InfoHub Logo

قازاقتىق ارعى، بەرگى تاريحىندا ەلگە جايلى قونىس، جاقسى مەكەن ىزدەگەن ادامدار حاقىندا اڭىز اڭگىمەلەر كوپ. اسان قايعى جەرۇيىقتى ىزدەسە، وتەگەن باتىر

«قارا قازان، سارى بالا
قامى ءۇشىن قامدانا
قونىسقا جەر ىزدەيدى».

(ج. جابايەۆ)

ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردا، جىرلاردا بۇل موتيۆ كەڭ دامىعان. اسان اتا جەتىسۋدى كورگەندە: «اعاشى تۇنعان جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس ەكەن»، — دەپ ايتىپتى دەگەن ءسوز بار. «بيىلعى شانشىعان تاياعىڭنان كەلەسى جىلى اربا شىعادى» دەگەن دە اڭگىمە ايتىلادى. ونىڭ ءبارى جەردىڭ قۇنارلىلىعىنا، سۋىنىڭ مولدىعىنا ريزا بولعان كوڭىلدەن شىققان ءسوز بولار. ءبىراق جەردىڭ باعاسىزى، قۇنسىزى بولا ما؟

وسى سۇراققا جاۋاپ رەتىندە ءبىر اڭىزدى ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس.

اڭىزدىڭ ءوزىن ايتپاس بۇرىن وسى اڭىزدى بىزگە جەتكىزگەن اۆتور جايىندا بىرەر ءسوز ايتا كەتسەك. ويتكەنى بابالار جايىن بىزگە جەتكىزگەن ءاربىر ادامدى قۇرمەتتەۋ ءبىزدىڭ باستى مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن.

بۇل اڭىز نيكيتا ياكوۆليەۆيچ بيچۋرين (ياكينف) دەگەن كىسىنىڭ «ەرتە كەزدەردە ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتار جايىنداعى مالىمەتتەر جيناعى» دەگەن كىتابىندا كەلتىرىلگەن، كىتاپ 1851 جىلى پەتەربۋرگتە باسىلعان، 3 توم. بيچۋرين قازان گۋبەرنياسىنىڭ چەبوكسارى ۋەزىندە بيچۋرين (چۋۆاششا شياك) دەگەن سەلودا 1777 جىلى 29 اۆگۋستا ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلەدى. قازان سەمينارياسىندا وقيدى. ىربىتتە، توبىلدا بولادى. 1808 جىلدان 1821 جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى ءومىرى پەكيندە وتەدى. گرەك، لاتىن تىلدەرىن مەڭگەرگەن؛ نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن؛ موڭعول، تۇرىك تىلدەرىن ۇيرەنگەن. جازعان عىلىمي، تاريحي ەڭبەكتەرى ءۇشىن ول ءتورت مارتە دەميدوۆ سىيلىعىن الادى. 1853 جىلى 11 مايدا جالعىزدىقتىڭ جاپاسىن شەگىپ قايتىس بولادى.

ال ەندى بيچۋرين جازىپ قالدىرعان اڭىزعا كەزەك بەرەيىك.

ەرتەدە كۇندەردى (نەمەسە گۇندەردى) تۇمان (نەمەسە تۇمەن، تۋمىن بولۋى دا مۇمكىن) دەگەن كىسى بيلەپتى. ونىڭ مودە اتتى مۇراگەر ۇلى بولادى. ءبىراق ءوزى اسا جاقسى كورەتىن توقالىنان تاعى ءبىر پەرزەنت كورگەن سوڭ، تاققا سول كىشى بالاسىن وتىرعىزعىسى كەلەدى دە، مودەنى كورشى ەلدىڭ بيلەۋشىسىنە اماناتقا بەرەدى. سويتەدى دە، ۇلىن اماناتقا بەرگەن ەلگە دەرەۋ شابۋىل جاسايدى. وعان ىزالانعان كورشى حان قولىنداعى امانات ۇلدى ولتىرمەك بولادى. شابۋىلدىڭ ءوزى دە وسى ماقسات ءۇشىن جاسالىنعان بولۋ كەرەك. سونىڭ ءبارىن دەر كەزىندە سەزىپ قالعان مودە دەرەۋ حاننىڭ ارعىماعىن ۇرلاپ ءمىنىپ ءوز ەلىنە قاشىپ كەلەدى. ەندى امال جوق، قاشىپ كەلگەن ۇلىنىڭ ەرلىگىن باعالاپ، تۇمان وعان ون مىڭ اتتى اسكەر بەرەدى، دەمەك، ون مىڭ ءتۇتىن مودەنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ەنشىسىنە يە بولعان سوڭ، مودە وزىنە ىسقىرما جەبەلەر جاسايدى، ساداق تارتىپ اتقان كەزدە، الگى جەبەلەر ىسقىرىپ ۇشادى ەكەن. ەندى ول ءوز نوكەرلەرىن ات ۇستىندە ساداق اتۋعا ۇيرەتە باستايدى. اۋەلى مىنانداي بۇيرىق بەرەدى: «اڭدا جۇرگەندە بولسىن، باسقا جەردە جۇرگەندە بولسىن، مەنىڭ ىسقىرما جەبەم ۇشقان جاققا قاراي ويلانباستان ساداق اتپاعان ادامنىڭ باسىن الامىن»، — دەيدى. سونان سوڭ الدىمەن ول ىسقىرما جەبەمەن ءوز ارعىماعىن اتادى. نوكەرلەرىنىڭ ءبىرازى نە ىستەرلەرىن بىلمەي اڭىرىپ، اقىرى اتپاي قالادى، مودە دەرەۋ ولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن الادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، مودە ەندى ىسقىرما جەبەنى ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ايەلىنە قاراي اتادى. مىنانداي قاتىگەزدىكتەن شوشىنعان نوكەرلەردىڭ ءبىر توبى تاعى دا ساداق تارتپاي قالادى. مودە ويلانباستان ولاردىڭ دا باسىن الادى. ودان كەيىن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن مودە نوكەرلەرىمەن تاعى اڭعا شىعادى. اڭدا ءجۇرىپ مودە ءوز اكەسى تۇماننىڭ ارعىماعىنا قاراي ىسقىرما جەبەسىن اتىپ جىبەرەدى. بۇل جولى بارلىق نوكەرى دە ءوز جەبەلەرىن ءبىر كىسىدەي سول باعىتقا اتادى. سوندا بارىپ قانا مودە ءوز نوكەرلەرىن سەنىمدى سانايدى. بىردە، اكەسى تۇمانمەن بىرگە اڭ اۋلاپ جۇرگەندە، سوڭىندا كەلە جاتىپ ىسقىرما جەبەنى اكەسىنىڭ ارت جاعىنان جىبەرىپ قالادى. نوكەرلەرى دە تۇماندى كوزدەپ توقتاۋسىز تارتىپ جىبەرەدى. اكەسىن ولتىرگەن سوڭ، وگەي شەشەسى مەن ءىنىسىنىڭ دە كوزىن قۇرتادى. ءسويتىپ، ءوزىن بيلەۋشى ەتىپ جاريالايدى.

قاتىگەز زاماننىڭ قاتىگەز ادامىنىڭ قىلىعىنا قايران قالاسىڭ. اكەسىنىڭ ۇلىنا ىستەگەن ادىلەتسىزدىگىن دە، ۇلىنىڭ اكەسىنەن قايتارعان كەگىن دە ءبىزدىڭ قازىرگى ۇعىممەن ايىپتاۋ دا، اراشالاۋ دا قيىن.

سول مودە بيلەۋشى بولىپ تاققا مىنگەن كەزدە كورشى ەلدىڭ بيلەۋشىسى دۋن-حۋدىڭ (تاتار ۇرپاعى) جاعدايى وتە جاقسى، ناعىز كۇشىنە مىنگەن شاق ەكەن. اكەسىن ءولتىرىپ مودە تاققا وتىردى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، دۋن-حۋ وعان ارنايى سالەمشىلەر جىبەرەدى. ولار مودەدەن كۇنىنە مىڭ شاقىرىمدىق جول الاتىن تۇماننان قالعان حاس ارعىماقتى سۇرايدى. مودە توڭىرەگىندەگى كەڭەسشى ادامدارىن شاقىرىپ الىپ اقىلداسادى. «ءبىر كۇندە مىڭ شاقىرىم جول شاباتىن ارعىماق — كۇندەردىڭ قولىنداعى قۇندى قازىناسى. ونى بەرۋگە بولمايدى»،— دەيدى داۋلەتتى كەڭەسشىلەرى. «كورشى ادامداردان جالعىز اتتى اياعانىمىز ۇيات بولار. ارعىماقتى بەرەيىك»،— دەيدى مودەنىڭ ءوزى. ارعىماقتى العان سوڭ، دۋن-حۋ تاعى ويعا كەتەدى مودە ماعان ارعىماقتى قورققانىنان بەردى دەگەن ويمەن، ەندى ونىڭ سۇلۋ ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن سۇرايدى. سالەمشىلەردىڭ ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، مودە اقىلشى ادامدارىن تاعى شاقىرىپ الادى. ولار اشۋلانىپ: «دۋن-حۋ — ارسىز ادام. وعان قارسى سوعىس اشۋ كەرەك!»— دەسەدى. كىجىنگەن كەڭەسشىلەرىن باسىپ: «ءبىر ايەلگە بولا بىلدەي كورشىمىزبەن كەرىسكەنىمىز كەلىسپەس. بەرەيىك»،— دەيدى دە، ارۋ ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن مودە كورشى ەلدىڭ بيلەۋشىسىنە بەرىپ جىبەرەدى. تىلەگەنىنە تاعى قولى جەتكەن دۋن-حۋ ەندى تىپتەن شەكتەن اسىپ تاسىراڭداي باستايدى. قولىن ەكى رەت قاقپاعان سوڭ، كورشىم مەنەن قورقادى-اۋ دەپ ويلاپ، كوڭىلىنە پاڭدىق كىرەدى. كۇندەرمەن ەكى ارادا مىڭ شاقىرىمدىق جەر يەن جاتادى ەكەن. ول ارا ەكى شەتىندەگى ەكى ەلدىڭ كۇزەتشىلەرىنەن وزگە جان باسپايتىن جاپان دالا كورىنەدى. ەندى دۋن-حۋ مودەدەن سونى سۇرايدى. سالەمشىلەردىڭ تىلەگىن تىڭداعان سوڭ، مودە تاعى كەڭەسشىلەرىنىڭ بەتىنە قارايدى. «وي، ول ءبىر قايىرى جوق قاجەتسىز جەر. بەرە سالايىق»،— دەيدى ءبىرازى. «جوق، بەرمەيىك»، — دەۋشىلەر دە بولادى. سوندا مودە بۇلان-تالان اشۋلانىپ: «جەر — مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى ءقايتىپ وزگەگە بەرۋگە بولادى؟» — دەيدى دە، بەرۋ كەرەك دەگەندەردىڭ ءبارىنىڭ باسىن الادى، «كىمدە-كىم ماعان ىلەسپەسە، باسىن الام!» — دەگەن بۇيرىق بەرىپ، بەيقام جاتقان دۋن-حۋعا تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى دا، جەرىن، مال-مۇلكىن — ءبارىن باسىپ الادى.

جەر ءقادىرىن، ونىڭ قاسيەتىن باعالاۋدا بۇل كونە اڭىزدىڭ، ءسوز جوق، ۇيرەتەرى كوپ. اسان اتامىز ىزدەگەن جەرۇيىق تۇگىل، قارابايدىڭ توقسان مىڭى سۋ تاپپاي قىرىلا جازداعان يەن قۇم دالا دا بىزگە قىمبات. مەملەكەت ءوزىنىڭ نەگىزىن بەلگىلى ءبىر جەر ۇستىندە عانا قالايتىن بولعاندىقتان، ادامزاتقا انا ەسەبىندە جەر ەشقاشان جاقسى، جامانعا ءبولىنىپ الالانبايتىندىقتان، جازۋشى ءۇشىن تۋعان جەر تۋرالى قالام تارتۋدان ارتىق ابىروي بولادى دەپ ويلامايمىن.

جەتىسۋ جايىندا ولەڭ دە كوپ، ءان دە كوپ. بۇل ولكەدەن ەل قامىن ويلاعان، جەر ءقادىرىن سىيلاعان ابزال ۇلدار مەن زەرەك قىزدار مول شىققان. قازاقتا «قوي اقساعىمەن مىڭ بولادى» دەگەن اتالى ءسوز بار. سول ايتپاقشى، جەر تاريحىن جازعاندا تەك اسا اتاقتىلار مەن داڭقتىلارعا عانا كىتاپتان ورىن ءتيىپ، وزگەلەر ۇمىت قالماۋعا ءتيىس-اۋ، ءسىرا. ويتكەنى جەر تاريحىن، ەل ءومىربايانىن جاساعان اتاقتىلاردىڭ ءوزى سول تاريحتى ەل ىشىندەگى قاتارداعى قاھارماندارعا سۇيەنىپ قانا جاسامادى ما؟! سوندىقتان، سەز كەزەگى كەلگەندە، وسىنداي جاعدايدى دا ەستەن شىعارماعان ءجون سياقتى.

قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، قازىرگى جەتىسۋدىڭ تەرريتورياسى «سولتۇستىكتە بالقاش، سولتۇستىك-شىعىسىندا ساسىقكول مەن الاكول، شىعىستا جوڭعار الاتاۋى، وڭتۇستىگى جانە وڭتۇستىك-باتىسىندا سولتۇستىك تيان-شان جوتالارىمەن شەكتەسەدى». ال ەندى جەتىسۋ اتالعان مەكەنگە ەجەلدەن وزگەرىسسىز وسى تەرريتوريا قاراپ كەلدى دەسەك، ۇلكەن قاتەلىك جاساعان بولار ەدىك. تاريحي دامۋ بارىسىندا، ءسوز جوق، جەتىسۋعا جاتاتىن تەرريتوريا دا سان وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازىرگى كەزدە ءوزىمىز كۇندە ايتىپ جۇرگەن ورتالىق قازاقستانعا قاي ارالار جاتادى دەپ سۇراي قالساق، وعان ەكىنىڭ ءبىرى ويلانباستان جاۋاپ بەرە قويمايدى. «ورتالىق قازاقستاندى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ پروبلەمالارى» (الماتى 1950) دەگەن كىتاپتا عالىمدار ش. شوكين مەن ۆ، كيكتەنكو دا: «ورتالىق قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ تۇراقتى بەكىگەن شەكاراسى جوق»،— دەيدى دە، ول ارالىققا شامالاپ مىنا جەرلەردى جاتقىزادى: سولتۇستىك-شىعىسىندا — ەرتىس وزەنى، وڭتۇستىگىندە — بالقاش كولى مەن بەتپاق دالا ءشولى، باتىسىندا — جەزقازعان-ۇلىتاۋ اۋدانى جانە سولتۇستىگىندە — اتباسار-پاۆلودار لينياسى. سوعان قاراعاندا، جەتىسۋ تەرريتورياسىن دا ءار كەزدە ءار ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى شامالاپ قانا بەلگىلەۋگە بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىز. قازاق حاندىعىنىڭ XV عاسىردا قۇرىلعانىن، «قازاق» دەگەن ەلدىڭ دە سول عاسىردا پايدا بولعانىن بىلسەك تە، «قازاقستان» دەگەن ءسوزدىڭ العاش قاي كەزدە ايتىلعانىن ءبارىمىز بىلە بەرمەيمىز عوي. دەگەنمەن زاين اد-دين ءۆاسيفيدىڭ «باداي ال — ۆاكاي» («عاجايىپ وقيعالار») اتتى مەمۋارلىق كىتابىندا «قازاقستان» ءسوزى تۇڭعىش قولدانىلعان دەپ ءجۇرمىز. «باداي ال — ۆاكاي» XVI عاسىردا جازىلعان كىتاپ بولسا قازاقستان ءسوزى دە XVI عاسىردا قولدانىلماي ما؟ ءبىراق سول قولدانىس ءبىرىنشى مە، جوق پا — بۇل ماسەلەنى ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى، ويتكەنى ودان بۇرىن جازىلعان كىتاپتاردىڭ بىزگە تۇگەل جەتپەۋى دە مۇمكىن ەمەس پە؟

سول سياقتى جەتىسۋ اتاۋىنىڭ دا قاي كەزدەن باستاپ ايتىلىپ كەلە جاتقانىن كەسىپ ايتۋ قيىن بولار. بۇرىن جەتىسۋ ايماعىن عالىمدار موعولستان دەپ كەلگەن.

