سۇمبىلەنىڭ سۋى
ىستىقكولگە كۇتپەگەن جەردەن جولىم تۇسە قويادى دەپ ويلاپپىن با؟!
جۇرت دەگەنىڭىز بارىپ-كەلىپ جاتادى، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ جاتادى. ال بىزدىكى «بارعىزباسىڭ — بارعىزباس» قوي، باياعى. كۇرسىنىستى، كۇرەڭىتكەن مۇنارلى مۇڭ اعىستارىنىڭ كەنەركوگىنەن عانا كورىنەر اڭسارلار قاتارىنداعى اق كەمەلى كوگىلدىر كول تۋرالى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز بارىڭىزگە دە بەلگىلى. بارىپ-كەلۋشىلەردىڭ تاڭداي قاعا تامسانۋى جانە الەمگە ايگىلى جازۋشىنىڭ اتاقتى شىعارماسى.
— ىستىقكولگە باراتىن بولدىڭىز، — دەدى استانا جاقتاعى باسشىلارىمىزدىڭ ءبىرى. — ەرتەڭ الماتىعا شۇعىل جەتۋىڭىز كەرەك. ودان ارى اۆتوبۋسپەن اپارادى. دەباتشىلاردىڭ حالىقارالىق فورۋمى وتەدى، سونىڭ اقىلداستار القاسىنا كىردىڭىز.
ءبىز پاقىرىڭىز ساسقالاق قاعىپ:
— راحمەت، مىڭ دا ءبىر راحمەت! — دەيمىز دەگبىردەن ايىرىلا ابىرجىپ. — ىستىقكولدى ءبىر كورمەكتى ارماندايتىنىمىز راس. ءبىراق...
— نە ءبىراق؟ — دەدى باستىعىمىز كۇلىڭكىرەپ. — شىنىمەن-اق باس تارتايىن دەپ تۇرسىز با؟ ادەتتەگىڭىزشە؟
ءقايبىر جولى دا بۋرابايداعى وسىعان ۇقساس ءبىر باسقوسۋدان قالىپ قويعانىمىز بارتۇعىن. سونى ايتىپ تۇرعانى.
— جو-جوق! باس تارتىپ نەم بار؟ ءبىراق دەباتشى دەگەندەرىڭىز وڭشەڭ ورىمدەي جاستار، ال ءبىز...
— ال ءسىز سول جاستارعا باس-كوز بولاسىز. ونىڭ ۇستىنە سەناريي بويىنشا حالىقارالىق فورۋمدى اشاردا باتا بەرۋ كەرەك ەكەن، — دەدى باسەكەڭ.
جولعا جەدەل جينالدىق. الماتىعا اپارار جۇردەك پويىزعا جەتىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك-تى...
الماتىدان ەرتەڭىنە ءتۇن ورتاسى اۋا شىققانبىز. ىستىقكولگە تاڭ بوزىندا ىلىندىك. جۇرتتىڭ ءبارى دەرلىك ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ەدى. كولدى كورمەي قالمايىق دەپ كوز ىلمەيتىندەر دە جوق ەمەس سەكىلدى. سولاردىڭ ءبىرى — ءبىز پاقىرىڭىز.
العاشقىدا ىستىقكولىڭىز ونشا ۇناعان جوق. الەمگە ايگىلى جازۋشىنىڭ شىعارماسىنداعى عاجايىپقا دا، مىنا پاقىرىڭىزدىڭ قيالىنداعى ارمان-اڭسارعا دا كەلىڭكىرەمەدى. سۇلق جاتقان سۋ ايدىنىنان سالقىنداۋ ءبىر لەپ كەلگەندەي، اۆتوبۋستىڭ ءىشى سۋىپ سالا بەرگەندەي. بىر-ەكى ستۋدەنت ءوزارا سىبىرلاسىپ: «ىستىقكول!»، «ىستىقكول!» — دەستى. قالعاندارى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا كەلگەندەي، بويلارىن جيىرىڭقىراپ، اياقتارىن جيىڭقىراپ، ۇيقىسىراعان كۇيى الدەبىر جىلى كيىمدەرىن تاۋىپ جامىلىپ، اجەپتەۋىر ابىگەرگە ءتۇستى.
