سىباعاسىن الادى...
— ءيا-ا! — دەپ ماحمۇت تاماعىن كەنەدى. — ماعان قيماپ ەدىڭ، دوسىم!
— بىلشىلداما!.. سامال، كەتشى! كەتىپ قالشى، قۇداي ءۇشىن! ءقازىر بىردەڭە شىعىپ كەتەدى... كەت ەندى... كورىنبە كوزىمە!
— كەتە عوي، “قاراشىعىم!” — ماحمۇت تاعى قوسىلدى.
— جوعال ارى، مالعۇن! — دەپ سامال جىلانداي جيىرىلىپ، اتىپ تۇردى. بويىنا الدەبىر قاجىر-جىگەر قۇيىلعانداي: — كوكە! — دەدى. — مەنىڭ ءوز تاعدىرىم وزىمە... ءوز تاعدىرىمدى ءوزىم شەشەم! وعان بولا قام جەمەڭىز! ەلدىڭ قىزدارى افريكاعا دا اسىپ جاتىر عوي... مەن ەشقايدا كەتپەيمىن، كوز الدارىڭدا الماتىدا جۇرەم. كەشىر!
ول شالت بۇرىلىپ، قىپشا بەلىنە شەيىن بوس تاستاعان سۋسىلداق قارا شاشىن سۇزىلتە سىلكىپ تاستاپ، وزىنە كوزىن ءسۇزىپ قالعان بەيتانىستارعا ناركەس جانارلارىن جارق ەتكىزە توڭكەرىپ، اپپاق جۇقا كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەي ءتۇسىپ، اسىعىس جونەلە بەردى. اكەسىنە تارتقان سۇڭعاق بويلى سۇلۋ ءمۇسىن سوڭىنان كوز عانا ەرىپ قالدى.
رامازان باسى سالبىراپ وتىر. قاسىنداعى سەرىگى اڭتارىلا بۇرىلىپتى.
قىز تىستا دا بۇلاردىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الىپ، تۇتاس قابىرعا اينەكتى تەرەزە تۇسىنان كولەڭدەي ءوتىپ، قاڭتارۋلى تۇرعان “اۋدي” كولىگىنە باردى. ونى قارا تورى ءوڭدى، ۇزىن بويلى، سىپتىعىر كەلگەن جىگىت اعاسى كولىك ەسىگىن اشا كۇتىپ الدى. جەڭىل كولىك تاۋ جاقتان ەسكەن سامالداي لىپ ەتىپ، جىلدام قوزعالىپ كەتتى.
* * *
قىسى — قىساڭ، جازى — جايساڭ كاۆكاز جەرى...
رامازان كارى كاۆكازدى مەكەن قىلعالى قاشان؟! باياعى “ءبىرىنشى شەشەنستان سوعىسى” كەزىندە دە، كەيىنگى “شەشەن سوعىسى” تۇسىندا دا بۇل وڭىرگە سان مارتە اياق سۋىتقان. مىنە، كاۆكازدىڭ جالت ەتپە جازى ءوتىپ، سىلت ەتپە سارى كۇزى سىرعىپ جەتتى. بۇل الماتىنى دا ساعىندى... سامالىن دا... ايەلى مەن باسقا ۇل-قىزىن دا ويلاپ قويدى. قانشا ەسكە المايىن دەسە دە، مامىر ايىنداعى “ازىرەت-الى” كافەسىندەگى ۇشەۋارا اڭگىمە ويعا ورالا بەرەدى. سول ءبىر سۇرەڭسىز اڭگىمەنى ۇمىتۋ ءۇشىن بۇل تەرىن دە شەلەكتەپ توگىپ، تەگەۋىرىنىن دە تەپسىنە كۇشەيتكەن. ءقازىر رامازان دايىنداعان “راما جانكەشتىلەرى” شەشەنستان عانا ەمەس، كۇللى كاۆكاز بەن رەسەي وڭىرىندە بەلگىلى... ولار اسا ايلاكەرلىگىمەن، قاتىگەز مەيىرىمسىزدىگىمەن، جان-جاقتى اسكەري دايىندىعىمەن اتى شۋلى.
اقيقاتىنا كەلسە، رامازان — “كاۆكاز سوعىسى” نەمەسە “شەشەن سوعىسى” ءۇشىن جاندارىن پيدا ەتەر ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ جاۋجۇرەك ۇلدارىن دايارلاۋشى ينسترۋكتورى. ءوزىن “ءابۋ رامازان — اراب” دەپ تانىستىرىپ قويادى. ادەيى “دورەكى” اكسەنتپەن سويلەيدى. كەزىندە اۋعان سوعىسىندا سەرجانت بوپ جۇرگەندە ورىس وفيسەرلەرى ايتاتىن: “جاتتىعۋدا اۋىر بولسا، ۇرىستا جەڭىل بولادى” دەگەن تالىممەن ەشكىمدى ايامايدى. قان-سورپاسىن شىعارادى.