عالىم الەكسەي يراكلييەۆيچ ليەۆشيننىڭ 1832 جىلى پەتەربۋرگتا باسىلىپ شىققان «قىرعىز-قايساق نەمەسە قىرعىز-قازاق ورداسى مەن دالاسىنىڭ سيپاتتاماسى» اتتى 3 تومدىق كىتابىنىڭ 2 جانە 3-تومىندا جەتىسۋ اتى ورىسشا سەمرەك دەلىنىپتى. سوعان قاراعاندا، XIX عاسىردىڭ باسىندا بۇل اتاۋ ابدەن ورنىققان بولۋ كەرەك.

ال ەندى جەردىڭ اتى جەتىسۋ اتالعانمەن، سول جەتى سۋعا قاي-قاي سۋلار جاتادى دەگەن ماسەلە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇراقتى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. ءتىپتى، جەتىسۋ اتاۋىنا جەتى وزەننىڭ ەش قاتىسى جوق، ول قاسيەتتى سۋ، سۋى مول جەر دەگەندى بىلدىرەدى دەۋشىلەر دە بار. «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ 1983 جىلعى II-سانىندا وسىنداي پىكىر ايتىلدى. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ «قان توزاڭ» اتتى جەتىسۋ جەرىندەگى وقيعالارعا بايلانىستى جازعان رومانىندا: «جەتىسۋ! قاسيەتتى سان، كيەلى اتاۋ. جەتىسۋ — جەتى وزەن عانا ەمەس، ءىرىلى-ۋاعىن قوسا ەسەپتەسە، جەتپىس وزەن!» — دەپ تولعانادى. الايدا ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى مەن قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا جەتىسۋدىڭ جەتى وزەنى اتاپ-اتاپ كورسەتىلگەن، ءبىراق وعان جاتاتىن وزەندەر ەكەۋىندە ەكى باسقا. كەزىندە عالىمدار ا. ك. گەينە تە، ا. ۆلانگالي دە، ۆ. ۆ. بارتولد تە جەتى وزەندى وزدەرىنشە انىقتاپ كورسەتكەن، ايتكەنمەن ولاردىڭ مىنا ايتقانى دۇرىس دەپ ءبىر توقتامعا كەلە قويعانىمىز جوق، ويتكەنى ولاردىڭ ايتقانى دا ءبىر جەردەن شىقپايدى.

جەتىسۋدىڭ جەتى وزەنىن عالىمدار عانا ەمەس، كوپتى كورگەن كونەكوز قارتتار دا ءار ءتۇرلى ايتادى. «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 1971 جىلعى 9 سەنتيابردەگى سانىندا «جەتىسۋعا قايسى وزەندەر جاتادى؟» دەگەن ماقالا جاريالاندى. سول ماقالادا اقىن ءاشىم تۇرلىبايەۆتىڭ «جەتىسۋ» اتتى ولەڭى كەلتىرىلەدى. ولەڭىنە قاراعاندا، ءاشىم تۇرلىبايەۆ، راسىندا دا، جەتىسۋ جەرىن جاقسى بىلەتىن ادامعا ۇقسايدى.

— جەتىسۋدىڭ ءبىرى — ىلە، باسى تەكەس، بايىنقول، قاقپاق وزەنى وعان تىركەس. قارقارا، كەگەن، نارىن، شەلەك، تۇرگەن، قاسكەلەڭ، كۇرتى، تالعار و دا ەنشىلەس،— دەپ باستايدى دا، جەتى وزەندى ولەڭمەن سانامالاپ شىعادى. «ەكىنشىسى — قاراتال، باسى — شاجا» — دەسە؛ «ءۇشىنشىسى — اقسۋ قاتار ەشكىولمەستەن»، «جوڭعاردان لەپسى اعادى اسىپ اسۋ»، «اياكوز ءبىر شەتىندە بەسىنشى وزەن»،— دەي كەلىپ، «التىنشى، جەتىنشى وزەن — تالاس پەن شۋ»،— دەپ تۇيەدى. سوندا ول كىسى جەتىسۋعا ىلە، قاراتال، اقسۋ، لەپسى، اياكوز، تالاس جانە شۋ وزەندەرىن جاتقىزادى.

كىم ايتسا دا قاراتال، لەپسى، اقسۋ وزەندەرىن عانا جەتىسۋ قۇرامىنا كۇمانسىز قوسىپ ايتادى؛ باسقا وزەندەردىڭ بارلىعىن دا بىرەۋ قوسادى، بىرەۋ قوسپايدى. ال ەندى جەتىسۋ قازاقتارى وزەننەن گورى كىشىلەۋ وزەنشەلەردى سۋ دەپ اتايدى، ونداي سۋلاردىڭ ەسەبىن الساق، جەتىسۋدان ءبىر جەتى ەمەس، بىرنەشە جەتى وزەن تابۋعا بولادى.

بىرەۋلەر جەتىسۋعا بالقاش كولىنە عانا قۇياتىن جەتى وزەندى جاتقىزسا، ەندى بىرەۋلەر تەك جوڭعار تاۋىنان باستالاتىن جەتى وزەندى جاتقىزعىسى كەلەدى. ەرتەدە الاكولدىڭ وزىنە جەتى وزەن قۇيىپتى دەگەندى ايتاتىندار دا بار. دەگەنمەن جەتىسۋ دەگەن ات ءدال قازىرگى جەتىسۋ تەرريتورياسىنداعى جەتى وزەنگە بايلانىستى شىقتى دەپ كەسىپ ايتۋ دۇرىس بولمايتىن سياقتى، ويتكەنى بۇل تەرريتوريانىڭ ءبارى اۋەل باستان-اق جەتىسۋعا جاتقان دەگەندى ازىرگە ەشكىم دالەلدەي المايدى. و باستا جەتىسۋ جەرىنە ءبىر جاعى بالقاش، الاكول، ەكىنشى جاعى ىلەگە دەيىنگى ارالىق قانا جاتقان بولۋ كەرەك دەگەن جورامالدى قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى دا جاقتايتىنداي: «ۆ. ۆ. ءبارتولدتىڭ ايتۋىنشا، العاشقىدا جەرگىلىكتى حالىق جەتىسۋ دەپ ىلەدەن سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان ايماقتى اتاعان، وعان لەپسى، باسقان، اقسۋ، بۇيەن، قىزىلاعاش، قاراتال، كوكسۋ وزەندەرى ەنگەن. ال جەتىسۋ ىلەنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي سوزىلعان تاۋلى ايماق دەگەن ۇعىم 19-عاسىردا تاراپ، سونداي-اق وعان ءتيان-شاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق اۋداندارى دا قوسىلاتىن بولعان. تاريحي ادەبيەتتە جەتىسۋ ۇعىمىنا شۋ القابى مەن نارىن وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىن قامتيتىن اتىراپ تا كىرگەن»،— دەيدى.

وسى ولكەنى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ارنايى تاپسىرماسى بويىنشا تالاي جىل زەرتتەپ، ونىڭ ۋەزدەرى جايىندا تالاي كىتاپ جازعان پ. پ. رۋميانسيەۆ پىكىرى دە بارتولد پىكىرىمەن ۇندەس كەلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جەتىسۋ اتاۋى 1867 جىلى جەتىسۋ وبلىسى قۇرىلعانعا دەيىن دە اتالىپ كەلگەن. جەتىسۋ ولكەسى، ىلە بويى ولكەسى دەگەن اتاۋلار وعان دەيىن دە بولىپتى. ال جەتىسۋ دەپ العاشقىدا لەپسى مەن قاراتال وزەندەرىنىڭ اراسىندا جاتقان جەر عانا اتالسا كەرەك. ونىڭ جەتىسۋعا جاتقىزاتىن وزەندەرى: لەپسى، سارقان، اقسۋ، بۇيەن، قىزىلاعاش، كوكسۋ، قاراتال.

ال ەندى كەيبىر دەرەكتەر نەگىزىندە ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، جەتىسۋ دەگەن ات تاريحقا ارىدەن، شامامەن XIV عاسىردا بەلگىلى بولعان سياقتى. بۇل پىكىرگە وقىرماندى دا ورتاق ەتۋ ءۇشىن، ءبىز مۇمكىندىگىمىزشە XV عاسىردا جازىلعان ءتورت شىعارمانى كۋالىككە تارتپاقپىز، ونىڭ تورتەۋى دە ايگىلى اقساق تەمىردىڭ اسكەري جورىقتارى مەن جەڭىسىن ماداقتاۋعا ارنالعان اراب جانە پارسى تىلىندە جازىلعان شىعارمالار.

ءبىرىنشىسى — باعداتتىق نيزام اد-دين شامي دەگەن كىسىنىڭ «زافارناماسى». باعداتتى باسىپ العان سوڭ (1392—93)، تەمىر ءوز پاتشالىعىنىڭ تاريحىن جازۋدى 1401-02 جىلدارى وسى كىسىگە تاپسىرىپتى. ول ونى ناقتى دەرەكتەر مەن كۇندەلىك داپتەرلەرگە جانە جورىققا قاتىسقان ادامداردىڭ اڭگىمەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ 1403-04 جىلى مارت ايىندا جازىپ ءبىتىپ كورسەتكەن ەكەن، تەمىر ريزا بوپ «جەڭىستەر كىتابى» دەپ اتاپتى. بۇل كىتاپ تەمىردىڭ رەسمي تاريحىن تولىق جازعان تۇڭعىش شىعارما بولىپ تابىلادى.

ەكىنشىسى — «ەسكەندىر ءانونيمى» دەپ اتالادى. تەمىردىڭ رەسمي ەمەس تاريحىن ءوز بەتىنشە بايانداعان شىعارما. تەمىردىڭ نەمەرەسى ەسكەندىرگە (يسكاندار) ارنالعاندىقتان، شىعارماعا بۇل اتتى اكادەميك ۆ. بارتولد شارتتى تۇردە قويعان. ونىڭ اۆتورىن دا انىقتاعان — ۆ. بارتولد. ەكى رەداكسياسى بار ەكەن، ءبىرى — بريتان مۋزەيىندە، ەكىنشىسى ءپاريجدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا. اۆتورى مۋين اد-دين ناتانزي دەگەن كىسى يسفاحان قالاسىندا تۋىپتى. بۇل شىعارماسىن 1413-14 جىلى جازىپ ءبىتىپتى. كىتاپتىڭ قانداي دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعانىن عالىمدار كەسىپ ايتپايدى.

ءۇشىنشىسى — شاراف اد-دين الي دەگەن يەزدا قالاسىندا تۋعان سارايلىق عالىم ءارى ادەبيەتشى كىسىنىڭ «زافارناماسى». تەمىردىڭ پارسىنى بيلەگەن بالاسى ومار-شەيحتىڭ ۇلى ەسكەندىردى شاحرۋح تاقتان تايدىرعان بولاتىن، ال شاحرۋحتىڭ بالاسى يبراگيم سۋلتان پارسىنى 1415-1435 جىلداردا بيلەگەن. اۆتور شاحرۋح پەن يبراگيمنىڭ دە سارايىندا قىزمەت جاساپتى. اۆتوردىڭ ءوز مويىنداۋى بويىنشا، بۇل كىتاپتى اۋەلى يبراگيم سۋلتان حاتشىلارعا جازدىرادى دا، ونىڭ كوركەمدەۋ جاعىن ياعني ادەبي وڭدەۋ جاعىن اۆتورعا تاپسىرادى. بۇل شىعارماعا مىنالار مالىمەتكوز بولادى: 1. جوعارىداعى نيزام اد-دين شامي جازعان «زافارناما». 2. تەمىردىڭ جەكەلەگەن جورىقتارى جايىنداعى سيپاتتاۋ جازبالارى مەن كۇندەلىكتەرى. شاراف اد-دين بۇل ماتەريالداردى نيزام اد-دينگە قاراعاندا تولىعىراق كەلتىرگەن. 3. تەمىردىڭ ۇنەمى قاسىندا جۇرەتىن پارسى جانە ۇيعىر پەسىرلەرىنىڭ جازبالارى. 4. «حاندار تاريحى» اتتى ولەڭمەن جازىلعان تۇرىكشە حرونيكا. 5. زامانداستارى مەن جورىققا قاتىسۋشىلاردىڭ اۋىزشا ايتقان اڭگىمەلەرى. اۆتوردىڭ ءوز ايتۋىنشا، ولاردى اڭگىمەسى داۋلى كەزدەردە، تۇسىنىكسىز جاعدايدى انىقتاۋ ءۇشىن وتە قاجەتتى بولعان كورىنەدى. بۇل شىعارما تەمىر جايىنداعى مالىمەتتەردى نەعۇرلىم تولىق قامتىعان جانە ەڭ كەڭ تاراعان شىعارما بولىپ تابىلادى. 1424-25 جىلدارى جازىلىپ بىتكەن.

ءتورتىنشىسى — 1413-14 جىلى گەرات قالاسىندا تۋعان، ءبىراق ارعى ءتۇبى سامارقاندىق ابد ار-راززاك ءسامارقانديدىڭ «ماتلا اس-ساداين...» اتتى كىتابى. بۇل شىعارما 170 جىلدىڭ ارالىقتى قامتيدى، 1470-1471 جىلداردان كەيىن جازىلىپ بىتكەن بولۋ كەرەك، ويتكەنى سول مەرزىمگە دەيىنگى وقيعالاردى قامتيدى. اۆتور 1482-83 ج. قايتىس بولعان. (اراب، پارسىلاردا جىل باسى مارت ايى (22) بولعاندىقتان، مارت ايىنا دەيىنگى داتالاردا ەكى جىل قاتار كورسەتىلەدى).

بۇل ءتورت شىعارمانىڭ دا ۇزىندىلەرى 1973 جىلى موسكۆادان («ناۋكا») شىققان «قىرعىزدار مەن قىرعىزيا تاريحى بويىنشا ماتەريالدار» دەگەن كىتاپتا ورىسشاعا اۋدارىلىپ جاريالانعان. ەندى وسى ءتورت شىعارما بويىنشا پىكىر تۇيەيىك. كورىپ وتىرعان بولارسىزدار، تورتەۋى دە ءار كەزدە جازىلعان. العاشقى ۇشەۋىنىڭ جازىلۋ اراسى ون جىلدان عانا. ال ىشىندەگى ەڭ سەنىمدىسى دە، بەدەلدىسى دە ءۇشىنشىسى — شاراف ءاد-ديننىڭ شىعارماسى. دەمەك، ءدۇدامال جەرلەردە كوبىنەسە ءبىزدىڭ سوعان سەنگەنىمىز ءجون بولۋ كەرەك.

بىزگە كەرەگى تەمىردىڭ جەتىسۋعا قاتىستى جورىقتارى بولعاندىقتان، جوعارىداعى ءتورت شىعارمادان دا ءبىز تەك جەر اتىنا بايلانىستى دەرەكتەردى تەرگىشتەيمىز.

ءبىرىنشى قولجازبا بويىنشا، سايىپقىران تەمىر 1371 جىلى موعول ءۋالاياتىن باعىندىرىپ، وعان كەپەك-تەمىردى باسشى ەتىپ كەلەدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي كەپەك-تەمىر قارسىلىق كورسەتىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، ونى جازالاۋ ءۇشىن باحرام مەن ابباس ءباھادۇردى جۇمسايدى. كوتەرىلىسشىلەرگە جاقىنداعاندا، باحرامعا بۇرىننان قاستىعى بار ءجۇزباسى تەزەكشى وعان ساتقىندىقپەن قارسى شىقپاق بولادى. ونى باحرام ءبىلىپ قويادى دا، الدىن الا ساقتىق جاسايدى. كوتەرىلىسشىلەرمەن كەلىسىمگە كەلىپ كەيىن قايتادى.

ولاردىڭ كەلىسىممەن ورالعانىن ەستىگەندە، تەمىر: قاتتى اشۋلانىپ، جورىققا ءوزى شىعادى. ونىڭ وزكەلە جاتقانىن ەستىپ، جاۋ قاتتى ساسادى. تەمىر ولاردى جالعىزاعاش (سانكيز-ياگاش) دەگەن جەرگە دەيىن قۋىپ، كوپ ولجامەن ورالادى.