شولپان تۋعان شاقتا بەلگىلەنگەن پانسيوناتتىڭ بوزارعان قاقپاسىنان ءوتىپ، ءبولىنىپ قويىلعان بولمەلەرگە ورنالاستىق. جۋىنىپ-شايىنىپ العاننان كەيىن دە جۇدەۋ كوڭىلدىڭ تۇكپىرىن تىمىسكىلەگەن ۇلىما كۇشىك جاداۋ سەزىمنەن تۇك تە ارىلا الماعانىما قايران قالا ءجۇرىپ، جاپادان-جالعىز سەرۋەندەمەك ماقساتپەن تىسقا شىققانمىن. وزگەلەردىڭ ءبارى، جاسى دا، جاسامىسى دا ۇيقىعا كىرىسكەن.
پانسيوناتتىڭ باۋلارى بۋالدىرلانىپ، بۋعا بۋىلىپ تۇرىپتى. اققايىڭ مەن اقتەرەك جانە ارشا مەن شىرشا ارالاسا، كەزەكتەسە كومكەرگەن كۇرە جول كولگە جەتەلەدى. ەندى عانا ەلگەزەكتەنە ەلەرىپ، ەنتەلەي ەلەڭدەدىم-اۋ. كولگە قاراتا قادامىم جيىلەدى. ويپاڭداۋ جاتقان جيەكتەن جۇرەك لۇپىلدەتكەن ايدىن شەتى اعاراڭدادى. سەيىلگىسى كەلمەي ءسال عانا سەلدىرلەنگەن بۋ ۇستىمەن ءبىر بۇرقاق بۇلقىپ جىلجىدى، ارا-اراسىنان كەرىلە سىزىلىپ، كەنەركوكتى تۇتاس الىپ جاتقان الاتاۋدىڭ الا-بوتەن بولىگى كورىندى. سالدەن سوڭ بارىپ، ارشىلا تۇسكەن ايدىن تاڭ بوزىندا تانىتقان سالقىندىعىنا عافۋ وتىنگەندەي عاجاپ قىلىقپەن جالت ەتىپ، جانتايا اۋنادى. ىستىقكولىڭىز تۇگەل-تۇتاس لىقسي تولقىپ، جاعاجايدى تۇگەلدەي تولقىن-تاسقىن الىپ كەتەردەي سەزىلدى.
— ىقىلاسىڭنان اينالايىن، ىستىقكولىم، امانسىڭ با؟! — دەدىم بالالىعىما ورالىپ. اينالاما الاقتاپ، قۋىستانا قاراپ قويام تاعى دا. ءبىر بايقاسام، كوز جاسىم كولگە تامىپ جاتىپتى.
كۇرسىنە كۇلىپ الىپ، بەتىمدى جۋدىم.
ىستىقكولگە.
ارعى بەتتەگى الاتاۋ سىلەمىنە دەيىنگى كەرەناۋلانعان كەڭىستىكتە نەشەمە اعىستار پايدا بولا باستاعانداي.
باسىم اينالىپ، كوزىمدى جۇمدىم. كوپ تۇردىم تەڭسەتىلىپ.
قۇبىلىستارعا تولى تولقىندار ارتىمدا قالدى. قايتا-قايتا قارايلاپ قويىپ، پانسيوناتقا قايتتىم. كۇنى بويى قاربالاس، قىزۋ شارۋالار مەن شارالاردان قولىمىز قالت ەتپەدى. كەشكى سالقىن لەبىمەن بىرگە دەباتشىلاردىڭ حالىقارالىق فورۋمى سالتاناتپەن اشىلدى. سەناريي بويىنشا باسقوسۋعا قۇت قادام تىلەپ، باتا بەرىلۋى كەرەك ەكەندىگىن سىبىرلاي ەسكەرتۋشىلەر از ەمەس. حالىقارالىق شارا بولعاندىقتان، امەريكادان، انگليادان، المانيادان، تۇركيا مەن رەسەيدەن وكىلدەر بار. وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان قاتىسىپ وتىر. ۇيىمداستىرۋشىسى — ءوزىمىزدىڭ بۇرىننان باستاماشىل قازاقستان. ءبىر تاڭدانارلىعى، ءبارى دە — اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە داعى، تەك باتا بەرۋ ءراسىمى عانا قازاق تىلىندە بولىپ شىقتى.