بۇگىن دە سونداي جاسىرىن جاتتىعۋدىڭ ءبىرى ەدى. جيىرما جەتى جانكەشتىنى قالىڭ ورمان مەن قىزىل بۇرگەن باسقان “داعاۋىل” اتتى قيا بەتكەيدە دايىنداپ جاتقان. بۇل جەر — داعىستان ءوڭىرى. جانكەشتىلەردى ادەيى وسى وڭىردە دايارلىقتان وتكىزەدى، ويتكەنى رەسەي فەدەراسياسى سەنىمىنە كىرگەن اسا ءقاۋىپسىز ايماق. ال ءبىر سەزىك تۋسا، جانكەشتىلەر قولما-قول تاۋ ىشىندەگى اۋىلدارعا بەيبىت تۇرعىن رەتىندە تارالىپ كەتەدى. ءارقايسىسىنىڭ جاتىن ورنى، تۇرعىن ءۇيى، ءتىپتى “تۋعان-تۋىسىنا” دەيىن بەلگىلەنىپ قويىلعان.
رامازان دا ءبىر اۋارلىق وتباسىندا پياز ەگىپ، مال باعىپ، قۋ قۇلقىن اسىراپ جۇرگەن “كەلىمسەك”... ماحمۇتتىڭ دوسى، قازاقستاننان شىققان “دەتدومدىق”...
ال كەرەك قارۋ-جاراق اتاۋلىنى، دايىندىققا قاجەت مۇلىكتەردى ماحمۇت “فەدەرالداردان” جاسىرىن جەتكىزىپ وتىرادى. ولاردى جەروپىعا مۇقيات جاسىرىپ قويادى. قارجى ماسەلەسىن دە سول رەتتەيدى. مۇنىڭ ايلىق “گونورارى” دا شەشىلىپ قويعان. ونى بۇل الماتىداعى الدەبىر كاۆكازدىقتار اشقان كافەدەن الادى. ايى — 2000 اقش اقشاسى. باياعى “جوھار شەرى” زامانىندا بۇدان مول ەدى.
داعاۋىلدا بۇلار وق اتپايدى، مينا جارمايدى. قالعانىنىڭ ءبارىن ىستەيدى. رامازان قولدان ساعاتتى، سىناپ-تى مينا جاساۋدى، “كاماز” كولىگىنىڭ كاردانىنان گراناتامەت اتۋدى، قولما-قول ۇرىستا پىشاق سالىسۋدى، تاعى تولىپ جاتقان ۇساق-تۇيەك جاتتىعۋلار مەن “جانكەشتى پسيحولوگيا-سى” دەپ، ءوزى شىعارىپ العان جانكەشتىنىڭ “ءمىنسىز مىنەز-قۇلىق” داعدىلارىن وتكىزەتىن. سوندىقتان دا مۇنىڭ جانكەشتىلەرى تالايلاردىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان، جاۋلارىنىڭ زارەسىن ۇشىرعان مۇڭسىز شەيىتتەر ەدى.
— ... جىگىتتەر، دەمالىڭدار! — دەدى رامازان ەكەۋارا جەكپە-جەك ۇرىستان كەيىن. — ەندى دايىنسىڭدار! بۇگىن-ەرتەڭ ماحمۇت كەلسە، “بازاعا” باراسىڭدار. وندا مەنەن وتكەن دايىندىقتارىڭدى ءىس جۇزىندە سىنايسىڭدار.
— فەدەرالدارعا قارسى جىبەرە مە، مىرزا؟
— جوق، — دەدى رامازان. — “بازادا” مينا جاساپ، سنارياد جارىپ، مينومەت پەن گراناتامەت — ءبارى-بارىن ءوز قولدارىڭمەن سىننان وتكىزەسىڭدەر. تەك سىناق كەزىندە ساق بولىڭدار، وزدەرىڭ جارىلىپ كەتىپ جۇرمەڭدەر... ساۋىسقاننان دا ساق بولۋ كەرەك.
— ءسىزدى ۇياتقا قالدىرماسپىز!
— ءبارى وزدەرىڭە بايلانىستى... راحمەت، ماعان قارسى كەلگەن جوقسىڭدار! جاندارىڭدى ايامادىڭدار... انالارىڭ ناعىز ۇل تاپقان ەكەن، — دەي بەرگەندە:
— اسسالاۋماعالەيكۇم، جىگىتتەر! سالام، راما! — دەپ توعاي ىشىنەن ماحمۇت تا كورىندى.
ەندى ءبارى مارە-سارە بولدى دا قالدى. ماحمۇتتىڭ جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەنىنە دە ءبىر ايدان اسىپ كەتىپ ەدى... رامازاننىڭ “جانكەشتىلەردى” دايىنداپ ۇلگەرگەن كەزىنە ءدوپ كەلگەنىن كورمەيمىسىڭ. ءاي، دەگەنمەن، رامازاننىڭ ىشەك قىرىندىسىنا دەيىن ءبىلىپ العان بۇل نەمە! ناعىز “جانسىزدىڭ” ءوزى، ينەنىڭ كوزىنەن وتەدى.