ەكىنشى قولجازبادا تەمىردىڭ موعول امىرلەرىن يۋمگالا مەن قوشقارعا (كۋچكار) دەيىن قۋعاندىعى ايتىلادى. ءبىراق ول وقيعادان بۇرىن توعلۋك — تەمىر حان ولگەن سوڭ ۇلكەن ولكەنىڭ بيلەۋشىسىز قالعاندىعى، جەتە جەرىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراعاندىعى ايتىلادى.

ۇشىنشىدە 1370-71 جىلى سايىپقىران تەمىردىڭ جەتە (دجەتە) جاققا قاراي جورىققا شىققاندىعى ايتىلادى. ۇلىستى وزىنە باعىندىرعان سوڭ، وعان باسشى ەتىپ كەبەك — تەمىردى قويادى. كەبەك — تەمىردىڭ ساتقىندىعىن ەستىپ، ونى جازالاۋ ءۇشىن باحرام جالايىردى جۇمسايدى. ءجۇزباسى تەزەكشىنىڭ ساتقىندىعى اشكەرەلەنەدى. وزەننىڭ جاعاسىندا (ىلە بولۋ كەرەك) امىرلەر بىتىمگە كەلىپ، كەرى قايتادى. جولدا باحرامعا ساتقىندىق جاساماق بولعان جالايىرلار جازالانادى. ولاردىڭ بىتىممەن ورالعانىنا تەمىر ريزا بولمايدى.

اقىرى تەمىر جورىققا ءوزى شىعادى. سايرام مەن يانگي (تاراز، تالاس) ارقىلى جۇرەدى. ول كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ-اق جاۋ قاشادى. تەمىر جالعىزاعاش دەگەن جەرگە دەيىن كەلەدى.

ءتورتىنشى قولجازبادا دا وقيعا وسىلاي وتەدى. تەك وزەن جايىندا دەرەك تەرەڭدەي تۇسەدى. باحرام جالايىرلار الدەبىر ۇلكەن وزەنگە (ىلە بولار) كەلىپ تىرەلەدى، اسكەر وتە المايدى. سوندا حيتاي باتىر مەن شەيح-الي باتىر بىر-بىرىمەن باسەكەلەسە وزەننەن ءوتىپ، كەبەك — تەمىردىڭ اسكەرىن جەڭىپ، قايتا ورالادى. قايتار جولدا ساتقىن جالايىرلاردى جازالايدى. جەر اتى موعولستان، جۇرتى موعول دەپ اتالادى. ءبىراق كەيىنگى تاراۋلاردا جەتە جەر اتى رەتىندە اتالىپ، جەتەدە بولعان سوعىس جايىندا ءبىراز ايتىلادى.

وسى سالىستىرۋلارعا قاراپ وتىرساڭ، اۆتورلاردىڭ ءبارى موعولستاندى دجەتە (جەتە) دەپ اتايدى. بۇل قايدان شىققان ات؟ ماعىناسى نە؟

قازاقستانعا، قازاققا بايلانىستى كوپتەگەن تاريحي قولجازبالار بولعانمەن، ولاردىڭ نەگىزگىلەرى اراب جانە پارسى تىلدەرىندە جازىلعان، بارلىعى دەرلىك قازاقشالانباعان، ال كەيبىرىنىڭ ۇزىندىلەر؟ عانا بولماسا، تۇگەلدەي ورىس تىلىنە دە اۋدارىلماعان. سوندىقتان الدەبىر داۋلى نارسەلەردى تۇبىنە جەتە دالەلدەۋ وتە قيىن. دەگەنمەن «تۇياق سەرىپپەي» تاعى بولمايدى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي راشيدي» كىتابىندا شىڭعىسحاننىڭ ءتورت ۇلى بولعاندىعىن، سول ءتورت ۇلىنا ءتورت ۇلىستى ءبولىپ بەرگەندىگىن ايتا كەلىپ، سول ۇلىستىڭ ءبىرى موعول ەكەندىگىن، ال ونىڭ ءوزى ءبىرى موعولعا، ەكىنشىسى شاعاتايعا بولىنەتىندىگىن ەسكەرتەدى. ءوزارا وشتىكپەن موعولداردى شاعاتايلىقتار «دجەتە» دەپ، ال موعولدار شاعاتايلىقتاردى «كاراۋناس» دەپ اتاعان كورىنەدى.

«XV-XVIII عاسىرلارداعى قازاڭ حاندىقتارىنىڭ تاريحى جايىنداعى ماتەريالدار» (الماتى، 1969) اتتى كىتاپتا وسىعان بايلانىستى «دجەتە» — «قاراقشى، قاڭعىباس»، ال «كاراۋناس» — «مەتيس، قوسپا» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەپ تۇسىندىرىلەدى (530-بەت). ءبىراق وعان قوسىمشا: «جەتە» اتاۋىن مۇحاممەد حايدار «تاريحي ءراشيديدىڭ» ى-بولىمىندە موعولستاننىڭ ءسينونيمى رەتىندە الدەنەشە رەت قولدانادى»،— دەپ ەسكەرتەدى.

جەتىسۋ جەرىنەن شىققان XIII عاسىرلىق تاريحشى جامال قارشي دا موعولستاندى جەتە دەپ جازىپتى. دەمەك، ەرتەدە «جەتە» اتى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايتقانداي، تەك بەلگىلى ءبىر تايپاعا ەمەس، جەرگە، تەرريتورياعا بايلانىستى دا ايتىلعان. ال موعولدار سول جەتە جەرىن مەكەندەگەن تايپالار وداعى بولعان. ويتكەنى جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن ءتورت قولجازبادا جەتە دەپ ىلە مەن الاكول ارالىعىنداعى جەرلەر عانا ايتىلادى، ال ول كەزدە موعولستانعا قاراعان قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قالالار مەن مەكەندەر تالاس پەن شۋ دا ودان ءبولىپ اتالادى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بىرەر مىسال كەلتىرۋ دۇرىس شىعار. ەندى جوعارىدا اتالعان ءتورت شىعارمانى بىر-بىرىمەن سالىستىرماي-اق، مىسالدى شاراف ءاد-ديننىڭ «زافارناماسى» بويىنشا عانا الا بەرەيىك.

1375 جىلى 5 يانۆاردىڭ جۇما كۇنى تەمىر جەتەگە قارسى ءۇشىنشى رەت جورىققا شىعادى. ءبىراق ول جولى جاۋىن-شاشىننىڭ وتە كوپ بولعاندىعىنان سامارقانعا قايتا ورالىپ، مارت ايىندا تاعى اتتانادى. اسكەردىڭ الدىڭعى شەبىن جاھانگەر حانزاداعا باستاتادى. توعلۇك تەمىرحان ولگەن سوڭ ءىلياس قوجانى ءولتىرىپ، ول كەزدە جەتەنىڭ بيلىگىن قولىنا دۋلات رۋىنان شىققان كامار اد-دين (قاماريددين) الىپتى. تەمىر سايرام ارقىلى ءوتىپ شارىنعا (دجارۋن، چارۋن) كەلەدى. سول ارادا جەتەلىك بىرەۋدى ۇستاپ الىپ ءجون سۇرايدى. ول: «كاماريددين اسكەرىن جيناپ كوكتوبەدە تۇر، سەندەردىڭ كەلەتىندەرىڭدى بىلمەيدى، بەيقام»،— دەيدى. الدىڭعى شەپ ايالداماي كامار ءاد-ديندى قۋىپ كەتەدى.

كاماريددين قاشىپ باركا-ين گۋرييان دەگەن جەرگە تىعىلادى. ول ارا ورتا عاسىر كارتاسىندا بەركەي گۋريان دەپ تە كورسەتىلەدى. كەتپەن تاۋىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاعىندا، شارىن وزەنىنىڭ باستالار تۇسى. ول ارادا ءۇش تەرەڭ شاتقال بار ەكەن، ولاردان ءۇش ۇلكەن وزەن اعىپ جاتىپتى. كاماريددين ەكى شاتقالدان ءوتىپ، ءۇشىنشىسىنىڭ اۋزىنا بوگەت جاساپتى. جاھانگەر حانزادا قۋىپ كەلىپ، ساداقتان وق جاۋدىرىپ، ءوز كۇشىن بايقاتادى. ءتۇن بولادى. كاماريددين ءتۇندى پايدالانىپ، ول ارادان كەتىپ قالادى. تاڭ اتا تەمىر دە كەلىپ جەتىپ، داۋد ءامىر، قۇسايىن، بارلاس جانە ءۇشقارا باتىرعا جەتەلىكتەردى ىلە بويىمەن تومەن قاراي قۋدىرادى. جولدا تەرەڭ وزەنگە تاپ كەلىپ، ءوتىپ بارا جاتقاندا اتى تايىپ جىعىلىپ، قۇسايىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ات-ماتىمەن سۋعا كەتىپ ولەدى. بۇل جاعداي ەكىنشى قولجازبادا كەڭىرەك ايتىلادى. جاۋىن-شاشىن كوپ بولعاندىقتان، وزەننىڭ سۋى قاتتى تاسىپ جاتقان ەكەن. سۋرەتتەۋلەرگە قاراعاندا، وقيعا بولعان جەر شەلەك وزەنىنىڭ باس جاعى ءتارىزدى.

تەمىردىڭ اسكەرى ەلدى توناپ، مالىن سىپىرىپ الىپ، ءبارىن سامارقانعا جىبەرەدى. حانزادا جاھانگەر تەمىردىڭ امىرىمەن ءۇش — فيرمان (ءۇشقوڭىر ەمەس پە ەكەن؟) دەگەن جەرگە تۇراقتاعان جەتەلىكتەردى تالقانداپ، ونىڭ ايەلى مەن قىزىن قولعا ءتۇسىرىپ، ولاردى تەمىرگە جىبەرەدى. ول قۋانىشتى حابار تەمىرگە قارا-كاسماك (قارا قىستاق بولار) دەگەن جەردىڭ جوعارعى جاعىندا كوشىپ بارا جاتقاندا جەتەدى. سودان ارى تەمىر ات-باشي دەگەن جەرگە توقتاپ، ودان ارپا-ازى (ارپا جازىعى بولار) اڭعارىنا وتەدى.

اتباشى، ارپا دەگەن وزەندەر قىرعىزستاندا وسى كۇندە دە بار. ال ىلە مەن شارىننىڭ قازىرگى جەتىسۋداعى وزەندەر ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارماس. مۇحاممەد حايداردىڭ «تاريحي راشيدي» كىتابىندا دا ىلەنى بىلاي قويعاندا شارىن مەن شەلەك چارۋن-چالاك اتالادى. سوعان قاراعاندا، بۇل وزەندەر ءوز اتىن ەجەلدەن ساقتاپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك. وسىنداعى سانكيز-ياگاش دەگەندى قازىرگى ۇزىناعاش بولار دەپ شامالايمىز. ويتكەنى تۇركى حالىقتارىندا مۇنداي اتاۋ كوپ كەزدەسەدى جانە ءار نۇسقادا ايتىلا بەرەدى. ماسەلەن، قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانى لەنين اتىنداعى سوۆحوزىنىڭ ورتالىعىن جەرگىلىكتى كازاكتار ءالى كۇنگە ۇزىناعاش، جۋاناعاش، جاڭعىزاعاش دەپ تۇرلەندىرىپ ايتا بەرەدى. ال ءتىپتى، ول ەمەس دەگەن كۇندە، تۇرگەن وزەنىنىڭ بويىندا، جاربالتاباي دەگەن جەردىڭ جانىندا جاڭعىزاعاش اتالاتىن جەر ءالى بار.

1388-89 جىلى تەمىر قىزىلقوجا مەن ەڭكە تورەگە قارسى موعولستانعا تاعى جورىق جاسايدى. ءۇزىندىنى عانا وقىعان سوڭ، تەمىردىڭ جەتەگە قاشعاريا جاقپەن بە، جوق سايرام، تاراز ارقىلى ما — قاي جولمەن كەلگەنىن كەسىپ ايتۋ قيىن. ايتكەنمەن بالقاش اينالىپ جۇرگەن سياقتى. ويتكەنى اتكان-سۋري (اكين ءسۇري بولۋى دا مۇمكىن) دەگەن جەرگە كەلگەندە، شولدەن قينالادى، ەكى-ۇش كۇن قۇدىق قازىپ سۋ ىشەدى، سودان ايعىرجال (ايگىر-يالى) دەگەن جەرگە جەتىپ، سول ارادا قۇلان اتىپ اڭشىلىق جاسايدى. ايعىرجال تاۋى اياكوزدىڭ سەمەي جاعىندا 30-40 شاقىرىمداي جەردە. تەمىر اسكەرىنىڭ ءبىر توبىمەن سول ماڭايدا ەڭكە تورەنىڭ اسكەرى كەزدەيسوق جولىعىسىپ قالادى. قولعا تۇسكەن تۇتقىننان سۇراپ، ەڭكە تورەنىڭ ۇرىجارعا (ۋرۋنگ-يار) ورنالاسقانىن بىلەدى دە، تەمىر شەيح-الى باستاعان بىر-ەكى باتىرىن توپ اسكەرىمەن جەدەل سولاي قاراي جىبەرەدى. كۇنى بۇرىن سەزىكتەنىپ قالماس ءۇشىن، ولارعا جولاي وت جاقپاڭدار دەپ بۇيىرادى. سولاردان كەيىن ءوزى دە تۇندەلەتىپ جولعا شىعادى. ءبىراق جولدان اداسىپ كەتىپ، كۇن بويى ىزدەپ، كەشكىسىن كۇل-سالى (ءبىرىنشى قولجازبادا كوك-سالى) دەگەن جەرگە توقتايدى. ەرتەسى عانا جول تاۋىپ اياكوزگە (پاي-اكۋز، ءبىرىنشى قولجازبادا اي-اكۋز) جەتەدى. سول ارادا تەمىر كەڭەس اشىپ: «ءبىز ءۇش كۇن بويى اداسىپ جۇرگەندە، جاۋ شاڭىمىزدى كورىپ تىعىلىپ ۇلگەرگەن بولار. ەندى ءبىز ولارعا ەكى جاقتان ءبولىنىپ اتتانساق، سول دۇرىس»،— دەيدى. ءبىر توپپەن ومار-شەيح ءامىرزادا كەتەدى، ەكىنشى توپپەن ءوزى شير (شار بولار)، شيبارتۋ (شۇبارتاۋ شىعار، ءبىرىنشى قولجازبادا شيپار-تاۋ)، كوي-مۋراگ (قويماڭىراق، قوزىماڭىراق) اتتى تاۋلار ءاقشاۋلىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا، كۋراگان جانە بۋۋرلاگۋ (بارلىق بولۋ كەرەك، ءبىرىنشى قولجازبادا يارلاگۋ) دەگەندەردى باسا ءوتىپ، بالكىم، اينالا ءوتىپ، كارا-گۋچۋر اتتى جەرگە جەتەدى. ۆ. بارتولد شىعارمالارىنا قوسىمشا رەتىندە جاسالعان ورتا عاسىر كارتاسىندا اياكوز، اي، تاڭسىق وزەندەرى باستالاتىن تارباعاتايدىڭ سىلەمى كارا-گۋچۋر دەپ، ەمىل وزەنى باستالاتىن تۇسى ەمىل-گۋچۋر دەپ كورسەتىلگەن.

شەيح-الى باستاعان الدىڭعى توپتى ىزدەۋگە شىققان ومار-شەيح ءامىرزادا يتىشپەس الاكولدىڭ (يت-يچمەس-الا-كۋل) دالاسىنا كەلەدى. بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى الاكولدى ءقازىر دە وسىلاي اتايدى، ومارشەيح سول ارادا وزىنەن الدەقايدا كوپ جاۋ اسكەرىمەن جولىعىسىپ قاپ، سوعىستا جەڭىپ شىعادى.