انە، جۇرگىزۋشى قازاقتار اعىلشىنشا دا، ورىسشا دا سايراپ تۇرىپتى. قازاقستان وتكىزىپ وتىرعان شاراڭىزدا قازاقشا ەشتەڭە جوق ەكەن. بۇل بەيشارالىققا نە شارا؟! ءبىراق ءباتۋالى باتانىڭ سەنارييگە كىرگەنىنە دە شۇكىرشىلىك. مىنەكيىڭىز، شەت ەلدەردەن كەلگەن توپتاردىڭ ءبىر-بىر وكىلى سويلەدى، تاعى باسقالار قۇتتىقتادى. كەزەك بىزگە كەلدى. «جاسى ۇلكەن كىسى باتا بەرەدى»، — دەگەن ءسوز دە العاش اعىلشىنشا، سونسوڭ ورىسشا ايتىلدى. «ءبىسمىللا!» — دەدىك قولىمىزدى جايىپ. ءبىز پاقىرىڭىزعا قاراپ، ءبارى دە قولدارىن جايدى. «ەلارالىق ەرەكشە باسقوسۋدىڭ قادامى قۇتتى بولعاي. كەرەگەسى كەڭ، ۋىعى مىقتى بولعاي. پىكىرسايىس — دەباتتار قىزىقتى وتكەي، كەيبىر كەبەرسىگەن ۇعىمداردى بۇزىپ كەتكەي. بۇل باسقوسۋعا قاتىسقان جاستاردان كەلەشەكتە كوسەمدەر شىققاي كوسىلىپ، شەشەندەر شىققاي شەشىلىپ. ۋا، نەبىر پارلامەنتتەردىڭ دەپۋتاتتارى دا، پرەزيدەنتتەر دە شىققاي ەسىلىپ! ءبىزدىڭ بۋراباي، ىستىقكول مانزەلدەس كولدەرىمىز ءبۇتىن بولعاي. جەر جۇزىندەگى بار-بارشا ەلدەردىڭ تۇتىندەرى ءتۇزۋ ۇشقاي. اينالايىن البىرت جاستار، ىنتىماقتى باعالاي بىلەر بارشا دوستار امان بولعاي. ءاۋمين!»— دەدىك بەتىمىزدى سيپاپ. ءبارى دە ءسويتتى-اۋ سوندا.
— ال، اعاي، ەندىگىسىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، — دەدى استانا مەن الماتىدان كەلگەن القالى توپ مۇشەلەرى. — ءبىز وتكىزەتىن ءىس-شارالارعا قاتىسساڭىز دا، ەمىن-ەركىن دەمالساڭىز دا — ءوز قالاۋىڭىزدا. ءۇش كۇن بويى جاقسىلاپ تىنىعىڭىز. ءتورتىنشى كۇنى قايتىپ كەتۋىڭىزگە دە بولار، سەبەبى قۇرمەتتى قوناقتارعا ارنايى اۆتوبۋس كەلەدى. ءبىراق سىزگە الماتى ارقىلى ەمەس، كوگىلدىر تاۋلاردى كوكتەي ءوتىپ، بىشكەك ارقىلى تىكەلەي تارازعا ءتۇسىپ، شىمكەنتىڭىزگە جەلە-جورتىپ جەتىپ بارعان الدەقايدا جەڭىل-اۋ، استە.
ءبىراز-بىراز ءىس-شارالارعا قاتىسىپ تا بايقادىق. انگليادان جاس شاماسى ءبىز قۇرالىپتاس ءبىر عالىم كەلگەن ەكەن، جاھاندانۋ جايىنان لەكسيا وقىدى. جاھاندانۋدىڭ جاعداياتتارى ءبىز پاقىرىڭىزدىڭ جارعاق قۇلاعىمىزعا جاعىڭقىرامادى. اڭگىمەسىنىڭ باس جاعى اجەپتەۋىر ەدى، بىرتە-بىرتە بەلگىلى اۋەنگە اۋىڭقىراپ بارا جاتقان سوڭ، بىلدىرمەي عانا سىرتقا سىتىلدىق.
كول جاعاسىندا ءجۇرىپ، سول كولدىڭ ايدىنىن اڭساعان قىزىق ەكەن دە.