— راما، — دەدى ەكەۋى وڭاشالاۋ بارىپ، قياداعى قۇبا تاسقا وتىرىپ جاتىپ. — ءۇي ءىشىڭ امان!
— سەن نەمەنە، الماتىعا بارىپ قايتتىڭ با؟
— ارينە، مىنالارعا “اقىلارىن” الىپ كەلدىم. سامولەتپەن بارىپ قايتتىم... ءقازىر ءازىربايجان مەن قازاقستان ارقىلى عانا بانك وپەراسياسى ەركىن ءجۇرىپ تۇر عوي... رەسەيدەن بۇرىنعىداي الا الماي قالدىق، قىسىپ جاتىر.
— الماتى قالاي؟ — دەدى رامازان قىزى سامالدى قالاي سۇرارىن بىلمەي. — كىمدەردى كوردىڭ؟
— جەر سىلكىنگەن جوق، دوستىم! الاتاۋ قۇلاعان جوق، الماتى قيراعان جوق.
— ەي، وتتاما! نە بىلشىلداپ كەتتىڭ؟! — دەپ رامازان ماحمۇتتى ىشتەن ءتۇيىپ جىبەردى.
— ءوي، جىندىمىسىڭ؟! وي، جانىم! قولىڭ قول ەمەس — گۇرزى عوي... قالجىڭ كوتەرمەيتىن بوپ كەتىپسىڭ عوي، مىنا قازاقشا ۇقپايتىندارمەن بىرگە.
— كەشىر، ماحمۇت! سىركەم سۋ كوتەرمەي ءجۇر.
— ءا-ا، تۇسىنەم! سامال جايى عوي...
— اتاما ونى! ەستىگىم كەلمەيدى، كەرەگى جوق. ول مەنىڭ قىزىم ەمەس... شىرىگەن جۇمىرتقا.
— رامازان، نە دەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل؟! سامال “امانات” بەرىپ جىبەردى... ءما، مىناۋ سول، — دەپ، جەلىمدەلگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولىنا قىستىردى دا، وڭاشادا وقىسىن دەگەندەي، مۇنى جالعىز تاستاپ كەتتى. — مەن جىگىتتەرگە بارايىن.
بەسىنگە ەڭكەيگەن قىركۇيەك كۇنىنىڭ شۋاعىندا رامازان حاتتى الدى دا، جىرتىپ-جىرتىپ تاستاۋعا وقتالىپ بارىپ، ءوزىن-وزى سابىرعا شاقىرىپ قالدى. تاس ۇستىنە تىزە بۇككەن ول قالتاسىنان شىلىم الىپ تۇتاتتى.
تەمەكى تارتىپ وتىرىپ وتكەن ومىرىنە وي جۇگىرتتى...
الىستاعى التاي تاۋىنىڭ ىشىندە دۇنيەگە كەلىپتى. ۇيدەگى سەگىز بالانىڭ ءبىرى ەدى. مەكتەپتى بىتىرەر-بىتىرمەستەن سوۆەت اسكەرى قاتارىنا شاقىرىلدى. دەنساۋلىعىنىڭ مىقتىلىعىنان جەر تۇبىندەگى شىرشىق قالاسىنان ءبىر-اق شىقتى. مي قايناتار ىستىقتا “قاماۋتەرىن” الۋ التى ايعا سوزىلدى. التى ايرىعىنان كەتكەن تەر اۋعانىستان توپىراعىنا تابانى تيگەندە قان بوپ اقتى. وزبەكستانداعى ءولىمشى دايىندىق اۋعان جەرىندە كادەگە استى. الدىمەن اللانىڭ، سودان كەيىن شىرشىق پەن اۋعان جەرىندەگى وفيسەرلەردىڭ ارقاسىندا امان قالدى. دشب-دا1 دا، ساپەرلەر روتاسىندا دا سوعىسىپ باقتى. ەكى رەت جارالانىپ، ءبىر رەت كونتۋزيا بولدى. سونداعى “ينتەرناسيونالدىق بورىشىنىڭ” بوداۋى — ەكى “قىزىل جۇلدىز” وردەنى. ايتەۋىر اللا القادى، اۋىلىنا امان-ەسەن ورالدى.
ورالا سالا الماتىعا اتتاندى. “اسكەري جولداما” ابىروي بولدى. الماتىداعى مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ ەمدەۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. ءبىرىنشى كۋرستا ءجۇرىپ ۇيلەندى. ول ءبىر كەڭ زامان ەدى... سامالى دۇنيەگە كەلدى... “ە-ە، دۇنيە-اي!” ەندى مىنە، ول دا بوي جەتىپ، مۇنى بۋلىقتىرىپ قويدى.