تەمىر قارا-گۋچۋردا ايالداپ، تۇسكەن ولجانىڭ ءبارىن اسكەرلەرىنە ءبولىپ بەرەدى. اتتارى تىنىعۋ ءۇشىن ءبىراز بوگەلە تۇرماق بولىپ، 30 مىڭ اسكەرىن جاۋدى ىزدەۋگە ەرتىس جاققا جۇمسايدى. ولار ەرتىسكە جەتكەن سوڭ، جارتىسى وزەننىڭ ار جاعىمەن، جارتىسى بەر جاعىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، اقىرى جاۋدى تىعىلعان جەرىنەن تاۋىپ الىپ قىرادى. تۇتقىندار مەن ولجالاردى سامارقانعا سول ارادان اتتاندىرىپ، تەمىردىڭ ءوزى ەمىل-گۋچۋرعا جەتىپ ساراي-ۋردۋمدا (ساراي-وردۋم) ايالدايدى. ونىسى، ءسىرا، ساراي وردا بولۋ كەرەك. ۇگەدەيدىڭ حان ورداسى ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا ەدى دەگەندى تاريحشىلار ايتادى. دەمەك، تەمىر سول ۇگەدەيگە ورتالىق بولعان ساراي ورداعا ايالدادى دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار.

جۇلدىز (يۋلدۋز) دەگەن جەردە ءبارى جولىعىساتىن كەلىسىممەن ولار قايتاردا ءتورت توپقا ءبولىنىپ قايتادى. ولاردىڭ ەندىگى بەت العان جاعى شىعىس تۇركىستان ەدى، ال ول ارانى قولجازبالاردا جەتەنىڭ جەرى دەپ قادالا ايتپايدى. سوعان قاراعاندا، ءسىرا، شىعىستا سۇتكولگە (قازىرگى سايرام كولى) دەيىنگى جەرلەر عانا جەتەگە قاراعان سياقتى. ال جەتەنىڭ سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك شىعىسى اياكوزگە دەيىن بارعان، ياعني تارباعاتايمەن شەكتەسكەن.

1389-90 جىلى ياعني جوعارىدا ايتىلعان اياكوز جورىعىنان كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ سۇلەيمەن-شاح باستاعان 20 مىڭ اسكەردى تەمىر جەتەگە قارسى تاعى جۇمسايدى. ولار سەيحۋننەن (سىردان) ءوتىپ تاشكەنت ارقىلى اندۋگان (انديجان) جاعىنان ىستىق كولگە جاقىنداعاندا، تاعى قوسىمشا 5 مىڭ اسكەر تىڭنان كەلىپ قوسىلادى. ولار سودان كوكتوبەگە (كوك-توبە) ءبىراز كۇن ايالدايدى. ودان جاۋدى ەكشەلەي قۋىپ ارادج-تاۋ اسۋى ارقىلى ءوتىپ، المالىعقا كەلەدى، ودان ارى ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، ەڭكە تورەنىڭ جۇرتى قاراتالعا دەيىن جەتەدى. سول ارادا ويلاماعان جەردەي كاماريددينمەن كەزدەسىپ قالىپ، سوعىستا ءوزى جاعى دا ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىرايدى. سودان كەيىن تەمىر اسكەرلەرى كاماريدديندى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا دەيىن قۋادى.

مۇنداعى ارادج-تاۋ اسۋى دەپ وتىرعانى، ءسىرا، سىمتاس (سانتاش) اسۋى بولۋ كەرەك. كوكتوبەسى وسى قازىرگى كوكتوبە مە، باسقا ما، كەسىپ ايتۋ، ارينە، قيىن. ويتكەنى مۇنداي اتاۋ ءازىردىڭ وزىندە ءار قازاق اۋلىندا بار. ال ەندى المالىع دەپ وتىرعانى الماتى بولۋعا ءتيىس. ول كەزدە الماتى ءدال وسى ورنىندا بولدى ما، جوق باسقا توڭىرەكتە مە، قالا رەتىندە بار ما ەدى الدە قيراپ جاتىر ما ەدى،— ونى ارحەولوگ عالىمدار ايتا جاتار، ءبىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ايتىلىپ وتىرعان جەر — انىق وسى كۇنگى الماتى تۇرعان ماڭاي.

جالپى، ەرتەدە ىلە بويىندا نەمەسە ىلە القابىندا ەكى المالىق بولعان. ونىڭ ءبىرى جانە ەڭ ۇلكەنى — شىعىس تۇركىستانداعى المالىق. قازىرگى ءسۇيدىن قالاسى. قورعاستان 13 شاقىرىم جەردە. XIII عاسىردا شاعاتاي اۋلەتىنىڭ ورتالىعى بولدى. ەرتەدەگى سولتۇستىك كەرۋەن جولىنىڭ، كەيىنگى قۇلجا جولىنىڭ بويىنداعى قالا. ونى ەرتەدە المالى دەپ تە اتاعان. جوعارىدا ايتىلعان المالىق بۇل ەمەس، ويتكەنى ىستىقكول جاقتان كەلە جاتقان اسكەر اۋەلى ىلەدەن وتپەي جاتىپ بۇل قالاعا كەلە المايدى، سەبەبى قالا ىلەنىڭ وڭ جاعىنا ياعني سولتۇستىگىنە ورنالاسقان.

ەكىنشى المالىق قازىرگى الماتىنىڭ ورنىندا نە ماڭايىندا بولعان. جوعارىداعى ايتىلىپ وتىرعان المالىق — وسى. ويتكەنى ىستىقكولدەن قاراتالعا قاراي كەتىپ بارا جاتقان اسكەر الدىمەن الماتىعا سوعىپ، سونان سوڭ عانا ىلەدەن ەتەدى. بۇل جاعىنان بالەندەي داۋ بولماسقا كەرەك، بىزگە بەلگىسىزى: ول كەزدە قالا بار ما، جوق پا — سول.

قالا جايىنداعى قازىرگى ۇعىم مەن بۇرىنعى ۇعىم بىردەي بولماعان. بۇرىن قالا اتاۋى ونداعى حالىقتىڭ سانى مەن ۇيلەرىنىڭ كوپتىگىنە ەمەس، قولونەرمەن جانە ساۋدامەن اينالىساتىن ادامدارىنىڭ مولدىعىنا بايلانىستى بولعان ەكەن. ماسەلەن، بۇرىن تارازدىڭ كولەمى شامامەن 6،5 گا، وتىراردىكى — 20 گا، قۇلاندىكى — 12 گا بولىپتى. (قازاق سسر تاريحى، ءى-توم). ەندەشە، سولتۇستىك كەرۋەن جولى وتكەن جەردە الماتىنىڭ قالا اتانۋى ابدەن زاڭدى. ورتا عاسىرداعى ورتا ازيا كارتاسىندا الماتى قالا رەتىندە كورسەتىلگەن. جانە ول كەزدە دە وسىلاي اتالعان دەگەن پىكىر بار. ءبىراق بىزدەر الماتىنى 1854 جىلدان بەرى عانا بار دەپ ءجۇرمىز. مادەنيەتى جوعارى حالىقتار قالا تاريحىن ەڭ العاش قاققان قۇرىلىس قازىعىنان باستايدى، ءبىزدىڭ دە بۇل ماسەلەدە ويلانۋىمىز كەرەك سياقتى.

الماتى ءسوزىنىڭ دە ارعى توركىنى — المالىق پەن المالى. الماعا باي، الماسى كوپ جەر دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال المانىڭ اتاسى دەپ تۇسىنەتىندەر مۇلدە قاتەلەسەدى. كەزىندە سان رەت قيراپ، سان رەت قايتا قالپىنا كەلگەن الماتىنىڭ كەيىنگى قيراۋى مونعول شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى ما دەيمىز. مونعول باسقىنشىلارىنىڭ قالا ورناتۋعا، كاسىپشىلىكپەن اينالىسىپ، وتىرىقتى ومىرگە كوشۋگە بەيىم بولماعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ سالدارىنان الماتى دا ءبىر كۇندە بولماسا دا بىرتە-بىرتە قاڭىراپ، بوس قالىپ بارىپ قيراعان قالا سياقتى. ال ونىڭ قايتا ءتىرىلۋى، قايتادان الماتى اتالۋى دا جەتىسۋدا قازاق حاندىعىنىڭ ورناۋىمەن بايلانىستى بولۋ كەرەك. ىرعايتى، جامانتى، بەگەتى، سوگەتى، بۇلانتى سياقتى اتاۋلار دا «تى»، «ءتى» قوسىمشالارى ارقىلى جاسالعان جانە ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان، توپونيميكالىق ءمانى زور اتاۋلار.

قاراپ وتىرساق، ءامىر تەمىردىڭ جورىقتارىنا بايلانىستى جوعارىداعى شىعارمالاردا كەلتىرىلگەن جەر اتتارىنىڭ دەنى تۇركى تىلىندە قويىلعان. دەمەك، جەتە جەرىن بۇرىن دا تۇرىك تەكتەس حالىقتار مەكەندەگەن. ال جەتەگە ىلە الاتاۋىنىڭ ىستىقكولدەن بەرگى سولتۇستىك جاعىنان اياكوزگە دەيىنگى، كولدەنەڭى بالقاشتان سۇتكولگە (قازىرگى شىڭجاڭداعى سايرام كولى) دەيىنگى ارالىق قاراعان. تۇپ-تۋرا دەرلىك قازىرگى جەتىسۋدىڭ تەرريتورياسى، سول جەردىڭ شۋدان ىلەگە دەيىنگى ارالىعىن دۋلات كاماريددين (كامار اد-دين)، ىلەدەن تارباعاتايعا دەيىنگى جەرىن ەڭكە تورە (ينگا-تيۋريا) بيلەپتى. ال ونىڭ شىعىس جاعىن قازىرگى شىعىس تۇركىستاندى (شىڭجاڭدى) قوسا قىزىر قوجا (حىزر-حودجا-وعلان) بيلەگەن سياقتى. وسى شىعىس جاق تەرريتورياسى ءسال بۇلدىرلاۋ. ءامىر تەمىر جورىقپەن قاراشار (ول كەزدە شالىش)، اقسۋ، قاشعار قالالارىنا دا بارادى، ءبىراق سۇتكولدەن (سايرام)، تالقى اسۋىنان ارعى جەرگە جەتە اتاۋى قولدانىلمايدى. سوعان قاراپ، ول جاق جەتە ۇلىسىنا، جەتە جەرىنە جاتپاعان-اۋ دەپ شامالايمىز. ونىڭ ءبارى، ارينە، ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگىمە عوي، الايدا ازىرگە ءبىزدى باستى ويلانتاتىنى — جەتە ءسوزىنىڭ ءمانى.

جەتە ءسوزى شاعاتاي تىلىندە قاراقشى، قاڭعىباس دەگەن جاعىمسىز ۇعىم بەرەدى دەگەنگە يلانۋ قيىن. ويتكەنى شاعاتاي اتتى جەكە حالىق تاريحتا بولماعان، تەك شارتتى تۇردە شاعاتايدىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن. ال ونىڭ ۇلىسىنا نەگىزىنەن تۇركى تىلدەس حالىقتار قاراعان. ول تىلدەردە جەتە، چەتە دەگەن جاعىمسىز ماعىنالى سوزدەر بايقالمايدى. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتاپ ايتقاندا، اراب ءتىلىنىڭ مامانى ءانۋار دەربىسالييەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ «پارسىشا — قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىنە» قاراعاندا، ونداي ماعىنا بەرەتىن ايتىلۋى ۇقساس سوزدەر اراب پەن پارسىدا دا جوق كورىنەدى. ەگەر ول ونداي كەمسىتۋ ءسوزى بولسا، ونى ءوزى سول ولكەدە تۋعان جامال قارشي نەگە ەمىن-ەركىن قولدانادى؟ مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ءوزى نەگە ول ءسوزدى موعولستانعا سينونيم ەتەدى؟ جەتە سوزىندە كەمسىتۋ ماعىناسى بولسا، ونى XVءى عاسىرداعى دۋلاتي بايقاپ، ال ودان 300 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن جامال قارشي قالاي بايقاماعان؟

دۋلاتيدىڭ ايتۋىندا دالدىك جەتىسپەيتىندەي. موعولستان موعولعا جانە شاعاتايعا ءبولىندى دەيدى. ال شىندىعىندا شاعاتاي ۇلىسىنا قاراعان جەر موعولستان جانە ماۋەرانناحار بولىپ ەكىگە بولىنگەن جوق پا ەدى؟ جانە ول XIV عاسىردىڭ ورتا كەزىندە بولىنگەن عوي. ەندەشە جەتە اتاۋى دا سودان كەيىن شىعۋعا ءتيىس ەدى، ءبىراق ونى 1318 جىلى ياعني XIV عاسىردىڭ باس كەزىندە ولگەن جامال قارشي ودان بۇرىن جازىپ كەتىپتى، سوندا بۇل نە ماعىنالى ءسوز؟

حالىقتاردىڭ ۇلى ۇركىنشىلىگى، قونىس اۋدارۋى نەگىزىنەن وسى جەتىسۋ جەرى ارقىلى وتسە دە، بۇل ارانى ءار كەزدە دە تۇركى تىلدەس حالىقتار مەكەندەپ قالىپ وتىرعان. دەمەك، مۇنداعى توپونيميكالىق اتاۋلار دا سول تىلدە قويىلۋعا ءتيىس. ولاي بولسا، جەتە ءسوزىنىڭ ماعىناسىن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەجەلگى تۇرىك ءسوزى جەتى دەگەننەن ىزدەگەن دۇرىس. ال ول و باستا-اق جەتىسۋ اتالىپ، تۇركى ءتىلىن تۇسىنبەگەندەر جەگى دەپ قانا ايتىپ، ونى جازعاندار دجەتە دەپ تۇرلەندىرىپ اكەتتى مە، كىم بىلەدى. قالايدا جەتە مەن جەتىسۋ اتاۋىنىڭ اراسىندا ۇزىلمەي كەلە جاتقان ماعىنالىق بايلانىس بولۋعا ءتيىس.

جەتى سوزىندە اۋەل باستا ساندىق ماعىنادان باسقا قاسيەتتى، كيەلى ءتارىزدى ۇعىمداردى بىلدىرەتىن ساپالىق ماعىنا دا بولدى ما ەكەن؛ ەگەر ولاي بولسا، جەتىسۋ ءسوزىنىڭ مانىندە جەتى وزەن ەمەس، سۋى مول، قاسيەتتى جەر دەگەن ۇعىم بار دەۋشىلەردىڭ پىكىرى دۇرىس پا — ونىڭ ءبارى عالىمدار شەشەتىن بولاشاقتىڭ ءىسى دەپ ويلايمىز. ال ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، 13-14-عاسىرداعى دجەتە ءسوزى كازىرگى جەتى ءسوزىنىڭ سول كەزدەگى اتالۋى نەمەسە سول كەزدەگى عالىمداردىڭ جەتى ءسوزىن بۇزىپ جازۋىنىڭ «جەمىسى». ەندەشە، قازىرگى جەتىسۋ اتاۋى دا سول جەتىدەن تۋىنداعان.

ءقازىر سارىارقا دەگەن ءسوزدى قاي قازاق تا ماقتانىشپەن ايتادى. ال: «سارىارقانىڭ شەكاراسىن ايتىپ شىقشى!»— دەسەڭ، ەكىنىڭ ءبىرى وعان قۇلشىنا قويمايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جەتىسۋ تەرريتورياسى دا وسىنداي كۇيدى باستان كەشكەن. اۋدان بوپ، وبلىس بوپ بولىنبەگەن قازاق جەرگە ءويتىپ ءدال شەكارا بەلگىلەمەگەن؛ جەردىڭ جالپى ءبىر ورتاق سيپاتىنا، ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ات قويۋعا شەبەر بولعانمەن، ال ول جەردىڭ ەتەك-جەڭىن انىقتاپ، انا جەر انا جاققا، مىنا جەر مىنا جاققا جاتادى دەپ كەسىپ-پىشپەگەن. سوندىقتان بۇل ولكەگە جەتىسۋ دەگەن ات اتا-بابامىزدىڭ جالعىز كولىگى ات بولعان كەزدە قويىلعاندىعىن دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك سياقتى. و شەتى مەن بۇ شەتىن ارالاپ كورمەگەن جەرگە ادام ات قويماسا كەرەك قوي. استىمىزدا ماشينا، سامولەت بار كەزدىڭ وزىندە جەتىسۋدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىن تۇگەل ارالاپ شىعۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاراعاندا، سانامالاعان جەتى وزەنىنە كەلىسەر-كەلىسپەسپىز، ءبىراق جەتىسۋعا العاشىندا قاي تەرريتوريا جاتتى دەگەندە، ءسىرا، ۆ. ۆ. بارتولد پەن پ. پ. رۋميانسيەۆتىڭ پىكىرلەرى شىندىققا جاقىن-اۋ.