سۇمبىلەنىڭ سالقىنداۋ سامالى ىستىقكولدىڭ ىقىلاستى دەمىنەن ساۋلايتىن ىسسى ساۋلەلەردى تەرەك بۇتاعانداي تيپىلداپ ۇلگەرىپتى. جاعاجايداعى ادامدار اندا-ساندا عانا. تامىلجىعان تامىز ايىمەن بىرگە تالاي قىزىقتار قول بۇلعاي قوش ايتىپ كەتىپ قالعانداي، قابارجىڭقى قالدىق-اعىستار عانا تاۋ مەن باۋدان قىلاۋ بۇركەدى. ءتۇ-ۋ تۇستىك تۇستاعى الىس-الىس اقباس تاۋلاردان اق مۇنار، كۇنباتىس جاقتاعى جاسىل بەلبەۋلى جاتاعانداۋ قىراتتاردان كوك مۇنار، تەرىستىكتەگى تارعىل تاۋلاردان قوڭىرقوشقىل، ال كۇنشىعىس بەتكەيلەردەن بۋعا ورانعان بۇيرا-مۇنار وسى ماڭايعا مىڭ قۇبىلا قۇيىلاتىنداي.
بىزبەن بىرگە كەلگەن جاستار وزدەرىنىڭ پانسيوناتتاعى پىكىرسايىستارىمەن، جاسامىستار حالىقارالىق ءمان-ماڭىزى زور ءتۇرلى تاقىرىپتارداعى تالقىلاۋلارىمەن اۋرە. ەرتەگىدەي ارشا-شىرشالاردىڭ ارعى جاعىنداعى، شويىن ورنەكتى قالقاندارمەن قورشالعان وزگەشەلەۋ تورت-بەس كوتتەدج كەربەزدەنە زورايادى. سولاردان كىرىپ-شىعاتىن بىرەر ادام بار سەكىلدى. ءبىزدىڭ كورپۋستا جاتاتىن دەمالۋشىلار دا بىرەن-ساران. جاعاجايعا كوبىنەسە بىرەر ساعاتقا سوعىپ، ۇش-تورتەۋدەن القا-قوتان وتىرا قالاتىندار، سۋعا ءبىر-بىر سۇڭگىپ العاننان كەيىن ءايدا-ا-ا، ىشىپ-جەپ، ايقاي-سۇرەڭ سالا بيلەپ، كۇن باتپاي قايتىپ كەتەتىندەر جيىرەك. جاپادان-جالعىز نەمەسە جۇپتاسىپ كەلىپ، سۋىنا باستاعان سۋعا تۇسسە دە، تۇسپەسە داعى، قيماعانداي قيىلا قاراپ وتىراتىندار دا جوق ەمەس. ال ەندى اياق-قولدارى كۇنگە كۇيىپ، قارعانىڭ سيراعىنان بەتەر شيديگەن ارىق قاتىندار مەن مەكتەپ جاسىنداعى ۇل-قىزداردا قيساپ جوق. جاعاجايدى جالىقپاي ءجۇز اينالىپ، زورىقپاي مىڭ ارالاپ، قايتا-قايتا ايقايلايدى: «سىرا-سىرا-ا-ا-ا!» — دەيدى بىرەۋلەرى. «قىمىز-قىمى-ى-ى-ز-ز!» — دەيدى ەكىنشىلەرى. «ىستالعان بالى-ى-ىق!» — دەيدى ۇشىنشىلەرى. «شاباق، شابا-ا-ا-اق! كەپكەن شابا-ا-اق!» — دەيدى تورتىنشىلەرى. «الما-ا-ا، قىرعىزدىڭ قىزىل الماسى-ى-ى-ى!» — دەيدى بەسىنشىلەرى.
