ستجد (III دەڭگەي) بار بالالاردا بىرلەسكەن ويىن ارەكەتى پروسەسىندە ديالوگتى قالىپتاستىرۋ
ءامىر اقنيەت ستۋدەنت اباي اتىنداعى قازۇپۋ، الماتى ق.
ءماجىلىسوۆا ەڭلىك ستۋدەنت اباي اتىنداعى قازۇپۋ، الماتى ق.
ساداكبايەۆا جامال ستۋدەنت اباي اتىنداعى قازۇپۋ، الماتى ق.
اڭداتپا: ماقالادا ستجد ءىىى دەڭگەي بار بالالاردا كوممۋنيكاتيۆتى داعدىلاردى دامىتۋ ءۇشىن بىرلەسكەن ويىن ارەكەتىنىڭ ماڭىزدىلىعى قاراستىرىلادى. ول سونداي-اق ەرەسەك سەرىكتەستىڭ وسى بالالاردا سويلەۋدى، ءتىلدى جانە الەۋمەتتىك داعدىلاردى دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن قولداۋ جانە قۇرىلىمدىق ورتانى قۇرۋداعى ءرولىن تالقىلايدى. ەرەسەكتەرگە ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا ديالوگتى دامىتۋ ءۇشىن بىرلەسكەن ويىن ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋگە كومەكتەسەتىن ۇسىنىستار مەن زەرتتەۋلەردى ۇسىنادى.
اننوتاسيا: ۆ ستاتە راسسماتريۆاەتسيا ۆاجنوست سوۆمەستنوي يگروۆوي دەياتەلنوستي دليا رازۆيتيا كوممۋنيكاتيۆنىح ناۆىكوۆ ۋ دەتەي س III ۋروۆنەم ونر. ون تاكجە وبسۋجداەت رول ۆزروسلوگو پارتنەرا ۆ سوزدانيي پوددەرجيۆايۋششەي ي سترۋكتۋريروۆاننوي سرەدى، كوتورايا سپوسوبستۆۋەت رازۆيتيۋ رەچي، يازىكا ي سوسيالنىح ناۆىكوۆ ۋ ەتيح دەتەي. پرەدلاگاەت رەكومەنداسيي ي يسسلەدوۆانيا، پوموگايۋششيە ۆزروسلىم پروۆوديت سوۆمەستنىە يگروۆىە دەيستۆيا دليا رازۆيتيا ديالوگا ۋ دەتەي س III ۋروۆنەم ونر.
Annotation: The article discusses the importance of joint play activities for the development of communication skills in children with level III general speech underdevelopment. He also discusses the role of an adult partner in creating a supportive and structured environment that promotes the development of speech، language، and social skills in these children. Offers recommendations and research to help adults conduct joint play activities to develop dialogue in children with level III general speech underdevelopment.
كىلت سوزدەر: ستجد ءىىى دەڭگەي، ديالوگتىك سويلەۋ، ينكليۋزيۆتى ورتا.
كليۋچيەۆىە سلوۆا: ونر III ۋروۆەن، ديالوگيچەسكايا رەچ، ينكليۋزيۆنايا سرەدا.
Keywords: General speech underdevelopment (level III)، dialogic speech، inclusive environment.
ستجد III دەڭگەيى بار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردا كەڭەيتىلگەن فرازالىق سويلەۋ بار. ءبىراق ولاردىڭ سويلەۋىندە لەكسيكالىق گرامماتيكالىق جانە فونەتيكالىق، فونەماتيكالىق دامىماۋ بار. مۇنداي بالالار ەرەسەكتەرمەن ديالوگ جۇرگىزە الادى، ءبىراق بالانى بىلەتىن ەرەسەكتەرمەن عانا، ولار: اتا-انالار، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالا باراتىن بالالار مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جانە ت.ب. بولۋى مۇمكىن. بۇل فرازالىق سويلەۋدىڭ كەڭەيۋىنە قاراماستان، بەيتانىس ادامدارعا بالانىڭ ءسوزدى ايتۋىنىڭ بۇزىلۋىنا، سوزدىك قورىنىڭ شەكتەۋلى بولۋىنا جانە اگرامماتيزمدەردىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى نە ايتاتىنى تۇسىنىكسىز بولادى.