ال ەندى جەتىسۋعا اياكوزدى، شy، نارىن بويىن جاتقىزۋعا 1867 جىلى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قۇرىلۋى دا سەبەپ بولعان بولۋ كەرەك. سول وبلىسقا اكىمشىلىك جاعىنان باعىنعان جەرلەردىڭ بارلىعى دا جەتىسۋ قۇرامىندا ايتىلىپ، حالىق ساناسىنا سودان ءسىڭىپ قالعان سياقتى. اياكوز بەن شۋ ارالىعى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن دە كوپ جىلدار بويى الماتى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنا جاتىپ كەلدى. تەك 1939 جىلى عانا الماتى وبلىسىنان كراسنوگور، قورداي، شۋ اۋداندارى جامبىل وبلىسىنا؛ ال اياكوز، ماقانشى، ۇرىجار اۋداندارى سەمەي وبلىسىنا بەرىلدى عوي. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى جەتىسۋعا قاي ارا جاتادى دەگەن ماسەلەگە بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتپەي قويماسا كەرەك. ءبىراق حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ، تاريحي جانە ادەبي شىعارمالاردا داۋسىز ايتىلىپ جۇرگەن جەتىسۋدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىن جەتى وزەنگە قاي وزەندەر جاتادى دەگەن ماسەلەمەن بايلانىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىز. قازىرگى الماتى، تالدىقورعان وبلىستارىنىڭ جەرى تۇگەلىمەن جەتىسۋعا جاتاتىندىعىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى.

قالاي دەگەنمەن دە جەتىسۋدىڭ ەڭ زور بايلىعى — سۋى ەكەندىگىن ەشكىم تەرىس دەي المايدى. «سۋلى جەر — نۋلى جەر» دەمەكشى، بۇل ايماقتىڭ كوركى مەن كەلبەتى الدىمەن سۋىنا بايلانىستى، «جەرۇيىق» اتالۋىنا دا سول سۋ بايلىعى سەبەپ. ۇلكەن-ۇلكەن ايگىلى وزەندەردى بىلاي قويعاندا، تالدىقورعانعا جاتاتىن جەتىسۋدىڭ وزىندە ەتە كوپ ۇساق سۋلار بار، بۇل ارانىڭ جەرۇيىق اتالۋىندا سول ۇساق سۋلاردىڭ دا زاڭدى ۇلەسى بار.

جەتىسۋداعى عانا ەمەس، جالپى قازاقستانداعى ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى — ىلە. تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنىڭ شەكاراسى وڭتۇستىك شىعىسىندا، پانفيلوۆ اۋدانىنىكى وڭتۇستىگىندە ىلەمەن شەكتەسەدى. باسىن تيان-شاننان الادى. ىلە الاتاۋىنىڭ نارىنقول اۋدانىنا قاراستى تۇسىنان تەكەس دەگەن وزەن اعادى، سول وزەن ىلەنىڭ باسى بوپ ەسەپتەلەدى. سونداعى لاباسى دەگەن تاۋدى جۇرت ىلەباسى دەگەننەن وزگەرگەن دەسەدى. تەكەس حان-تاڭىرىنەن باستالادى دەۋشىلەر دە بار. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى ول اراسىن انىقتاپ ايتپايدى. تەكەس وزەنى سوۆەت وداعىنىڭ تەرريتورياسىمەن 218 كم جەر اعادى، سونان سوڭ جۇڭگو جەرىنە ءوتىپ كەتەدى، جالپى ۇزىندىعى 438 كم. جولدان وعان كۇنەس، ودان كەيىن قاس وزەندەرى قۇيادى. ىلەنىڭ ۇزىندىعى، تەكەستەن باستاعاندا، 1439 كم. بالقاشقا قۇيعانعا دەيىن وعان وڭ جاعىنان قورعاس، وسەك وزەندەرى، سول جاعىنان شارىن، شەلەك، تۇرگەن، تالعار، قاسكەلەڭ، كۇرتى وزەندەرى قۇيادى. 1910 جىلدارعى مالىمەت بويىنشا، ىلە وزەنىنىڭ ارناسى قۇلجا ماڭىندا 80 ساجەن، ىلە پوسەلكەسى (قازىرگى قاپشاعاي تەڭىزىنىڭ ورنىندا) ماڭىندا 105، ال بالقاشقا قۇيار تۇستا 500 ساجەن بولادى ەكەن. سۋى از جىلدارى تەرەڭدىگى 3-تەن 30 فۋتقا دەيىن جەتىپتى. ىلەنىڭ وڭ جاق قاپتالىنان قوسىلاتىن ەكى وزەن — قورعاس پەن وسەك ءقازىر تالدىقورعان وبلىسىنا قارايدى. قورعاس وزەنى باسىن جوڭعار الاتاۋىنىڭ كۇڭگەيىنەن، اتاپ ايتقاندا، قازانكولدەن الادى، وڭتۇستىككە قاراي اعادى. وعان جەلدىايىرىق دەگەن جەردەن مىڭجىلقى سۋى، تاعى قورعاس اراساننىڭ جىلى بۇلاقتارىنىڭ سۋى قوسىلادى. تومەنىرەك تۇسىنان وڭ جاقتان ويجايلاۋ، شۇڭقىربۇلاق، المالى قۇيادى.

وسەك قورعاستان ۇلكەندەۋ بولۋ كەرەك. ۇزىندىعى 164 كم. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا اتى ۇسەك دەپ قاتە جازىلعان، جەرگىلىكتى حالىق ەشقاشان ونى ۇسەك دەمەگەن، ەجەلدەن وسەك. جوڭعاردىڭ بيىك قۇز شىڭدارىنان باستالادى. جوعارعى جاعىندا ءۇش سالادان قۇرالادى، ولار ۇلكەن وسەك، ورتا وسەك، كىشى وسەك اتالادى، كىشى وسەكتىڭ باسىندا التىنكول، جازىقكول، شوعاناق دەيتىن كولدەر بار، سولاردان اققان سۋ كىشى وسەكتى قۇرايدى. تومەننەن وعان كەرەگەتاس، تىكەنبۇلاق، ورەنساي، تاعى باسقا سۋلار قوسىلادى. وسەك پانفيلوۆ قالاسىنىڭ جەلكە تۇسىنا تاقاعاندا ەكىگە بولىنەدى. نەگىزگى سۋ وسەك اتىمەن قالىپ، قالانىڭ تۇبىنەن وتەدى، ال باتىسقا قاراي كەتكەن تارماعى، تاستاقتى جەرمەن ەڭىسكە قاراي اققاندىقتان، داڭعىرلاق اتالادى.

ىلەنى العاش سۋ جولى رەتىندە پايدالانۋ 1856 جىلى باستالىپتى. سول جىلى كۋزنەسوۆ دەگەن كوپەس بارجى جاساپ، وعان استىق تيەپ بالقاشتان ىلە پوسەلكەسىنە دەيىن امان-ەسەن كەلىپتى. 1872 جىلى فيشەر دەگەن ينجەنەر دە بارجىمەن قۇلجادان ىلە پوسەلكەسىنە دەيىن ءجۇزىپتى. 1883 جىلى پوكليەۆسكيي دەگەن بىرەۋگە قوسىلىپ ايگىلى ۇيعىر كوپەسى ءۋالىباي يۋلداشيەۆ وزەنگە ءۆينتتى كەمە ءتۇسىرىپتى. ول كەمە قۇلجا مەن ىلە پوسەلكەسىنىڭ اراسىنا الدەنەشە قاتىناپ، اقىرى اۆارياعا ۇشىراپتى. 1910 جىلى الماتىلىق پوتوسكۋيەۆ دەگەن بىرەۋ ىلەگە بۋمەن جۇرەتىن كاتەر تۇسىرەدى، ول دا بىر-ەكى جىلدان كەيىن اۆارياعا ۇشىرايدى. ال ءقازىر قاپشاعاي تەڭىزىندەگى كاتەرلەر مەن قايىقتار شاعالالاردان كەپ.

جەتىسۋ جەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ۇلكەن وزەندەرىنىڭ ءبىرى — قاراتال. سۋىنىڭ مولدىعى مەن ۇلكەندىگى جاعىنان جەتىسۋدا ىلەدەن كەيىن ەكىنشى ورىن الادى. بالقاشقا قۇيادى. ونىڭ بويىنا وبلىستىڭ ءۇش قالاسى — تالدىقورعان مەن ۇشتوبە جانە قاراتالعا قۇياتىن قورا وزەنىنىڭ بويىنا تەكەلى ورنالاسقان. وزەننىڭ جالپى ۇزىندىعى 390 كم. اعىسى قاتتى وزەنگە جاتادى. قاراتالدىڭ ەڭ باسى بولىپ سانالاتىن قورا، تەرەكتى، شاجا وزەندەرى تاۋ ىشىمەن اۋەلى شىعىستان باتىسقا قاراي اعادى. قورا وزەنى بيىك مۇزداقتان باستالادى، جول بويى وعان ادەمى-ادەمى كوپ بۇلاق قوسىلادى. قوراعا كەلىپ قوسىلاتىن بۇرقانبۇلاقتىڭ بويىندا جەتىسۋعا ءماشھۇر ايگىلى قۇلاما بار. جاۋىننان كەيىن سۋى مولايىپ ءتىپتى تاماشا كورىنەدى. سۋ تومەن قاراي ءۇش باسپالداق جاساپ قۇلايدى، سوڭعىدا ءداۋ تاستىڭ ۇستىنە سوعىلادى. سارىنى مەن ارىنىنان اسپان توڭكەرىلىپ كەلە جاتقانداي بولسا، اق كوبىك بۇرقىراعان اعىنى ايباتىمەن شوشىتادى. قۇلامانىڭ ءدال تۇبىندە دوڭكيگەن «اۋليە تاس» جاتىر. بۇرىن بۇل تاسقا سيىنۋشىلار كوپ بولعان. جالپى، قورا وزەنىنىڭ بويى وتە ادەمى. قورا قاراتالعا وڭ جاعىنان كەلىپ قۇيادى.

قاراتالدىڭ سول جاعىنان قۇياتىن ۇلكەن سالاسى — كوكسۋ. و ل ءوزىنىڭ باسىن جوڭعاردىڭ ەڭ بيىك جوتالارىنان الادى. تاۋ ىشىندە ول 2500—3000 مەترلىك بيىكتىكتەن قۇلاپ اعادى. كوكسۋدىڭ وزىنە دە جول بويى كوپ سۋ قۇيادى. ونىڭ ەڭ ءبىر كورىكتى سالاسى — قارابۇلاق. ول كوكسۋعا ايىركەزەڭ اتالاتىن بيىك اسۋدىڭ قاسىنان كەلىپ قوسىلادى.

قاراتالدىڭ تاعى ءبىر سالاسى — ادام اياعى ەمىن-ەركىن باسا بەرمەيتىن، ءبىراق وتە ادەمى جەرلەرمەن اعاتىن تەنتەك وزەنى نەمەسە تەنتەكبۇلاق. تەنتەكتىڭ وزىنە ءارى تەرەڭ، ءارى تار شاتقالمەن اعاتىن تەرىساققان اتتى بۇلاق سۋى قۇيادى. بويىندا ەمدىك قاسيەتى كۇشتى جىلى اراسان بار. ول ارا، اراسان اسۋىنىڭ اينالاسى — سيرەك كوركەم جەرلەر. قىتايداعى ايگىلى بوراتولا اسۋىنا قاراي جول وسى ارامەن وتەدى، وندا دا اتتى كىسى عانا جۇرە الادى، كولىك ءوتۋى مۇمكىن ەمەس.

كوكسۋ، جالپى، ۇنەمى دەرلىك تاۋ ىشىمەن اعادى. جالعىزاعاش دەگەن جەرگە جەتكەن سوڭ عانا اشىققا شىعادى، سول ارادان كەيىن وعان سول جاعىنان ساتىلى وزەنى كەلىپ قوسىلادى. ودان تومەنىرەكتە كوكسۋدىڭ ءوزى قاراتالمەن قويىنداسادى. بۇكىل جول بويى كوكسۋعا قوسىلاتىن ءىرىلى-ۇساقتى، سازدى-باتپاقتى بۇلاقتاردىڭ سانىن كىم بىلە بەرسىن. جالعىزاعاش، تالدىبۇلاق، الايتوبە، سارىبۇلاق، ايتا بەرسەڭ، تولىپ جاتىر.

قاراتالعا سول جاق قاپتالىنان بىر-بىرىنە قوساقتالىپ، بىرىنە-بىرى تىركەسىپ قوعالىنىڭ، مۇقىرىنىڭ، ابدەن بالقاشقا جاقىنداعاندا مۇقانشى مەن بىجىنىڭ سۋلارى قۇيادى. بىجىنىڭ ءوزى باس جاعىندا ۇلكەن بىجى، كىشى بىجى بولىپ بولىنەدى. تالدىقورعان قالاسى قاراتالدىڭ سول جاق جاعالاۋىنا سالىنعان. سول اراعا كەلگەندە وزەن كوپ تارماقتانىپ جايىلىپ كەتەدى جانە ءبىراز جەر، شامامەن 20-25 شاقىرىمداي كولدەنەڭدەپ اعادى. سودان كەيىن تۇيەمويناق اتالاتىن جايپاق اسۋدىڭ جانىنان كىلت سولتۇستىككە قاراي بۇرىلادى. بالقاشقا جاقىنداعان سايىن كوپ تارماقتانىپ قولتىق-قولتىعى مەن قولاتى، ارالى كوبەيىپ، قاراتال دا ىلە قۇساپ جايىلىپ كەتەدى. وتە بەرەكەلى وزەن.

ىلە مەن قاراتالدىڭ شىعىسىنداعى كەلەسى ءىرى وزەن — اقسۋ. باسىن جوڭعار تاۋىنىڭ كىشىلەۋ-كىشىلەۋ جەتى مۇزدىعىنان الادى. ءار مۇزدىقتان اققان سۋدىڭ ءوز اتى بار، ولار: دەمىكپە، اقبۇلاق، كوكساي، قارابۇلاق، اقامبايبۇلاق، قۇتتىبايبۇلاق، جەتىنشىسى — اقسۋدىڭ ءوزى. اقسۋ وزەنى بالقاش كولىنە قۇيادى، ۇزىندىعى 316 كم. ۇزىندىعى جاعىنان دا، سۋىنىڭ مولدىعىنان دا لەپسىدەن كىشى. وڭ جاعىنان قۇياتىن ەڭ ۇلكەن سالاسى — سارقان. جالپى، سارقانت دەپ ايتۋ — سوڭعى جىلداردىڭ قاتەلىگى، ءاۋ باستاعى اتى سارقان. وسى توڭىرەكتەگى ەكى وزەن باسقان، سارقان دەگەن اعايىندى باتىرلارعا بايلانىستى اتالىپتى دەگەن اڭگىمە دە بار. سارقانعا اقشۇناق، قاراسىرىق، كيىكباي دەيتىن كىشىگىرىم سۋلار قوسىلادى، ولاردىڭ ءبارى دە مۇزدىقتاردان اعادى. سارقاننان كەيىنگى ۇلكەن سالاسى — بۇيەن. ول ءۇش سالادان تۇرادى: تاستى بۇيەن، ورتا بۇيەن جانە شەت بۇيەن. شەت بۇيەننىڭ مۇزدىعى قاراتالعا قۇياتىن قورا وزەنىنىڭ مۇزدىعىنا وتە جاقىن. بالقاشقا ىلە، قاراتال قۇساپ كوپ تارماقتانباي، جالعىز ارنامەن قۇيادى.

اقسۋ مەن قاراتالدىڭ ورتاسىندا قىزىلاعاش اتالاتىن تاعى ءبىر وزەن بار. ۇزىندىعى 117 كم. باسىن تاۋ قويناۋىنداعى بۇلاقتاردان الادى. وعان مۇزبۇلاق، قاپال، اقەشكى سۋلارى قۇيادى. مولالى ستانسياسىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى ۇشكول اتتى كولگە قۇيادى.