رامازان تاعى دا شىلىم الىپ تۇتاتتى...
بۇل بۇلقىنىپ جاتقان كاۆكازعا دا ويدا جوقتا تاپ بولدى. تاپ قىلعان دا اناۋ داعىستاندىق ماحمۇت. ول ءوزى: شەشەسى — شەشەن، اكەسى — اۋار... اۋعانىستاندا ەكەۋى بىرگە بولدى. قاندى بىرگە كەشتى.
مۇنى تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ الماتىدان دا تاۋىپ الدى. ونىمەن قويماي، پەندەنىڭ جاندى جەرى — اقشانى اتاپ، شەشەنستانداعى ازاتتىق سوعىسىنا “ينسترۋكتور” قىلدى. جوھار دۋدايەۆ باستاعان بوستاندىق جولىندا بارلاۋ ۇرىستارىنا دا قاتىستى. قانعا دا قولىن مالدى، قارسىلاسىن قۇربانعا دا شالدى... اقىرى اقشا جولىندا ارىستانداي ارپالىستان ارىلماستاي كۇيگە ءتۇستى.
اقشا-اقشا تابام دەپ ءجۇرىپ، جانى جازىلماستاي جاراعا دۋشار بولىپتى. وتباسىن ويداعىداي ەتتىم دەسە، ويران-توپان ەتىپتى... جانىن جەلپىگەن سامالىنان ايىرىلىپتى. “ە-ە، دۇنيە-اي!” ەندى مىنە، ەل شەتىندە، تاۋ بەتىندە قالىپتى.
شىلىمى ساۋساق اراسىن قىزدىردى. تۇقىلىن سىلەكەيىمەن ءسوندىرىپ، سول قولىنداعى سامالىنىڭ “اماناتىن” اشتى. ساناسى سەنبەسە دە، جۇرەگى دۇرسىلدەپ، سامالىنا دەگەن الدەبىر ۇمىتپەن ءبىر جاپىراق قاعازدىڭ شەتىن جىرتتى.
“كوكە، كەشىر! (ءۇمىتى سەنىمگە ۇلاستى) كەشىرشى، “قاراشىعىڭدى!” مەنىڭ اياعىم اۋىر... ءسىز “جۇڭگو” دەسەڭىز دە، مەن وسى دۇڭگەن جىگىتىنىڭ قولىنان ۇستادىم. (ءبارى دە ءبىتتى! اي-اي، باسىم-اي! بۇل — ماعان جىبەرگەن اللانىڭ جازاسى...) ءسىزدىڭ وسى سوزدەردى وقىعاندا، قانداي كۇيدى باستان كەشەتىنىڭىزدى تۇسىنەمىن. كەشىر، كوكە! كەشىرىڭىزشى!
كوكە، مەنىڭ ومىرىمدە ءبىر-اق رەت بولاتىن قۋانىش قوي... تويعا قايتسەڭىز دە كەلىڭىز! تويىمىز قازاننىڭ 10 كۇنى.
كوكە، بۇل مەنىڭ — اماناتىم... ساۋ بولىڭىز! سامال.
P. S. ۋنيۆەرسيتەتتەن ءبىر جىلعا “اكادەم” الدىم”.
رامازان كەۋدەسىن كەرە تەرەڭ دەم الدى. قالتاسىنان سىرىڭكە الىپ، “امانات” حاتتى جاعىپ جىبەردى دە، الدەنەگە بەلىن بۋعانداي شيراق كوتەرىلدى.
ول ماحمۇتتىڭ قاسىنا كەلىپ:
— ەرتەڭ جولعا شىعام، — دەدى.
ماحمۇت تا:
— ە-ە، ماقۇل! جىگىتتەردى دە ەرتەڭ اتتاندىرايىق. “بازا” دا كۇتىپ وتىر... مەن دە سەنىمەن بىرگە جۇرەم، — دەدى جايباراقات.
— ەرتەڭ كۇن اشىق بولادى ەكەن، — دەدى رامازان كوككە قاراپ.
زاۋ بيىكتە كوك الەمنىڭ كوزىندەي بوپ قىزعىلت نوقات شالىندى. بايىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن نۇرى قارا بارشىندى قىزعىلت رەڭگە بوياپتى... ول كىرشىكسىز كەڭىستىكتە باياۋ جۇزەدى. رامازاننىڭ كوز الدىنا اقيىق التاي تاۋلارى، ونىڭ اقيىق قىرانى كەلدى. تۋعان جەرىن، تۋعان ەلىن ۇمىتىپ جۇرگەندەي، ەرەكشە ءبىر سەزىم جۇرەگىن تەربەپ، كەۋدەسىن ساعىنىش كەرنەدى.