ديالوگتىك سويلەۋ-سويلەۋدىڭ كوممۋنيكاتيۆتى فۋنكسياسىنىڭ نەگىزگى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر (ا.گ. رۋزسكايا، ۆ. ا. پەتروۆسكيي، و. ۆ. تروشين جانە ت. ب.) ديالوگ تىلدىك جانە سويلەۋ قارىم – قاتىناسىنىڭ باستاپقى، تابيعي جانە كلاسسيكالىق ءتۇرى دەپ سانايدى. ءبىر سۇحباتتاسۋشى سويلەسكەندە، ەكىنشىسى ولاردىڭ اۋىسۋىن تىڭداعاندا، بۇل ديالوگتىڭ باستى ەرەكشەلىگى. سونداي-اق، ەكى سۇحباتتاسۋشى دا ديالوگتا نە تۋرالى سويلەسەتىنىن بىلسە جانە قوسىمشا ويدى قاجەت ەتپەسە-بۇل وتە ماڭىزدى.
بەلگىلى ءبىر جاعدايعا ەنگىزىلگەن ديالوگتىك سويلەۋ ادەتتە ميميكامەن، ىم-يشارامەن جانە بەلگىلى ءبىر ينتوناسيامەن بىرگە جۇرەدى. بۇل سونىمەن قاتار ديالوگتىڭ تىلدىك ديزاينىنا ىقپال ەتەدى. ونداعى سويلەۋ تولىق ەمەس، قىسقارتىلعان، كەيدە ءۇزىندى بولۋى مۇمكىن.
ديالوگ اۋىزەكى لەكسيكامەن جانە ەكسپرەسسيۆتىلىكپەن، قىسقالىقپەن، كەلىسپەۋشىلىكپەن، ايقىندىقپەن، بىرىگۋسىز قاراپايىم جانە كۇردەلى سويلەمدەرمەن، قىسقا مەرزىمدى الدىن-الا رەفلەكسيامەن سيپاتتالادى. ەكى سۇحباتتاسۋشى ديالوگتىڭ دايەكتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
ديالوگ ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزگى فورماسى رەتىندە قاراستىرىلادى. ستجد III دەڭگەي بار بالالارعا لوگوپەديالىق جۇمىس جۇرگىزۋ ارقىلى بىرلەسكەن ويىن ارەكەتى بارىسىندا ديالوگتى قۇرۋداعى نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى بالالار اراسىنداعى كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ءار بالا بەلسەندى سويلەيتىن، سەرىكتەستى تىڭدايتىن جانە ديالوگتى قولداۋعا جانە جالعاستىرۋعا تىرىسىپ، ونىڭ مالىمدەمەلەرىنە جاۋاپ بەرەتىن قارىم-قاتىناس ءتۇرى. ستجد III دەڭگەيىندە سويلەۋدىڭ جالپى دامىماعان بالالارى ءۇشىن بۇل قيىن بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان ويىن ادىستەرىن قولدانۋ قارىم-قاتىناستى ىنتالاندىرۋدىڭ جانە ديالوگتى دامىتۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالىنا اينالادى.
ديالوگتىك مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى فورمۋلالار مەن ورنەكتەردىڭ ستاندارتتى جيىنتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن سويلەۋ ەتيكەتىمەن انىقتالادى. قارىم-قاتىناستىڭ بىرنەشە تيپتىك جاعدايلارى بار: ۇندەۋ جانە نازار اۋدارۋ، سالەمدەسۋ، تانىسۋ، قوشتاسۋ، كەشىرىم سۇراۋ، العىس ايتۋ، قۇتتىقتاۋ، تىلەك، كوڭىل ايتۋ، ەمپاتيا، شاقىرۋ، سۇراۋ، كەڭەس، ماقۇلداۋ، ماقتاۋ جانە ت. ب.