دەمالۋشىلار مۇلدە از، تابىس ماندىرىمسىز بولسا دا، قىزمەت كورسەتەتىن قايىقتار، كاتەرلەر، تاعىسىن-تاعىلار ازىرشە ازايا قويماپتى. ءبىر كەرەمەت كاتەر بار ەكەن، ادام تىركەلگەن ارنايى ءپاراشيۋتتى كوش-قۇلاش ۇزىن ارقانعا جالعاپ الادى داعى، سۋ بەتىمەن سىرعىتا سۇيرەپ جونەلەدى. بىرتە-بىرتە الگى ءپاراشيۋتتى جەل كەرنەپ، ادامىمەن قوسا كوككە كوتەرىلە بەرەدى دە، قۇس ۇشار بيىككە دەيىن شىعاندايدى. كوز ۇشىنا دەيىن ۇشىرىپ اپارادى ەكەن، سونسوڭ موتورلى قايىق كول ايدىنىمەن، ال ادامى بار پاراشيۋت اسپاندا قۇستاي قالقىپ، قايتا ورالادى. ەسەپتى ەندىكتەردىڭ، بولجالدى بويلىقتاردىڭ بويىمەن شەڭبەر سىزا ءجۇزىپ جەتكەن كاتەرىڭىز الگى ادامدى قاتەرسىز تۇسقا قوندىرار.
ءبىز دە قىزىقتىق بۇعان. كول ۇستىندە اناۋ-مىناۋ ايدىن ەمەس، ىستىقكولدىڭ قۇس ۇشار بيىگىندە قالىقتاپ كورمەككە بەكىندىك.
— قورىقپاڭىز، — دەدى پاراشيۋتكە بەكىتە بايلاپ جاتقان قىرعىز جىگىت.—تىزەڭىزدى ءسال-پال بۇگىڭكىرەپ الىڭىز. كول بەتىمەن سىرعاناعاندا دا، جەرگە قوناردا دا، ءتىپتى شاعالالار شارىقتايتىن اسپاندا ۇشقاندا دا قازاق پەن قىرعىزشا شىرەنبەي، جۇڭگو مەن جاپونشا ءسال يىلىپ-بۇگىلىڭكىرەڭىز. ۇقتىڭىز با؟
— ۇقتىق، — دەدىك ءبىز. — ءوزىمىز دە شىرەنە المايتىنداردىڭ ءبىرى ەدىك.
قىرعىز جىگىت تاعى دا تالاي-تالاي اقىل ايتىپ ۇلگەرىپ، ءنۇسقاۋلارىن نىعىزدادى.
— قاي تۇسقا تۇسكىڭىز كەلەدى؟ — دەدى ەڭ اقىرىندا.
— قايدا بولسا دا مەيلى، امان-ەسەن كوندىرعايسىڭ، ايتەۋىر.
— اللا جازسا امان كەلىپ، ەسەن وتىراسىز، جۇرەكسىنبەگەيسىز، — دەدى ول. — سۋعا ما، قۇمعا ما؟ ادامداردىڭ اراسىنا ما؟ قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قاسىنا ما؟ تاڭداعان تۇسىڭىزعا قوندىرامىز. قالاۋىڭىز ءبىلسىن.
— وڭاشالاۋ، ادام جوقتاۋ، جۇمساق قۇمعا تۇسەيىنشى، الدەقالاي بولادى تاعى دا، — دەپ، قورقىپ تۇرعانىمدى جاسىرمادىم.