كەلەسى وزەن — لەپسى. ۇزىندىعى 418 كم. ۇزىندىعى جاعىنان قاراتالدان دا وزادى. باسىن سارىمساقتى جانە اعىنىقاتتى دەگەن ەكى وزەننىڭ سۋى قۇرايدى. ال ول ەكى وزەن دە باسىن ەشكىولمەس تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنان الادى. سودان سولتۇستىككە قاراي بۇرىلىپ، ەشكىولمەس تاۋىن قاق جارىپ ءوتىپ، قارعالى اڭعارىنا شىعادى. سول ارادا وعان قارعالىنىڭ سۋى قوسىلادى. قارعالى باسىن قوتىرتاس تاۋىنان الادى، باستالار تۇستا تەرەكتى اتالادى. لەپسىگە باسىن ساۋساقتى تاۋىنان الاتىن اششىبۇلاق سۋى جانە سۋى مول باسقان وزەنى قۇيادى. باسقان اۋەلى باسقان اتتى كولگە قۇيادى، ول كولدەن شىققان سوڭ سارىبۇلاق اتالىپ بارىپ، لەپسىگە سول جاق بۇيىرىنەن قوسىلادى. باسقان مەن ەكى ورتادان قاراجيدە اتالاتىن كىشكەنە وزەن كەلىپ قۇيادى.

ودان ارىدا باتىسقا قاراي تاعى ءبىر تەنتەك اتالاتىن وزەن بار. ونىڭ دا كوزى — جوڭعار تاۋىنىڭ مۇزدىقتارى. ونىڭ باستالار جەرىندە بيەسىيماس، توقجايلاۋ دەيتىن تاۋلار بار. توقجايلاۋدان باس تەنتەك باستالادى، وعان جولدان ورتا تەنتەك پەن جىڭىشكە تەنتەك قوسىلادى. ۇشەۋىنىڭ باسىن ءبىر-اق قوسىپ جۇرت ونى ءۇش تەنتەك دەپ تە اتايدى. ۇزىندىعى 20 كم. ساسىقكولگە قاراي اعادى، ءبىراق وعان جەتە الماي، وڭتۇستىك تۇسىنداعى شاعىن ءبىر كولگە بارىپ قۇيادى. ەرتەرەكتەگى دەرەكتەردە (1910 ج.) ساسىقكولگە قۇيادى دەلىنگەن. بالكىم، ول كەزدە ءۇش تەنتەك قۇياتىن قازىرگى كەل ساسىقكولدەن بولىنبەگەن دە بولۋ كەرەك.

تىزە بەرسەك، تالدىقورعان وبلىسىنا قارايتىن ۇساق وزەندەر ءالى دە كوپ. ولاردىڭ ءبارى نە كولگە قۇيا الماي، نە ۇلكەن وزەنگە قوسىلا الماي قۇردىمعا كەتىپ جاتادى. ءبىراق قاسيەتتى جەردى كوگەرتۋدە ولاردىڭ دا وزىندىك ۇلەسى بار.

الاكولگە قۇياتىن شىنجالى اتتى وزەن بار. ال الاكولگە قاراي جارىسا اتتىڭ باسىن قويا بەرگەندەرىمەن، توقتى، ىرعايتى، جامانتى دەيتىن وزەندەر وعان جەتە الماي قۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر.

اياكوز وزەنىنىڭ بالقاشقا قۇيار تۇسى دا تالدىقورعان وبلىسىنا قارايدى.

جوڭعاردىڭ كۇنگەي جاق بەتىندە ىلەگە قاراي ۇمتىلىپ، ءبىراق وعان جەتە الماي قالعان كوكتەرەك، قويبىن، قايشى، بۇرقان، شەجىن، تىشقان دەيتىن كىشىگىرىم وزەندەر بار. ال ەندى تاۋ ىشىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى سۋلار مەن بۇلاققا سان جەتپەيدى دەسە دە بولادى. اقسۋ، قارعالى، ەسەنعۇل، قوياندى، تەرىساققان سۋلارى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ جەرىنەن باستالعانمەن، ءبارى ءبىر ارناعا قوسىلعان سوڭ بۇرىلىپ، باسقا اۋدانداردىڭ تەرريتورياسىنا ءوتىپ كەتەدى. ال بەلبۇلاق، سىرلىتام، جاۋرىنبايلاعان، قاراباستاۋ، ىرعايلى، ىرشۋىق، جامبىلباستاۋ، كوكباستاۋ، اقتاستىبۇلاق، قوستال، ءۇشارال، ناركەتكەننىڭ سۋلارى ءبىرى ۇلكەن سۋعا قوسىلىپ جاتسا، ءبىرى ەگىنجايعا جەتىپ جىعىلادى، تاعى ءبىرى اۋىزسۋعا جارايدى.

تالدىقورعان جەرىندە قاپال-اراسان، قۋ-اراسان (ءقازىر جاركەنت-اراسان، كوكتال-اراسان)، قورعاس-اراسان، وسەك-اراسان، اياق قالقان، نايزاتاپقان سياقتى شيپالى سۋلار دا مول.

ۆەرتولەتكە ءمىنىپ جوڭعار الاتاۋىنىڭ تەرىسكەي مەن كۇنگەيىنە جوعارىدان ۇڭىلسەڭ، ەڭ الدىمەن قان تامىرداي جان-جاققا تارام-تارام كەتىپ جاتقان وزەن-سۋلار كوزىڭە تۇسەدى. سول سۋلاردى قان تامىرعا تەڭەمەي، قان تامىردىڭ ءوزى دەسەڭ دە ەش قاتەلەسپەيسىڭ. ول شىنىندا دا سولاي، جەتىسۋ جەرىنىڭ ادەمى ورنەگىن، جۇرت جەرۇيىققا تەڭەيتىن اسەمدىگىن ەرىنبەي-جالىقپاي جاساپ جۇرگەن ەڭ ۇلى سۋرەتشى — وسى سۋلار. جەردىڭ اجارى، ەلدىڭ ىرىسى — وسى سۋلار: وزەندەر، بۇلاقتار. ارينە، كولدەر دە.

تالدىقورعان وبلىسى كولگە دە كەدەي ەمەس. جەكە يەمدەنبەسە دە، شۇرايلى ءبىر بولىگى ەنشىسىنە تيگەن ەجەلگى بالقاشى بار. بالقاش — اۋماعى جاعىنان قازاقستانداعى كاسپيي مەن ارالدان كەيىنگى ءۇشىنشى ۇلكەن كول. ەڭ تەرەڭ جەرى 26 مەتر ەكەن. كولەمى قۇبىلمالى، ۇزىندىعى 605 كم، ال ەنى شىعىس بولىگىندە 9-19 كيلومەترگە، باتىس بولىگىندە 74 كيلومەترگە جەتەدى. وعان ىلە، قاراتال، لەپسى، اياكوز وزەندەرى قۇيادى. وزىنەن شىعاتىن وزەن جوق، تۇيىق كولگە جاتادى. باسارال، تاسارال دەگەن ەكى ۇلكەن ارالى بار. ول باتىس بالقاش، شىعىس بالقاش بولىپ ەكىگە بولىنەدى، ولاردىڭ اراسىن سارىەسىك تۇبەگى ءبولىپ جاتادى. ال ەكى جاقتى بىر-بىرىمەن قوسىپ جاتقان ەنى ءۇش جارىم شاقىرىمدىق بۇعازدى ۇزىنارال دەپ اتايدى. سۋدىڭ مينەرالدىعى، تۇزدىلىعى بالقاشتىڭ ەكى جاق بولىگىندە ەكى ءتۇرلى. مۇندا بالىقتىڭ جيىرمادان استام ءتۇرى بار.

بالقاش كولىنىڭ اينالاسىنا كەلىپ قازاقستاننىڭ ءتورت وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى تىرەلەدى. بالقاشتىڭ جالپى تۇرقى ساداقشا يىلگەن يمەك قوي. اۋەلى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ بارادى دا، سارىەسىك تۇبەگىنە جاقىنداعاندا، باتىستان شىعىسقا قاراي بۇرىلىپ كولدەنەڭىنەن كەسىلەدى. سارىەسىككە دەيىنگى وڭتۇستىك بەلىگى وتە ەندى كەلەدى، ال جوعارعى جاق بولىگى ودان ەكى ەسەدەي جىڭىشكە. بالقاشتىڭ وڭتۇستىك جاق شەتىندە دە الاكول اتالاتىن شاعىن ءبىر كول بار، سۋىنىڭ اششىلىعىنا بولا ونى جۇرت ەجەلدەن «يت ىشپەستىڭ الاكولى» دەيدى، سول كولدىڭ شىعىس جاعىنان باستاپ سارىەسىك تۇبەگىنەن كەيىن دە تالاي جەر الماتى وبلىسىنا قارايدى. تالدىقورعانعا سودان بەرگى جاعى ياعني كولدىڭ شىعىس جاعى، ودان اينالىپ وتىرىپ شەتىنە دەيىن، ارعى بەتىندەگى ساياققا دەيىنگى جەرلەر قارايدى. سول ساياقتان ارعى سولتۇستىگى مەن باتىس جاق سىرتى، سارىشاعاننان كوپ ارىگە دەيىن جەزقازعان وبلىسىنا قارايدى. ودان ارعى جاق — بالقاشتىڭ وڭتۇستىك شەتى مەن يت ىشپەستىڭ الاكولىنىڭ باتىس جاق بەتىنە دەيىنگى ارالىق — جامبىل وبلىسىنا قارايدى.

بالقاش كولى تاريحي ادەبيەتتەردە سي-حوي، بال-كاسي-نور، كوكشە تەڭىز دەپ تە اتالادى. ال ونىڭ بالقاش اتالۋىنا بايلانىستى ەل اۋزىندا ايرىقشا اڭىز بار.

قاي ەرتەدە ەكەنىن كىم بىلەدى، ايتەۋىر، ەرتەدە بىرەۋدىڭ بالقاش اتتى وتە كوركەم قىزى بولادى. اقىلدى، اجارلى قىز بويجەتكەندە، وعان وزىنە تەڭ ءبىر باتىر جىگىت عاشىق بولادى. ءبىراق بايلىق پەن بيلىك ۇستەمدىك ەتكەن زاماندا جاقسىنى جاقسىعا قيعان با، الدەبىر اۋلەتتىنىڭ ساقاۋ بالاسى بالقاشقا قۇدا تۇسەدى. وعان تۋعان-تۋىستارى دا الدەقانداي بولىپ قۋانىسادى. قورلانعان قىز سۇيگەن جىگىتىمەن ءبىر تۇندە قاشىپ كەتەدى. ات ءمىنىپ قاشقان ەكەۋى ۇلكەن كولدىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىس ءىشىن پانالايدى. شاعىن ءبىر جارتاستىڭ جانىنان اعاش قاداپ، قامىس جاۋىپ قوس جاساپ الادى. جىگىت قارۋسىز، قۇر قول ەكەندىگىنە قاراماي، اڭ اۋلاپ تىرشىلىك جاساي باستايدى. اعاشتىڭ ءتۇپ تامىرىنان كىشكەنتاي قولشوقپار جاساپ الىپ توعاي ءىشىن ارالايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، جىگىتتى قاي اڭ ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر، ءبىر جىرتقىش قاپىدا جارىپ كەتەدى. قايعى ۇستىنە قايعى جاماعان قارالى بالقاش سۇيگەن جىگىتىن جالعىز ءوزى ءجۇرىپ زورعا جەرلەيدى. ءقابىردىڭ باسىندا وتىرىپ جىلاپ-جىلاپ، كۇن باتاردا جارتاستىڭ باسىنا شىقسا، ءبىر توپ اتتى كىسى سۋىت كەلە جاتادى. جاقىنداعاندا ءبارىن دە تانيدى: ءوزىنىڭ تۋىستارى، ساقاۋ «كۇيەۋى» ەكەن. اعاشتان تىككەن قوستىڭ قاسىنا كەپ اتتارىنان تۇسەدى. ول ارادان ەشكىمدى تاپپاعان سوڭ، جارتاسقا قاراي جۇرەدى. قىز قۇتىلماسىن بىلەدى. ورنىنان تۇرىپ، جارتاستىڭ سۋ شايىپ جاتقان ەرنەۋىنە قاراي جاقىندايدى. بالقاشتى كورگەن قۋعىنشىلار ۋلاپ-شۋلاپ ۇمتىلىسادى. سول كەزدە قىز تاس باسىنان سەكىرىپ سۋعا قۇلايدى. تەرەڭ كەل قىزدى تۇڭعيىعىنا تارتادى دا كەتەدى. ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي قۋعىنشىلار داعدارىپ قالادى. تەڭسىزدىك زامانىندا، ودان ءولىپ قۇتىلۋ دا ۇلكەن قارسىلىق سانالعان. ەرلىككە باعالانعان. ءسويتىپ، بايان اپكەسى قۇساپ بالقاش تا سۇيىسپەندىكتىڭ قۇربانى بولىپتى.

ارۋ قىزىنىڭ اتىن حالقى ارداقتاپ، سودان بەرى ول كەتكەن ۇلكەن كولدىڭ اتىن بالقاش قويسا كەرەك.

بالقاش كولىندە تۇراقتى كەمە قاتىناسى بار، بالىق اۋلانادى. كەمە توقتايتىن ەڭ ۇلكەن ايلاقتارى — بۋرىلبايتال مەن بورىلىتوبە.

بالقاشتان كەيىنگى وبلىستاعى ۇلكەن كول — الاكول. تاريحي ادەبيەتتەردە «گۋرگە-نوور»، «الاك-تۋگۋل»، «الا» دەپ جازىلعان كەزدەرى بولىپتى. ونىڭ سولتۇستىك جاعى سەمەي وبلىسىنا، وڭتۇستىگى تالدىقورعانعا قارايدى. باتىستان وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي قيعاشتاۋ سوزىلىپ جاتىر. ول دا تۇيىق، ءبىراق تۇزدى كول. ۇزىندىعى 104، ەنى 52 كيلومەتر. سەمەي جاقتان ءۇرجار، قاتىنسۋ، ەمىل وزەندەرى، تالدىقورعان جاقتان شىنجالى وزەنى قۇيادى. كولدىڭ ورتاشا تەرەڭدىگى 22 م، ال ەڭ تەرەڭ جەرى 45 م. مۇنداي تەرەڭدىك بالقاشتا دا جوق. ۇساق ارالدارىنان باسقا ۇلكەن ارالتوبە، كىشى ارالتوبە دەگەن ارالدارى بار. مۇز قاتقانعا دەيىن كەمە جۇزەدى. كولدەن بالىق اۋلانادى.

بالقاش پەن الاكولدىڭ ورتاسىندا باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان ساسىقكول بار. ونىڭ دا سولتۇستىك جاعى سەمەيگە، وڭتۇستىگى تالدىقورعان وبلىسىنا قارايدى. اتىنا قاراپ كورمەگەن ادام ودان شوشۋى مۇمكىن، ال شىن مانىندە ول سۋى ءمولدىر، تۇزدىلىعى تومەن كول. سۋ تابانى تاياز بولعاننان كەيىن، كوپ جەرىندە قامىس وسەدى، كەي تۇستارى قالىڭ قورىس بوپ كەتەدى، ساسىق اتانۋى دا، ءسىرا، سوعان بايلانىستى بولسا كەرەك. كولدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى 4،7 مەتر. كولدىڭ جالپى ۇزىندىعى 49،6 كم، ەنى 19،8 كم. وعان سەمەي جاقتان قاراقول وزەنى قۇيادى. تالدىقورعان جاقتان تەنتەك (ءۇش تەنتەك) وزەنى جاقىنداپ بارىپ جانىنداعى كىشىگىرىم كولگە قۇيادى. كەمە جۇزەدى، بالىق اۋلانادى.