قازىرگى كەزەڭدە بالالاردا ديالوگتىك سويلەۋدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۋرالى كوزقاراستاردىڭ كەيبىر وزگەرىستەرى بايقالادى. بۇعان ۆ.ۆ. ۆەتروۆا جانە س. ا. ميرونوۆا سياقتى اۆتورلاردىڭ جاڭا زەرتتەۋلەرى سەبەپ بولدى. ولار ونتولينگۆيستيكا سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى، بۇل بالالار ديالوگى كوبىنەسە اڭگىمەنىڭ ءوزى ءۇشىن پايدا بولمايتىنىن، ءبىراق بىرلەسكەن پاندىك، ويىن جانە ءونىمدى ىس-ارەكەتتىڭ قاجەتتىلىگىمەن انىقتالاتىندىعىن جانە ونىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا كوممۋنيكاتيۆتى-بەلسەندى ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ وتە كۇردەلى جۇيەسىنىڭ بولىگى بولىپ تابىلاتىندىعىن دالەلدەيدى. ستجد بار بالالار قارىم-قاتىناستا ايتارلىقتاي قيىندىقتار يە.
ويىن ارەكەتىنىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى-بالا ءوزىن جايلى سەزىنەتىن جانە قارىم-قاتىناسقا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن قولايلى اتموسفەرانى قۇرۋ. ءار بالانىڭ بىرەگەي ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى بولىپ كەلەدى، سوندىقتان ولارمەن جۇمىس ىستەۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرى يكەمدى جانە ونىڭ جەكە قاجەتتىلىكتەرى مەن قابىلەتتەرىنە دۇرىس باعىتتالۋى كەرەك. ول ءۇشىن بالانىڭ جاسىنا، كوممۋنيكاتيۆتى جانە تانىمدىق قاجەتتىلىكتەرىنە سايكەس كەلەتىن ويىندار مەن تاپسىرمالاردى تاڭداۋ ماڭىزدى. كەيبىر بالالارعا نەعۇرلىم قارقىندى قولداۋ مەن سۇيەمەلدەۋ قاجەت بولۋى مۇمكىن، سونىڭ ىشىندە بالامالى جانە قوسىمشا بايلانىس ادىستەرى سياقتى كوممۋنيكاتيۆتى قۇرالداردى پايدالانۋ.
اننا سميت جانە ونىڭ ارىپتەستەرى (2020) جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ءىىى دەڭگەيدەگى ستجد بالالارىندا ديالوگتى دامىتۋ ءۇشىن ويىن ارەكەتتەرىن بالاما جانە قوسىمشا بايلانىس جۇيەلەرىن (ادكس) پايدالانۋدى قامتيتىن بىرىكتىرىلگەن ءتاسىلدى قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگىن زەرتتەدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، ادىستەردىڭ بۇل كومبيناسياسى باسقالارمەن ديالوگقا قاتىسۋ ءۇشىن ءىىى دەڭگەيلى ستجد بار بالالاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى.
ا. س. شاموۆتىڭ زەرتتەۋى (2017) "ستجد III دەڭگەيى بار بالالاردا كوممۋنيكاتيۆتى داعدىلاردى دامىتۋ ءۇشىن ويىن تەراپياسىنىڭ ادىستەرىن قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرى". بۇل زەرتتەۋدە اۆتور ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا قارىم-قاتىناس داعدىلارىن دامىتۋ ءۇشىن ويىن تەراپياسىن قولدانۋدى زەرتتەدى. تاجىريبە ويىن ادىستەرىن قولدانا وتىرىپ، بالالاردا ديالوگ قۇرۋدا وڭ ناتيجەلەر كورسەتتى.