* * *
اسىقشا اتىلعان “نيسسان” قۇلا تۇزگە شىققالى كىبىرتىكتەپ قالسا دا، استراحان مەن اتىراۋدى باسىپ، اق توزاڭ شاڭدى، اق سورلى جولمەن اقتوبەگە ءىلىنىپ، ارالعا قاراي تىكە تارتقان. داعىستاننىڭ تۇمان تاۋلى ايماعىنان قازاقتىڭ قۇمداۋىت شاعىلدى، كۇرلەۋىت قىرلى دالاسى بوي توڭازىتا قارسى السا دا، قىزىلوردادان بەرى تۇستىكتىڭ سۇيەك بالقىتار كۇنى ماڭدايدان شىقتى.
قۇلجانىڭ ساقاسىنداي اق “دجيپ” ارىنداپ-اق باقتى. بەل تىندىرماستان سۋىت جۇرگەن ەكەۋ كەشتەتىپ كارى تارازعا دا جەتتى. الماتىعا ات شالدىرىم جەر قالدى عوي دەپ، رامازان قوناق ۇيدە كوسىلە جاتۋعا ۇيعاردى.
اتان وگىزدەي كولىكتى ماحمۇت اۆتوتۇراققا قاڭتارىپ كەلگەندە، رامازان شىم-شىم سۋلى شويىن استاۋدىڭ ىشىندە بالبىراپ جاتىر ەدى. ون كۇننەن بەرى سۋ كورمەگەن ءتانى دە ساعىنىپ قالىپتى. سۋ ىشىندە كوزى دە ءىلىنىپ كەتىپ ەدى.
— راما! — دەگەن داۋىستان ويانىپ كەتتى. — مەن زاكاز بەرە بەرەيىن. رەستورانى ءتاۋىر عوي، — دەي بەرىپ ەدى:
— ماحمۇت! — دەپ، بۇل ايقاي سالدى. — بولمەگە اكەلسىن! ىردۋ-دىردۋدى قايتەمىز... دەمالايىق!
— ماقۇل! — ماحمۇتتىڭ ەسىكتەن شىعىپ كەتكەنى ءبىلىندى.
رامازان تەز-تەز شومىلىپ، قىزارا تولقىنداعان قىزۋلى ءتانىن ءسۇرتىنىپ، ءبىر قابات كيىمدەرىن اۋىستىرىپ، جاتار بولمەگە شىقتى. كەشىكپەي ماحمۇت تا ورالدى. ول دا كەسپەلتەكتەي كەسەك دەنەسىمەن شويىن استاۋ تولى سۋعا قويىپ كەتتى.
الدەن ۋاقتا ەكەۋى دە ءجۇز-جۇز گرامنان “اقاڭدى” تارتىپ الىپ، راقاتتانا قازى-قارتا مەن كوكونىستى سوعىپ، ىستىق ەتتى قاربىتىپ وتىردى.
— ەرتەڭ توي، — دەدى ماحمۇت ەلەۋسىز عانا. — ۇلگەرەتىن بولدىق.
رامازان ۇندەمەدى.
ماحمۇت:
— راما، — دەدى، — سەن بارارسىڭ، ياكي بارماسسىڭ. ول ءوز شارۋاڭ. ال مەن سامالعا ۋادە بەرگەم، سوندىقتان تويعا قاتىسام.
— ماحمۇت! — دەدى رامازاننىڭ داۋىسى وقىس ءزىلدى شىعىپ: — سەن مەنىڭ جارامدى تىرناي بەرمە! مەن سول ءۇشىن جەر شەتىنەن كەلەم. تويعا كەلەم... سەن ەندى بۇل اڭگىمەنى قوزعاي بەرمە، قولقاڭا قانجار سالارمىن!
— قويدىق، باسەكە، قويدىق! ءجا، تاماق ىشەلىك!
وسى كەزدە ەسىك قاعىلدى...
رامازان: “بۇل كىم؟ سەن نە ءبۇلدىرىپ كەلدىڭ؟!” دەگەن قاتۋلى قاباقتى قايشىلاي، ماحمۇتقا قادالا قارادى.
ماحمۇت:
— راما! — دەدى كوزى الايا جاقتىرماي: — مەن ەشكىمدى شاقىرعان جوقپىن. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! مۇنداعى تانىستارعا دا “سوتكادان” سوققان جوقپىز عوي...
— اش! — دەدى رامازان، ءوزى ۇستەل ۇستىندەگى كنوپكامەن اشىلاتىن شاپپالى باكىنى قالتاسىنا سالدى.
ليۋكس ءنومىردىڭ اۋىزعى ءدالىز باسىنان ايەل زاتىنىڭ سىڭعىرلاعان سىلقىم، سايقال كۇلكىلەرى ەستىلدى. ىلە تارس ەتىپ ەسىك جابىلدى دا، ماحمۇت قايتىپ كەلدى.
— راما، “گۇلدەر” كەلىپ تۇر... نە ىستەيمىز؟ “ارزانبىز” دەيدى. بالكىم، بىرەر مارتە بەل بوساتىپ الارمىز.