ساسىقكول مەن الاكولدىڭ ارالىعىندا ۇيالى كولى بار. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا نەگىزگى اتى وسىلاي كورسەتىلگەنمەن، ونى جەرگىلىكتى جۇرت كوبىنەسە قوشقاركول دەپ اتايدى. ۇزىندىعى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ءسال قيعاشتاۋ سوزىلىپ جاتىر. سۋى تۇششى. تەرەڭدىگى 5،8 م. جالپى ۇزىندىعى 18،3 كم، ال ەنى 9،6 كيلومەترگە جەتەدى. جاعالاۋىندا قامىس وسەدى. ساسىقكولمەن ەكى ارالىعىندا جىڭىشكەسۋ دەگەن وزەنشە بار، الاكول ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا كوشەرباي، كەنەنباي اتتى ۇساق كولدەر بار. قوشقاركولدە بالىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى وسەدى.

الاكولدىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا جالاڭاشكول جاتىر. جوڭعار قاقپاسىنىڭ اۋزىنداعى شاعىن عانا كول. ەكى جاعىنداعى تاۋمەن پاراللەل سىزىلعان ۇزىندىعى 9 كم، ال ەكى تاۋدىڭ اراسىنا كولدەنەڭ كەلەتىن ەنى 5 كيلومەترگە جۋىق. جاعالاۋى تاس، قيىرشىق. سۋىنىڭ تەرەڭدىگى 5 م. وعان قۋساق، توقتى دەگەن ەكى شاعىن وزەن قۇيادى. بالىق وسەدى. الاكولمەن ەكى ارالىعىندا جامانوتكەل اتالاتىن قامىستى، باتپاقتى وزەك بار. جاۋىن-شاشىندى، سۋى مول جىلدارعى كوكتەمدە الگى وزەك سۋعا تولىپ، الاكول مەن جالاڭاشكول ءبىر كولگە اينالىپ كەتەتىن كورىنەدى.

اۋىزشا جانە جازباشا دەرەكتەرگە قاراعاندا سۋ مول بولعان جىلدارى جالاڭاشكول الاكولگە، الاكول قوشقاركولگە، قوشقاركول ساسىقكولگە قوسىلىپ، ءتورت كول بىرىگىپ، بارلىعى ءبىر تىزبەكتىڭ بويىنداعى ۇزىن كولگە اينالادى ەكەن. تاريحي ادەبيەتتەردە دە بۇل كولدەردىڭ ەرتە كەزدە ءبىر عانا تۇتاس كول بولعاندىعى ايتىلادى (ا. ليەۆشين). ال، الاكول مەن بالقاشتىڭ دا اراسى ءبىر كەزدە قوسىلىپ جاتقان بولۋ كەرەك، ويتكەنى ءقازىر دە كوكتەمگى سۋ تاسىعان ۋاقىتتاردا ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قامىستى سازدار سۋعا تولىپ بىرىگىپ كەتەدى دەگەندى كەزىندە ءبىراز ادام، ونىڭ ىشىندە شوقان ءۋاليحانوۆ تا ايتقان.

تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا بۇلاردان باسقا دا كىشىگىرىم كولدەر وتە كوپ. تاۋلاردىڭ قۇزار شىڭدى ورتاسىندا نەمەسە الىستاعى قۇمدى دالانىڭ قويناۋلارىندا جاتقان نەبىر ادەمى شاعىن كولدەردى اركىمنىڭ جولى ءتۇسىپ كورە بەرۋگە جاعدايى دا جوق. ونىڭ سىرتىندا قولدان جاسالعان كولدەر مەن توسپالار دا تولىپ جاتىر. ەڭبەكشىلەردىڭ دەمالۋىنا، جاستاردىڭ سۋ سپورتىن مەڭگەرۋىنە ولار قوسىپ كەلە جاتقان ۇلەس تە از ەمەس.

«سۋ اناسى — بۇلاق» دەيدى حالقىمىز. بۇلاقتان وزەن، وزەننەن كول قۇرالادى. ال بۇلاق اتاۋلىنىڭ باسىم كوپشىلىگى نە تاۋدىڭ باسىنان، نە ەتەگىنەن ءورىس الادى. سۋ جەردىڭ ءسۇتى بولسا، تاۋ ءسۇتتى سيىر سياقتى. جەتىسۋدىڭ تاۋلارى قانداي تاماشا!

«تىزىلگەن تاۋلارى بار جەتىسۋدىڭ،

ىشىندە ورمان، توعاي بىتكەن نۋدىڭ.

دارياداي سول تاۋلاردان تۋلاپ تاسىپ،

كورەسىڭ تاماشاسىن اققان سۋدىڭ»،—

دەگەندى جامبىل اتامىز بەكەر ايتپاعان.

جەتىسۋداعى، ونىڭ ىشىندە تالدىقورعان وبلىسىنداعى نەگىزگى تاۋ، ارينە، جوڭعار الاتاۋى. ول باتىستان شىعىسقا قاراي 450 كيلومەترگە سوزىلادى، ەنى 100—250 كم. ەڭ بيىك شىڭى بەسباقان اتالادى، 4464 مەتر، كوكسۋ وزەنىنىڭ باستالار جەرىندەگى كوكجوتا تاۋىندا. جوڭعارداعى بارلىق مۇزدىقتار سانى — 724.

جالپى اتى جوڭعار الاتاۋى اتالعانمەن، ونىڭ جەكەلەگەن سىلەمدەرى دە ءوز الدىنا تاۋ اتالادى. ولاردىڭ ءبارىن سيپاتتاماق تۇرماق، ساناپ شىعۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.

ا، ليەۆشين «قىرعىز-قازاق نەمەسە قىرعىز-قايساق وردالارى مەن دالالارىنىڭ سيپاتتاماسى» دەگەن كىتابىندا: «بالقاش كولىنەن باستالىپ سولتۇستىك شىعىسقا قاراي جۇڭگو يەلىگىنە دەيىن كەتىپ جاتقان قارلىتاۋ الا نەمەسە ءۇيسىن الاتاۋى جايىندا ءبىز ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىز»،— دەيدى. (ى-كىتاپ، 66-بەت). ونىڭ ءۇيسىن الاتاۋى دەپ وتىرعانى قازىرگى جوڭعار ەكەنىن ءتۇسىنۋ تۇك تە قيىن ەمەس. ىلە الاتاۋىمەن شاتاستىرىپ وتىر ما دەسەڭ، سول كىتاپتىڭ تاعى ءبىر جەرىندە، سىردارياعا بايلانىستى ءسوز قوزعاعاندا: «ول قىتايلار تيان-شان نەمەسە اسپانتاۋ دەپ اتايتىن تاۋدىڭ كاشكار-داۆان دەگەن سىلەمىنەن شىعىپ اعادى»،— دەيدى. دەمەك، ىلە الاتاۋىنىڭ تيان-شان سىلەمى ەكەنىن ليەۆشين بىلگەن. وسى جاعداي ەل ىشىندە ايتىلىپ جۇرگەن ءبىر اڭگىمەنى ەسكە تۇسىرەدى.

وقيعا جەتىسۋ وبلىسى ءالى قۇرىلماعان جىلدارى بولسا كەرەك. ول كەزدە ءالى روسسيا قول استىنا تۇگەلدەي وتپەگەن جەتىسۋدىڭ شىعىس جاعى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قارايتىن. سول ۋاقىتتا جەتىسۋ جەرىنىڭ كارتاسىن جاساۋ جۇمىسى پولكوۆنيك اباكۋموۆكە تاپسىرىلىپتى. جەرگىلىكتى حالىقتان سۇراي وتىرىپ، ساي-سايدى، جوتا-جوتانى كارتاعا تۇسىرسە كەرەك. سونان سوڭ جەرگىلىكتى ەلدەن: «ال ەندى باتىستان شىعىسقا سوزىلىپ جاتقان وسى تاۋدىڭ جالپى اتى بار ما؟» — دەپ سۇراعان كورىنەدى. العاشقىدا ءبارى: «الاتاۋ عوي»،— دەي سالىپتى. «قازاقتا الاتاۋ كوپ، بۇل قاي الاتاۋ؟» — دەگەندە، بىرەۋلەر: «زاڭعار الاتاۋ. زاڭعار دەگەن بيىك، باسى كوكپەن تالاسقان دەگەن ءسوز»،— دەسە كەرەك. تاعى ءبىرى تۇرىپ: «جو، جوڭعار الاتاۋ. مۇندا بۇرىن جوڭعارلار تۇرعان»،— دەپتى. ءۇشىنشى ءبىرى: «ەرتەدە مۇندا حۇندار بولعان، ولار وسى تاۋدى مەكەندەگەن، بۇل تاۋدىڭ اتى — حۇنعاريا. قازىرگى ۆەنگرلەر بۇرىن وسى جاقتان كەتكەن، ولاردىڭ ءوز ەلىن ءالى كۇنگە ھۋنگاريا، ۆەنگريا دەيتىنى سودان»،— دەپ وزەۋرەسە كەرەك. ءتورتىنشى بىرەۋ تاعى تۇرىپ: «اتالارىمىز مۇنى ءۇيسىن الاتاۋ دەيتىن، ەجەلدەن ۇيسىندەر مەكەندەگەن جەر عوي»،— دەگەندى ايتسا كەرەك. ونىڭ بارىنە تىڭداپ تۇرعان اباكۋموۆ اشۋلانىپ: «تۇراقتى ءبىر اتى جوق بۇل نە قىلعان تاۋ؟ مەن كارتاعا ءتورت اتتى بىردەي جازا المايمىن عوي، ماعان مۇنىڭ ەڭ شىن اتىن ايتىڭدار»،— دەسە، الگىلەردىڭ ەشقايسىسى مەنىكى شىن اتى ەدى دەي الماسا كەرەك. سوندا، اباكۋموۆ بارىنە قولىن ءبىر-اق سىلتەپ: «بولدى. بۇل تاۋ بۇدان بىلاي اباكۋموۆ تاۋى بولادى، كارتاعا سولاي جازام»،— دەپتى-مىس. الگى اڭگىمەنىڭ ىشىندە فاميلياسى وبۋح پا، باسقا ما، ايتەۋىر، ءبىر پورۋچيك بولعان كورىنەدى، سول ومبىعا «وسىنداعى ءبىر ۇلكەن تاۋعا اباكۋموۆ ءوز اتىن قويعالى جاتىر»،— دەپ جاسىرىن حابار جازىپ جىبەرەدى. ونى وقىپ گاسفورد اشۋلانسا كەرەك: «اباكۋموۆ دەگەن كىم؟ ول تاۋ نەگە گاسفورد تاۋى بولمايدى؟»— دەپتى-مىس.

شىن با، وتىرىك پە، كىم بىلەدى، ءبىراق روسسيانىڭ وتارشىل ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقى، جەرگىلىكتى حالىققا، ولاردىڭ جەر-سۋىنا دەگەن پيعىل-نيەتى وسى اڭگىمەدەن ايقىنىراق كورىنەدى. بۇل تاۋدى اتاعاندا، پ. رۋميانسيەۆ تە جەتىسۋ نەمەسە جوڭعار الاتاۋى دەگەندى ايتىپ قالادى («لەپسى ۋەزى»، 58-بەت). سوعان قاراعاندا، بۇل تاۋدىڭ جوڭعار اتالۋى — كەيىنگى جىلداردىڭ جەمىسى.

اقسۋ — قاپالدىڭ تۇسىنان باستالاتىن سايىمبولەك، مىڭشۇقىر، جامانكول، جامباس، قويتاس تاۋلارى تالدىقورعاننىڭ، شىعىس جاق جەلكەسىندەگى سارنوقايعا دەيىن سوزىلىپ، بىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان تۇتاس ءبىر تاۋ سياقتى.

جوڭعار سىلەمدەرىنىڭ اتتارى قانداي اسەم جانە قانشالىق ءار ماعىنالى: بيەسىيماس، كوكتەكشە، تەكەلى، باركورنەۋ، قاتۋ، قوياندى، سايقان، ماتاي، ارقارلى، ەشكىولمەس، دولاڭقارا، شوقپار، شىبىندى، التىنەمەل، جابىق، توقجايلاۋ، جاۋىرىنبايلاعان، ولەڭدى، يتشوقى، ءۇشقايىڭ، ىرشۋىڭ، قايشى، قاراعايلى، توقتى، ساۋساقتى، تىزە بەرسەڭ، تاۋسىلمايدى، تولىپ جاتىر. ءبىر عانا جۇرەككە بايلانىستى ءۇش تاۋ بار ەكەن: ءبىرى — ەجەلدەن بەلگىلى بايانجۇرەك، قاپالدىڭ قاسىندا؛ ەكىنشىسى — جانجۇرەك، باسقان وزەنى مەن ورتا تەنتەكتىڭ باستالار تۇسىندا؛ ءۇشىنشىسى — تاسجۇرەك، كوكسۋ وزەنىنىڭ باستالار تۇسىندا.

تالدىقورعان مەن الماتى وبلىسىنىڭ شەكارالاس تۇسىندا، بالقاش بويىندا، كەربۇلاقتىڭ باتىسىندا مالايسارى اتانعان ءبىر تاۋ بار. ەل ونىڭ سولاي اتالۋىن ءار ساقتا تۇسىندىرەدى. بىرەۋلەر جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتكەن باسەنتيىندىك باتىر مالايسارىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان دەيدى. تاعى بىرەۋلەر: «جوق، ول مالايسارى ەمەس، باسقا باتىردىڭ اتىنا، اتاپ ايتقاندا، البان ىشىندەگى قىستىق رۋىنان شىققان مالاي باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. ول كىسىنىڭ اتى العاش وسى اراداعى سوعىستا شىققان، جەكپە-جەكتە قالماق باتىرىن ولتىرگەن. باتىردىڭ ءوز اتى مالاي بولعانمەن، قىستىقتاردىڭ ۇرانى مالايسارى»،— دەيدى. الايدا قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا بۇل تاۋدىڭ باتىر باسەنتيىن مالايسارى قۇرمەتىنە قويىلعاندىعى جازىلعان.

قارت جوڭعاردىڭ تەرىسكەيى مەن كۇڭگەيىندەگى كوك شالعىندى جايلاۋلار قانشاما؟! ۇيگەنتاستىڭ بەلى، قوياندى، ارالتوبە، كۇرەڭبەل، ءسارىتور، ۇزىنبۇلاق، قارعالى، سارىبەل، ويجايلاۋ، شاجا، اققايقى، كولجوتا، قىزىلقيا، قوڭىر سىندى اسەم جەرلەر كورگەن ادامدى كوڭىلىنە قانات بىتىرگەندەي قۋانتادى.

بۇرىنعى-سوڭدى بىلگىرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دۇنيەدەگى ەڭ تويىمسىز نارسە ادامنىڭ كوزى كورىنەدى عوي. ال جەتىسۋ جەرىنىڭ جايلاۋلارى الدىمەن ادامنىڭ كوزىن تويدىرادى. كوز تويدىراتىن جەرلەر كوپ-اق! جايلاۋ ادەمىلىگىن ءبىز ءقازىر عانا كورىپ جۇرگەمىز جوق، بىزدەن بۇرىن دا سان زيالىلار مەن جاقسىلار كورىپ تامسانعان.

وسىدان 135 جىل بۇرىن ا. يانۋشكيەۆيچ ويجايلاۋدى كەرگەن ەكەن. ءقازىر وندا اندرەيەۆ اۋدانىنىڭ لەپسى سەلوسى تۇر. يانۋشكيەۆيچ ويجايلاۋعا جاز ايىنىڭ ناعىز جاقسى كەزىندە 19 يۋندە كەلىپتى. «التى كۇندىك ساياحاتتان جانە قىرۋار قيىندىقتان كەيىن ءبىز كەشە، كۇن باتا، كوزدىڭ جاۋىن العان لەپسىنىڭ جاعاسىنداعى ويجايلاۋ... قونىسىنا كەلىپ ات باسىن تىرەدىك. بۇل جەردىڭ تەڭدەسى جوق ادەمىلىگىن ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزعا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنانى ايتقىم كەلەدى: ەگەر مەن مۇندا ومبىدان جاياۋ كەلسەم دە، توككەن تەرىمە ەشبىر وكىنبەس ەدىم. ءبىزدىڭ قازاق جايلايتىن وسىنداي ادەمى، رومانتيكالىق جەردە بۇل دۇنيەنىڭ بىردە-بىر كورولى ءومىر ءسۇرىپ كورگەن جوق»،— دەپ تەبىرەنەدى ول. ول ارانىڭ سۋىنا، تاۋىنا، اعاشىنا، اسپانى مەن بۇلتىنا — بارىنە تامسانادى. جەردى ەمگەن مالىنا دا سۇيسىنە قارايدى. «قايدا بارساڭ دا ءشوپ بەلۋاردان كەلەدى... جەر ۇستىندەگى جۇماق وسى!» — دەيدى ەرەكشە سۇيسىنىسپەن باعا بەرىپ.