ي.ي. پەتروۆانىڭ (2018) "مۋزىكالىق-ويىن ساباقتارىنىڭ كومەگىمەن ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا ديالوگتىك سويلەۋدى قالىپتاستىرۋ" جۇمىسى. بۇل زەرتتەۋدە ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا ديالوگتىك سويلەۋدى قالىپتاستىرۋداعى مۋزىكالىق جانە ويىن ساباقتارىنىڭ تيىمدىلىگى زەرتتەلدى. ناتيجەلەر ساباقتان كەيىن بالالاردىڭ قارىم-قاتىناس داعدىلارىنىڭ ايتارلىقتاي جاقسارعانىن كورسەتتى.
دجەمما بەيكەر جانە ونىڭ ارىپتەستەرى (2016) جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ءىىى دەڭگەيدەگى ستجد بالالارىندا ديالوگتى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ويىن جانە مۋزىكالىق ەلەمەنتتەردى قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا تەراپيا پروسەسىنە مۋزىكا مەن ويىن ەلەمەنتتەرىن قوسۋ بالانىڭ قارىم-قاتىناس داعدىلارى مەن بەلسەندىلىگىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەتىنى انىقتالدى.
ا. ا. لەبەديەۆانىڭ جۇمىسى (2019) "بىرلەسكەن ويىن ارەكەتى ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالارداعى قارىم-قاتىناستى دامىتۋ قۇرالى رەتىندە". بۇل جۇمىستا اۆتور بىرلەسكەن ويىن ارەكەتىنىڭ ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالارداعى قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا اسەرىن زەرتتەدى. ناتيجەلەر ويىندار بالالاردىڭ سويلەۋىن دامىتۋعا جانە ديالوگتى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىنىن كورسەتتى.
ا. ن. كۋزنەسوۆا مەن ك. س. يۆانوۆتىڭ زەرتتەۋى (2020) "ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا كوممۋنيكاتيۆتى داعدىلاردى قالىپتاستىرۋدا ديالوگتىك وقۋ تەحنيكاسىن قولدانۋ". بۇل زەرتتەۋدە اۆتورلار ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا قارىم-قاتىناس داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ديالوگتىك وقۋدىڭ اسەرىن زەرتتەدى. ناتيجەلەر كورسەتكەندەي، بۇل ءادىس بالالارداعى ديالوگ ارقىلى قارىم-قاتىناستى دامىتۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولىپ تابىلادى.
مەري حەندەرسون مەن بىرلەسكەن عالىمداردىڭ (2018) جۇمىسى ءىىى دەڭگەيدەگى ستجد بالالارىندا ديالوگتىك داعدىلاردى دامىتۋ ءۇشىن "ماڭىزدىلىقتان دايەكتى اۋىسۋ مودەلى" ويىن ءتاسىلىن قولدانۋدىڭ اسەرىن زەرتتەدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بۇل مودەلدى قولدانۋ ءىىى ەڭگەيدەگى ستجد بار بالالاردا ديالوگتىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتىپ، ولاردىڭ سويلەۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەتىندىگى انىقتالدى.
بۇل باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ از عانا بولىگى رەتىندە بىرلەسكەن ويىن ىس-ارەكەتى پروسەسىندە ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا ديالوگ قالىپتاستىرۋ. زەرتتەۋ دەرەكتەرى ويىننىڭ ماڭىزدىلىعىن جانە ەرەسەك سەرىكتەستىڭ ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالاردا قارىم-قاتىناس داعدىلارىن دامىتۋعا بەلسەندى قاتىسۋىن كورسەتەدى.