— ءاي، يت-اي، تىنىش جۇرمەيسىڭ عوي! جاڭا رەستوران جاقتان “زاكاز” بەرگەنسىڭ عوي...
— راما، كەشىرشى! جول ۇزاق... شارشادىق قوي، كىشكەنە كوڭىل كوتەرەيىك دەپ... رەنجىمەشى! سەن دە قاتىن كورمەگەلى قاشان؟
— جارايدى! مەنىڭ “ءالسىز” جەرىمدى بىلەسىڭ...
— ەندى شە، سەن ەكەۋىمىز سوناۋ اۋعان جەرىنەن سىرالعى ەمەسپىز بە؟! — دەپ، ماحمۇت جىمىڭ قاعا جونەلدى.
قىزدار ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەكەن: ءبىرى — “ازيا”، ءبىرى — “ەۋروپا”... ولار دا ەمىن-جارقىن كۇلە كىرىپ، داستارقانعا وتىرىستى. قىسقاشا تانىستىقتان سوڭ، رامازان كەسىپ ايتتى.
— قىزدار، — دەدى. — ءبىز تاڭەرتەڭ جولعا شىعامىز. سوندىقتان اراق-شاراپ ىشپەيمىز. ال سەندەرگە الىپ بەرۋگە بولادى.
— جو-جوق! — دەدى ەكى قىز دا قوسانجارلاسا. — ءبىزدىڭ جۇمىستا دا رۇقسات جوق. كليەنتتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋىمىز كەرەك. ورىنسىز ىشە المايمىز... تەم بولەە، كليەنتتەر تاتىپ الماسا!
— وتە جاقسى، سۇلۋلار! — دەدى ماحمۇت تا قىزدارعا “سارىاعاش” سۋىن قۇيىپ جاتىپ. — بىزگە دە تەزىرەك دەم الۋ كەرەك.
— حي-حي-حي! ۆاشا ۆوليا... — دەپ قىزدار سىلقىلداي كۇلدى. — سىزدەرگە قالاي؟ ءبىر بولمەدە ءبارىمىز بىرگە بولعانىمىز ءجون بە؟ الدە، بولەك-بولەك...
— راما، قالاي؟ ءوزىڭ ايتشى؟!
— ماحمۇت، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي...
— ا-ا-ا، بىلاي قىزدار! ءبارىمىز ءبىر بولمەدە... سوسىن “ءاۋىس-تۇيىس” دەگەندەي.
— حي-حي-حي! حي-حي-حي! — قىزدار سايقالدانا كۇلىسىپ، ورىندارىنان تۇرىستى. — ەرىكتەرىڭىز!
قىزدار جاتىن بولمەگە وتكەندە، رامازان:
— تىم جاس ەكەن، — دەپ قالدى.
— سۋتەنەرگە ادەيى “16-رازمەر” دەدىم عوي... جاقسى ەمەس پە؟!
رامازان جاقتىرماسا دا ۇندەمەدى.
...بۇل ەكەۋى “قوس قارلىعاشىن” ءتۇن ورتاسىندا بوساتتى. وزدەرى ءبىراق تاڭ قىلاڭ بەرە وياندى، ۇيقىلارى قانباعاننان جاستىققا قايتا باس قويىستى.
ولار تارلان بوز “ءدجيپىن” جۋىپ-شايىپ اتتانعانشا، تارازدىڭ كۇنى دە تاس توبەگە كەلدى. قارا جول ءۇستى قاتقاق، قارا قازان كۇنى شاعىرماق ەدى. ارقا بەتتەن بەتپاقتىڭ القىنا جەتكەن ىزعارى ەسەدى.
* * *
الماتىعا بۇلار ۇلى بەسىن اۋا جەتتى...
قالا ءىشى جىلى. قارا كۇز كەلىپ قالعانى بىلىنەدى. اعاشتار سارى-كۇرەڭ جاپىراققا ورانىپ، جاياۋلار جۇرەتىن تاس سوقپاق بەتىن دە شۇبارتا ءتۇسىپتى.
رامازان ماحمۇتتىڭ “ۇيىڭە بارايىق” دەگەن ۇسىنىسىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. قالانىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى الدەبىر باكەنە ۇيلەرگە بۇرىلدى. الدەبىرەۋمەن جولىعىپ شىقتى.
ەكەۋى “اقساي” اۋدانىنداعى “ازىرەت-الى” كافەسىنە قاراي كەلە جاتقاندا، كۇزدىڭ قىسقا كۇنى دە قاراۋىتىپ كەتكەن ەدى. جازدىڭ ءۇش ايىنان بەرىدە كافە اتى “تريادا” دەپ وزگەرىپتى. “يەسى دە وزگەرگەن شىعار” دەپ ويلادى رامازان.