اينالاسى ون جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ءدال وسى ارانى ارنايى كەلىپ شوقان كورەدى. شوقان مۇندا 1856 جىلى يۋل ايىندا كەلەدى. «مەنىڭ ءبارى كوپ ايتاتىن دالانىڭ تاماشا جەرى ويجايلاۋدى كورگىم كەلدى، جاعدايدى پايدالانىپ، كوۆريگين مىرزانىڭ قاسىنا ەردىم»،— دەيدى ول. «تەرەكتىدەن ارى قاراي بارلىق جاعىنان دا تاماشا جەر باستالادى. شالعىنى عاجاپ!...—...شۇباراعاش — شارۋاشىلىققا جايلىلىعىنان دالانىڭ، بالكي، بۇكىل وڭتۇستىك شىعىسىنداعى ەڭ تاماشا جەر بولار»،— دەيدى ول دا تاڭدانا ماقتاپ.

يانۋشكيەۆيچ ايتىپ وتىرعان ويجايلاۋ دا، شوقان جازىپ وتىرعان شۇباراعاش تا — ەكەۋى دە ءبىر جايلاۋ. جەرگىلىكتى جۇرت ەكى اتتى قوساقتاپ شۇباراعاش-ويجايلاۋ دەپ اتايدى. ءقازىر كوبىنەسە لەپسى اتاپ ءجۇر.

قۇلجاعا بارار ساپارىندا 1856 جىلى شوقان قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ نەگىزگى جايلاۋى ۇيگەنتاستىڭ بەلىن نەمەسە بەلجايلاۋدى باسىپ وتەدى. جايلاۋدىڭ مارعاۋ تىنىشتىعى، ءالى ادام مەن مالدىڭ تۇياعى تيمەگەندەي تۇنجىر تابيعاتى وعان قاتتى اسەر ەتەدى. قازىرگى كۇندە بۇل بەلجايلاۋدا جاز ايىندا ءۇش-تورت ءىرى شارۋاشىلىقتىڭ مالى جاتادى. ۇيگەنتاستىڭ بەلى مەن اياقسازدىڭ اراسىنداعى 40-50 شاقىرىمعا سوزىلعان ۇلكەن استاۋدىڭ تۇبىندەي كەڭ جازىقتى جالپىلاي بەل جايلاۋى دەپ اتاعانمەن، ونىڭ ءاربىر سايى مەن جوتاسىنىڭ تاعى وزىنشە جەكە اتى بار. بەل جايلاۋىنىڭ ەڭ ەرەكشەلىگى سول: ونىڭ كوركى — ارشا مەن كوك شالعىن. ارشانىڭ ەكى ءتۇرى بار: شۇبار ارشا، كوك ارشا. شۇبار ارشا شىرماۋىق قۇساپ تاسقا ورالىپ، جەرگە جايىلىپ وسەدى. ونىڭ ءتىنى قىزىلىن قىزىل ارشا، اق ءتىندىسىن جاسىل ارشا دەيدى. قازەكەڭ ءتىس شۇقۋعا، قازى تۇيرەۋگە قىزىل ارشاعا تەڭ كەلەتىن اعاش جەر بەتىندە جوق دەپ تۇسىنەدى. سولايى سولاي بولۋ دا كەرەك. ال، ءبىر ءوزى ءبىر ۇلكەن ءۇيدىڭ ورنىنداي دوڭگەلەنىپ، بيىكتىگى اتتى كىسىنىڭ بويىنان اسىپ كەتەتىن ارشانى كوك ارشا دەپ اتايدى. ونىڭ ورمانى كادىمگى ورماننىڭ قاي-قايسىسىنان دا كەم ەمەس. ارشانىڭ قاي ءتۇرى دە كوك كۇيىندە-اق شىتىرلاپ مايشا جانادى. ءيىسى ادام ەلىتەتىندەي قىشقىل شىرىش. ۇيگەنتاستىڭ بەلىنەن ون شاقىرىمداي باتىستا ارشالىبەتكەي اتالاتىن ادەمى جەر بار، ارشاسىنىڭ تىعىزدىعى تەكەنىڭ ۇستىندەگى تۇبىتتەي، تۇيەتايلى ۇلكەن بەتكەيدىڭ ۇيىسقان ارشادان الاقانداي اشىق جەرى جوق: ول دا ءبىر عاجاپ كوك ورمان!

پ. رۋميانسيەۆ 1913 جىلى شىققان «قاپال ۋەزى» كىتابىندا: «قاپالدان قورا جاققا كەتىپ بارا جاتقان جولداعى اسۋدان قاراساڭ، الدىڭنان قورا اڭعارىنىڭ عاجايىپ سۋرەتى اشىلادى»،— دەپ جازادى. قازاق ات قويۋعا قانداي شەبەر، قورا جايلاۋى، شىنىندا دا، اشىق قورادان اۋمايدى. جان-جاعى تاۋمەن قورشالعان جازىق اڭعاردىڭ ۇزىندىعى 40-50 شاقىرىم، ەنى 2-2،5 شاقىرىم. استاۋ سەكىلدى ادەمى شۇڭقىر — تابيعاتتىڭ تۇنىپ تۇرعان قايتالانباس سۇلۋلىعى. قورا وزەنىنە قاسقابۇلاق، تەنتەكبۇلاق، بۇرقانبۇلاق دەگەن بىرىنەن ءبىرى وتكەن ادەمى بۇلاقتار كەلىپ قوسىلادى. مۇندا وسەتىن بويى ءبىر قارىس قانا، مايدا تۇكتى شەپتى ءايۋجۇن دەيدى ەكەن. كوك بارقىتتاي كەرەمەت كورىكتى ءشوپ قانشا تاپتاپ جاتساڭ دا، اينالاسى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە قايتادان قاز قالپىنا كەلىپ قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى.

وسى قورا جايلاۋىنىڭ ماڭىندا قونتايشى، شاجا دەگەن جەرلەر بار. بۇرىن، بۇل ارادا قالماقتار تۇرعاندا، بولعان ءبىر اڭگىمەنى قازاق سسر حالىق ءارتيسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مارقۇم قانابەك بايسەيىتوۆتەن ەستىپ ەدىم.

ەرتەدە وسى ارادا قالماقتىڭ قونتايشىسى تۇرىپتى. قازاق ىشىندە ايگىلى ءبىر باقسى بولىپتى. سول باقسى ەل كەزىپ ءجۇرىپ قونتايشىعا دا كەزىگىپ قالسا كەرەك. قازاقتىڭ باقسىسى نە بىلە قويسىن دەگەن پاڭدىقپەن قونتايشى: «ە، باقسىم، بىلگىش بولساڭ، ايتا قويشى، مەن قاشان ولەم، نەدەن ولەم؟» — دەپ سۇراپتى. سوندا قازاق باقسىسى: «كوپ ۇزاماي قاراقۇرت شاعىپ ولەسىز»،— دەپتى. ادەيى قىرسىعىپ ايتتى دەگەن ويمەن قونتايشى باقسىنى قۋىپ جىبەرەدى. قۋۋىن قۋعانمەن، كوڭىلىنەن كۇدىك كەتپەيدى، باقسىنىڭ ايتقانىن بولدىرمايتىن امال ىزدەيدى. اقىرى تاۋىپ، قاتتى قۋانادى. «قاراقۇرت دەگەن ىستىقتى جاقسى كورەدى. مەن شاجانىڭ باسىنا ءۇي تىگىپ اق قار، كوك مۇزدىڭ قاسىنا جاتىپ الايىن، قاراقۇرت ول اراعا قايدان كەلەر ەكەن»،— دەپ ميىعىنان كۇلەدى. شىنىندا، تاۋدىڭ سۋىق باسىندا قاراقۇرت بولمايدى ەكەن، قونتايشى امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتادى. سودان ءبىر كۇندەرى كۇن سۋىتا باستايدى، كيىز ۇيدە مۇزدايتىن بولعان سوڭ، قونتايشى وت جاقتىرادى. شوعى ۇزاق ساقتالادى دەپ، قۇم ىشىنەن سەكسەۋىل الدىرادى. سول سەكسەۋىل سورلى قونتايشىنىڭ تۇبىنە جەتەدى. سەكسەۋىلگە ىلىككەن ءبىر قاراقۇرت، تاۋ باسىنا اكەلگەن سوڭ، سۋىقتان السىرەپ ولىمسىرەپ جاتادى، ءبىراق سەكسەۋىلدى وتقا جاققان كەزدە، جىلۋدىڭ اسەرىنەن قايتا تىرىلەدى دە، جىلجىپ بارىپ قونتايشىنى شاعىپ الادى. قانشا قۋ بولسا دا، قونتايشى ءسويتىپ اجالدان قاشىپ قۇتىلا المايدى. سول قونتايشى ولگەن جەر قونتايجى (قونتايشى) اتالعان ەكەن دەسەدى.

جاي ويلاعاندا، سۋى مول، كولى كوپ جەردە قۇم بولمايتىن سياقتى كورىنەدى. ءبىراق شىندىعىندا ولاي ەمەس. تاۋ بار جەردە ويپاتتىڭ دا بولاتىنى سياقتى، سۋ بار جەردە قۇم دا قاتارلاس جۇرەدى. ءتىپتى، تالاي سۋ قۇم مەن شولەيتتى قاق جارىپ اعىپ جاتادى. ونداي قۇمنىڭ ەڭ كوپ جەرى دە بالقاشتىڭ بويى. ىلە مەن قاراتالدىڭ، اقسۋ مەن لەپسىنىڭ، اياكوزدىڭ بالقاشقا قۇيار تۇستارى — ءبارى قۇم. ءبىراق قازاقتىڭ قۇمى قۇنارسىز قۇم ەمەس، جەردىڭ كادىمگى قۇمداۋىتتىعى عانا. ول قۇمدا وسەتىن قۇنارلى شوپتەر مەن ءتوزىمدى اعاش-بۇتالار قانشاما! قۇمنىڭ دا وزىنە لايىق ءوز كوركى بار. قۇم ءىشىن قازاق ەجەلدەن مالعا جايلى قونىس ساناعان. قۇمنىڭ تەك ءبىر قاتىگەزدىگى — سۋىنىڭ تاپشىلىعى نەمەسە مۇلدەم جوقتىعى.

تالدىقورعان جەرىندە ءتۇرلى-تۇرلى قۇمدار بار، ولاردىڭ اتى دا الۋان-الۋان: ويماققۇم، قودارقازعان، جيەكقۇم، مايبۇيرەكقۇم، قاراقۇم، تاتىرقۇم، نيازقۇم، ءماتىقۇم، ايدارلىقۇم (مۇنداي اتتى قۇم الماتى وبلىسىنىڭ ىلە بويىندا دا بار)، تاسقۇم، كەنەرەبارماق قۇمى، قوزىجوتا، تاسجون، تاعى-تاعىلار.

جەردىڭ اسەمدىگى ونىڭ توسىندە وسىپ-ونەتىن كوگىنە دە بايلانىستى. كورىكتى اعاش پەن ادەمى شوپتەن ارتىڭ جەر اجارىن نە كىرگىزسىن! جەتىسۋ تاۋلارىندا نەگىزىنەن شىرشا، شەتەن، ىرعاي، قايىڭ، ارشا، يتمۇرىن، قاراقات، دولانا اعاشتارى؛ ال جازىعىندا تەرەك، تال، الما، ورىك، قاراعاش؛ ءشول مەن شولەيت جەرلەرىندە سەكسەۋىل، جىڭعىل، توراڭعى، جيدە اعاشتارى جانە قىلشا، شەڭگەل، شىرعاناق، تەرىسكەن، بايالىش، بوزقاراعان، توبىلعى، قوتىرقارا، جانتاق سياقتى بۇتالار ەسەدى. تاۋدا وسەتىن ەڭ نەگىزگى ءشوبى — بەتەگە مەن كەدە. ال تاۋ مەن بەتكەيگە، تاۋ ەتەگىندەگى جازىقتارعا وسەتىن شوپتەرىندە ەسەپ جوق دەسە بولادى: جۋسان، يزەن، قياق، ولەڭ ءشوپ، ەركەك ءشوپ، كوكپەك، جەلكەك، شىتىر، ساسىر، بيدايىق، مىسىققۇيرىق، ءايۋجۇن، تەڭگەجاپىراق، ءشايشوپ، سەلەۋ، كەكىرە، ادىراسپان، قىزعالداق پەن بۇلدىرگەننىڭ، جۋانىڭ بىرنەشە ءتۇرى، تاعى-تاعىلار. تاڭقۋراي، ەبەلەك، قىزىلقۋراي، ساسىققۋراي، بالدىرعان، مەڭدۋانا، ۋقورعاسىن، قالاقاي، راۋعاش، قاراسورا ءتارىزدى قۋراي تۇرلەرى دە تولىپ جاتىر. قامىسسىز، قوعاسىز سۋ بولمايتىنى بارىمىزگە بەسەنەدەن بەلگىلى.

اڭى مەن قۇسىن ايتساڭ، ول دا ءوز الدىنا جىر. ىلە مەن قاراتالدىڭ بويىنان جولبارىس جوعالعالى دا ءجۇز جىلدان استى دەسەدى جۇرت. لەپسى بويىندا تاسباقا مەن كامشاتتىڭ تولى ەكەنىن وسىدان 135 جىل بۇرىن يانۋشكيەۆيچ جازىپ كەتكەن. تاۋىندا ارقار مەن تاۋەشكى، از دا بولسا ايۋ، قاسقىر، قاراقۇيرىق ءالى دە كەزدەسەدى. كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا ىلە بويىندا قۇلان باعىلادى. 1910 جىلدارى جوڭعار قاقپاسى جاقتا جابايى جىلقىنىڭ ءبىر ءتۇرى تارپاڭدار بولعان ەكەن، ءقازىر قالماعان سياقتى. قورقاۋ قاسقىر، سىلەۋسىن، ءىلبىس، تۇلكى، قويان، ەلىك ءقازىر دە بار. بورسىق، سۋىر، سارتىشقان، كۇزەن، سۋتىشقان كوپ. ازداپ بۇركىت پەن قارشىعا كەزدەسەدى، قۇزعىن، قۇماي، تازقارا، قارعا، ۇكى، جاپالاق، بايعىز، كوك كوكەك، ساسىق كوكەك، يتەلگى، ساۋىسقان، بوزتورعاي، قاراتورعاي، توقىلداق، سۋىڭ تورعاي، كەپتەر، توقتىبالاق، كوك قارعا، كەپتەر، ۇلار، كەكىلىك، بۇلدىرىق، شاقشاقاي، قىرعاۋىل سياقتى قۇستىڭ ءتۇر-تۇرى بار. باقا-شايانى، جىلانى مەن كەسىرتكەسى، كوبەلەگى مەن شىبىن-شىركەيى، قۇرت-قۇمىرسقاسى بىقىپ جاتىر، قىزىققان كىسىگە ولاردىڭ تىرشىلىگىنەن دە تالاي سىر تابىلادى.

ايتا بەرسەڭ، جەتىسۋ جەرىنىڭ ويى مەن قىرى، تاۋى مەن سۋى تۇنعان سۋرەت. ءىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» اتتى ۇزاق ولەڭىندە سول سۋرەتتى ولەڭمەن سالدى. «جەر تاپپان جەرگە جەتەر جەتىسۋىم» دەپ جالپى سىنىنا تامسانا وتىرىپ، تاۋلارى مەن سۋلارىن، جاندىكتەرى مەن شوپتەرىنە دەيىن تىزبەلەپ ماداقتايدى. «نەشە ەلدى اتتاندىرعان قۇتتى قونىس. ءالى ءتۇر اسەمدىگى تاۋىسىلماي»،— دەپ، ونىڭ وتكەن تاريحىنا دا مەڭزەۋ جاساپ كەتەدى. ءىلياستان كەيىن دە تالاي تالانت جەتىسۋعا جىر ارناعان، ءالى دە تالايلاردىڭ ارنارى حاق.

---