ستجد ءىىى دەڭگەي بار بالالار ءۇشىن قولداۋ جانە ينكليۋزيۆتى ورتانى قۇرۋ وتە ماڭىزدى. ولار اتا-انالارىنىڭ، مۇعالىمدەرىنىڭ جانە قۇرداستارىنىڭ تۇسىنۋشىلىگىن، شىدامدىلىعىن جانە قولداۋىن قاجەت ەتەدى. مۇنداي بالالارمەن قارىم-قاتىناس كەزىندە قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى ءسوز تىركەستەرىن قولدانۋ كەرەك، ۆيزۋالدى قولداۋدى قولدانۋ كەرەك، مىسالى، سۋرەتتەر نەمەسە بايلانىس كارتالارى ارقىلى.
كوممۋنيكاتيۆتى ويىندار مەن جاتتىعۋلار مۇنداي بالالاردا قارىم-قاتىناس داعدىلارىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولا الادى. مۇنداي ويىندارعا بالالار ءارتۇرلى قارىم-قاتىناس جاعدايلارىنا ەلىكتەي الاتىن، قارىم-قاتىناس كارتالارىن قولدانا الاتىن نەمەسە قيمىلداردى قولدانا وتىرىپ ويىن ويناي الاتىن رولدىك ويىندار كىرۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار، ءار بالانىڭ ەرەكشە ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون، ال وقىتۋ ادىستەرىن بالانىڭ جەكە قاجەتتىلىكتەرى مەن مۇمكىندىكتەرىنە بەيىمدەۋ ولاردىڭ قارىم-قاتىناس داعدىلارىن ءساتتى دامىتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ستجد ءىىى دەڭگەي بار بالانىڭ جۇمىس باعدارلاماسىن ۇنەمى باقىلاۋ، باعالاۋ جانە تۇزەتۋ بالالارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى.
قورىتا ايتقاندا، ستجد ءىىى دەڭگەيى بار بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ قيىن جانە شىدامدىلىقتى، جەكە كوزقاراستى جانە ادىستەر مەن تاسىلدەردى ۇنەمى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى. الايدا، كەشەندى ءتاسىل مەن قولداۋدىڭ كومەگىمەن بۇل بالالار وزدەرىنىڭ قارىم-قاتىناس داعدىلارىن دامىتىپ، باسقالارمەن قارىم-قاتىناستا جەتىستىككە جەتە الادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. ميرونوۆا، س. ا. رازۆيتيە رەچي دوشكولنيكوۆ نا لوگوپەديچەسكيح زانياتياح [تەكست] / س. ا. ميرونوۆا. – م. : گنوم، 2009. – 168 س
2. ۆەتروۆا، ۆ. ۆ. رەبەنوك ۋچيتسيا گوۆوريت [تەكست] / ۆ. ۆ. ۆەتروۆا، ە. و. سميرنوۆا. – م. : زنانيە، 1998. – 94 س
3. دۋبينا، ل. ا. كوممۋنيكاتيۆنايا كومپەتەنتنوست دوشكولنيكوۆ / ل. ا. دۋبينا. – موسكۆا : كنيگوليۋب، 2015. – 64 س.
4. جۋكوۆا، ن. س. لوگوپەديا. پرەودولەنيە وبششەگو نەدورازۆيتيا رەچي ۋ دوشكولنيكوۆ : ۋچەب. دليا ستۋدەنتوۆ / ن. س. جۋكوۆا، ە. م. ماستيۋكوۆا، ت. ب. فيليچيەۆا. – ەكاتەرينبۋرگ، 1990. – 238 س.
5. ۋسوۆا، ا. پ. رول يگرى ۆ ۆوسپيتانيي دەتەي / ا. پ. ۋسوۆا. – موسكۆا : پروسۆەششەنيە، 1976. – 339 س.
You Might Also Like
-
ءجۋرناليستىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى جاساۋ جانە ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ تاقىرىبى ءبىزدىڭ قوعامداعى ماڭىزدى جانە وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ءسوز بوستاندىعى، نەگىزگى قۇقىق رەتىندە، ەركىن پىكىر بىلدىرۋگە، اقپ...