كافە الدىنداعى كولىكتەردىڭ قاتارىنا “ءدجيپتى” قويىپ، ەسىك الدىنا كەلگەندە، تويعا بۇلار سەكىلدى كەشىگىپ جەتكەن بىرەن-ساران كوزتانىستار رامازاندى ايقارا قۇشاقتاپ، قۇتتىقتاعان بولدى. ىشتەن باياۋ مۋزىكا اۋەنى مەن اسابانىڭ جارقىن داۋىسى ەستىلىپ جاتتى. رامازان ەسىك الدىندا شىلىم تۇتاتىپ، ءوز ويىمەن ءوزى اۋرە بوپ تۇرىپ قالدى.
تويدىڭ قىزۋى تىقىرشىتقان ماحمۇت:
— راما، مەن كىرە بەرەيىن! — دەدى.
— كىرە بەر، — دەدى رامازان. — مەن تەمەكى تارتىپ الايىن.
ماحمۇت كىرىسىمەن اسابانىڭ ايقايى ساپ تىيىلىپ، ىلە ونى تانىستىرا سويلەگەن داۋىسى ەستىلدى. سويتكەنشە تىسقا ايەلى دە شىقتى. ول بۇعان قارعا ادىم جەردەن جاقىنداماي تۇرىپ قالدى. رامازان دا شىلىمىن تەرەڭنەن سورىپ، تۇك كورمەگەندەي، دىم سەزبەگەندەي تۇرا بەردى. تىم-تىم سابىرلى، سالماقتى كۇي بيلەۋلى ەدى. ايەلى الەم-جالەم كيىنگەن كۇيى ءارى-سارى بوپ، ىشكە ءۇن-تۇنسىز قايتا كىرىپ كەتتى.
رامازان تاعى تەمەكى قورابىن قالتاسىنان شىعارىپ، ءبىر تال شىلىمدى ەرنىنە قىستىردى. شىلىمدى ۇزدىكسىز سوردى. بار ىشتەگى بۋىرقانىسىن شىلىم تۇتىنىمەن باسقىسى كەلگەندەي... تۇقىلىن انانداي جەردەگى تەمىردەن جاسالعان قوقىس تۇبەگىنە اتىپ جىبەردى.
ول ىركىلىسسىز ىشكە بەتتەدى...
جازداعى جالىن اتقان اپتاپتا قوڭىر كۇيمەن شىعارىپ سالعان سالقىن كافە لاپىلداعان ىستىق لەپپەن قارسى الدى. تىستاعى قازاننىڭ سالقىنىمەن دەم العان رامازان بالىقتاي اۋزىن اشتى. ءبىر ءسات تىنىسى تارىلىپ، ىستىق قان جۇزىندە ويناپ، باسىنا شاپتى.
سامالاداي جارىقتا قاپتاعان كوز بەن جۇمىر باستى عانا كوردى... ءبىر ءسات باياۋ مۋزىكا دا، سامبىرلاعان اسابا دا تىنىشتالا قالدى. رامازان دا “پ” ءارپى تەكتەس ەتىپ قويىلعان توي ۇستەلىنىڭ تاپ ورتاسىنا جەتە توقتاعان. قالىڭ قاۋىم سىلتىدەي تىنعان. ءبارى دە مۇنىڭ قىزىنىڭ نەكەسىنە قارسى ەكەنىنەن حاباردار بولسا كەرەك، ءۇنسىز كۇتە قالىسىپتى.
تىنىشتىقتى:
— وۋ، حالايىق! حالايىق! بەرى تامان قارايىق! — دەگەن اسابا جىگىتتىڭ داۋىسى بۇزدى. — رامازان اعا! قوش كەلدىڭىز! حالىق... تو ەست، حالقىڭىز، ءسىزدى كۇتىپ وتىر ەدى... ءوزىڭىز تىلەك ايتىپ قويىڭىز؟! سامال مەن حۋ ليانعا، جالپى جۇرتىڭىزعا!
رامازانعا اكەپ ميكروفوندى ۇستاتا قويدى. “ءوزى دە ءبىر جىپ-جىپ ەتكەن نەمە ەكەن! بۇ قايدان ءجۇر؟ باياعىدا ءۇيدى ۇيىرسەكتەپ، سامالدى يەكتەپ، سوڭىنان سالپىلداپ جۇرگەنىن كورىپ ەدى... ەندى سامالىنىڭ تويىنا تامادا بولا كەتىپتى. انا جۇڭگو حۋدى تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن دە وسى ەمەس پە؟!” دەگەن سىناپتاي وي سۋماڭ ەتىپ ءوتتى.
— اعا! — دەدى اسابا جاقىنداي ءتۇسىپ: — ايتىپ قويىڭىز! جەڭگەي سويلەپ قويعان... الدە شاقىرايىن با؟ — قۇلاعىنا اقىرىن ايتىپ جەتكىزدى.
— جوق! — دەدى رامازان، قارلىعىڭقى داۋىسى ميكروفوننان ەستىلىپ قالدى.
اسابا دا اۋلاقتاي تايقىپ كەتتى...
رامازاننىڭ اق قۇبا ءوڭى الاۋلاپ، كەڭ جاۋىرىنى، سۇڭعاق بويى جىلدام قوزعالىپ، توردە وتىرعان ەكى جاسقا ادىمدادى. سوندا عانا جۇرت تا قوزعالاقتاپ، قايتا دابىرلاسىپ كەتتى. رامازان ءبىراق تۇك ەستىمەگەن كۇيدە كوزى شوقتاي جايناپ، ۇستەل باسىنا جەتىپ-اق باردى. ونى كەلەشەك كۇيەۋ بالاسى مەن قىزى تىك تۇرىپ قارسى الدى.
قىزى كىرپىنىڭ تىكەنىندەي سۇرمە قاتىرعان سوياۋ-سوياۋ كىرپىكتەرىن تومەن سالىپتى. اقشىل ءوڭى الاۋ-دالاۋ جانىپ تۇر ەكەن. ال كۇيەۋ جىگىت كەۋدەسىن كوتەرگەن كۇيدە بۇعان بيىكتەن قارايدى. بويىندا ءبىر رياسىز توقتىق، وزىمسىنگەن وكتەم ورلىك بار. ءوزى دە قاراسۇرلاۋ، ۇزىنتۇرالاۋ ەكەن. كىرپىگىن دە قاقپايدى.
سول قولىن كوتەرگەن رامازان ميكروفوندى اۋزىنا تاقاي بەرە جۇڭگو الدە دۇڭگەن — ايتەۋىر، شەكارانىڭ جۇڭگو بەتىنەن كەلگەن “كەلىمسەك” كۇيەۋ بالاسىنا مىرس ەتتى... قىزعىلت جالىن شارپىعان ءجۇزى دە اپ-ساتتە سۇرلانىپ كەتتى.
— قوش، قاراشىعىم! — دەدى ميكروفونمەن ەستىرتىپ. — كەشىرىڭىزدەر مەنى! قوش!
ءسويتتى دە قولىنداعى قارا ميكروفوندى ۇستەل ۇستىنە قويدى.
سامال سوندا عانا كوزدەرىنەن جاس ىرشىپ، اكەسىنە جاۋدىرەي قارادى. اكەسى بولسا، وڭ قولىن قوينىنا سالدى دا، قىسقا قوڭىر بىلعارى كۇرتەنىڭ ىشىنەن تاپانشانى سۋىرىپ الدى. ول قايتىپ ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن سىلتىدەي تىنعان جۇرت الدىندا باسىپ-باسىپ قالدى.
كافەدەگى قاپىرىق دەم مەن جاقىن جەردەن اتىلعاندىقتان وق داۋىسى قۇمىعا، تۇتىعا شىقتى. جينالعان جۇرت سوندا عانا نە بولعانىن تۇسىنگەندەي شۋ ەتە ءتۇستى. سول ساتتە سامال دا شايقالاقتاپ كەتىپ، اپپاق كويلەك، فاتاسىمەن ارتقا قاراي قۇلاي بەردى.
كۇيەۋ جىگىت بولسا، ءبىر ورنىندا قاتىپ-سەمدى دە قالدى...
ماڭاي ىزى-شۋىت ايقاي-سۇرەڭ مەن قىم-قۋىت تاسىر-دۇسىرگە تولىپ كەتتى. رامازان تاپانشاسىن قوينىنا تىقتى. ال تاياق تاستام جەردە تۇرا قالعان ماحمۇت: “قۇداي-اۋ، قارۋدى قايدان الدى؟! قاپ، يت-اي! ەندى پالەسى جۇعاتىن بولدى-اۋ؟! — دەپ اسىعىس ويلادى. — بۇل يت “ءجۇر” دەگەنگە دە كونبەيدى... جو-و-وق، تاباندى جالتىراتايىن!” ول دا ەسىككە قاراي ەتەگىن باسا ەنتەلەي ۇمتىلعان كوپكە قوسىلۋعا سىتىلا جونەلدى.
رامازان الدىنداعى اس تولى ۇستەلدى ءبىر شەتكە ىسىرىپ تاستادى. توڭىرەگىندە ەشكىم قالماپتى. الگى كۇيەۋ جىگىت تە جوق... جەر جۇتقانداي جىم-جىلاس. ول قىزىنىڭ نۇرسىز جانارىن جاۋىپ، قوس بىلەگىنە سالا كوتەرىپ الدى دا، جاپىرىلا جوڭكىگەن جۇرتتىڭ سوڭىنان ءجۇردى.
2003 جىل، ناۋرىز
You Might Also Like
-
قولىنا قالام الىپ، جيناقتاعان ويىن قاعازعا تۇسىرە بەرگەنى سول ەدى، تىرس-تىرس ەتىپ تەرەزە اينەگى شەرتىلدى. جانىبەك ەرىكسىز جوعارى قارادى. جەرتولە — “پودۆالدا” تۇراتىن جانىبەكتىڭ جا...