بەكەر قاۋىپتەنبەپپىن. العاشقىدا، سۋ بەتىمەن سىرعاناي جونەلگەندە اسىپ-ساسىپ، بوي-باسىمدى بيلەي الماي، سەرىپپەدەي بۇگىلىپ-جازىلا بىلمەك كەرەكتىگىن ۇمىتىپ، وسىناۋ ىسكە بەل بايلاعانىم ءۇشىن ءوز-وزىمدى جازعىرا سىباپ، ولەردەي وكىندىم. ۇشامىن دەپ نەم بار ەدى؟! قۇستاي ۇشپاققا ۇمتىلۋ مەنىڭ نە تەڭىم؟! جاعاجايداعى جۇرتتىڭ ءبارى كوزدەرىن تىگىپ قاراپ وتىر. ۇشپاي جاتىپ-اق، كول بەتىنەن كوتەرىلىپ ۇلگەرمەي-اق ءبىر بۇيىرگە اۋناپ ءتۇسىپ، قايىق قايىرىلىپ جەتكەنشە تۇنشىعىپ قالىپ، قاس ماسقاراعا ۇشىراسام، نە بەتىم؟! قول-اياعىم قىتايشا ەمەس، قازاقشا قالتىراپ، جۇلىن-جۇيكەم جاپونشا ەمەس، قىرعىزشا دىرىلدەپ، كوز الدىم بۇلدىراي مۇنارتىپ، جانارىمنان جاس پارلاپ، ەندى ءبىتتىم-اۋ، اتتەسى-اي، دەمەككە كەتە بەرگەنىمدە، كەنەت قانات بايلانعانداي قالىقتاۋعا كوشىپپىن. سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەگەن كۇيىمدە، سول ءبىر راحات ءمينوتىن سەزىنۋدەن ايىرىلعىم كەلمەي، تومەن قاراۋعا قورقىپ، كوزىمدى بىردەن اشپاعام. بارعان سايىن كوركەم الەمگە كىرىگىپ، اسپان استارىمەن بىرىگىپ، كول جاعاسىنان عانا كورەتىن ءمۇڭ-دىرىلدى مۇنارلارمەن ارالاسىپ بارا جاتتىم-اۋ! جۇلقىنا بۇلقىنعان جۇرەگىمدى ازەر باسىپ، كوزىمدى اشىپ، قۇس قالىقتار بيىكتەن ىستىقكولدىڭ ايدىنىنا قارادىم-اۋ، اقىرىندا. اڭتارىلا تەلمىرەمىن. تەربەلە قالىقتاپ، ارمان قۇستاي ۇشىپ كەلەمىن. ۇشپا مۇنارلاردى، اق ۇلپا اعىستاردى اق شاعالاداي قۇشىپ كەلەمىن. اپپاق ۇلپا اعىستاردىڭ ءبىر تۇستارى ىسسى، ءبىر تۇستارى جىلى، ەندى ءبىر تۇستارى سالقىن سەزىلەدى. تومەننەن قاراعاندا، كوبىنەسە بوس كەڭىستىك كورىنەر ارالىقتارىڭىز اسپان جاقتان ارالاسىپ كەپ كەتكەنىڭىزدە، ءدۇريا دۇنيەگە اينالادى ەكەن ءدا.
قۇس بوپ ۇشىپ كەلەمىن. ىستىقكولىمدى قۇشىپ كەلەمىن. كەنەت تابان استىنان اندەتكىم كەلگەنى-اي. باياعىدا، بەسىنشى كلاسقا كوشىپ كانيكۋلعا شىعىپ، قويدىڭ كەزەگىن ءوز ەركىممەن، قۋانا-قۋانا باققانىم بارتۇعىن. سوندا، سارقىرامانىڭ جاسىل جازىعىندا قوي مامىرلاپ قوزعالماي قالعاندا، ەلبىرەپ ەرتەڭگىلىك سامال ەسكەندە، جەلبىرەپ جەلكەكشوپتىڭ ۇلدىرەگى ۇشقاندا، كوكتەم مەن جاز اراسىنىڭ كۇنى نۇر ديدارىنان ساۋلە توگىپ تۇرعاندا، ۇلبىرەك بۇلتتار قىزەمشەك توبەلەردىڭ ءۇستىن ۇكىدەيىن سيپاپ ءوتىپ بارا جاتقاندا، جاڭا-جاڭا ءتۇيىن تاستاعان ساردولانانىڭ ويۋ-ورنەكتى جاپىراقتارى جاپپاي جامىراپ، جىپىرلاعاندا شە؟! ءان سالعىم كەلگەن. «ا-ا-ا-ا-احا-اۋ-ۋ-ۋ!» — دەپ باستاپ، ءسوزىن دە، اۋەنىن دە «ءوز جانىمنان شىعارىپ»، ءبىراز جەرگە بارىپ قالعان ەكەنمىن. كەنەت:
— پاي-پاي! ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ پاقىرعاليى دا ءان سالادى ەكەن عوي، پاي-پوي! — دەگەن داۋىس ەستىلدى. سارقىرامانىڭ جاسىل جازىعى جانىنداعى پۇشىقكەزەڭ شاتقالىنان شىعىپ، كوك ەسەگىنىڭ قايشىلانعان قۇلاقتارىمەن قوسىلا، ۇرلانا تىڭداپ تۇرعان پاداشى پەرنەتاي ەكەن. اتتەسى-اي، ءانىمدى باستاماس بۇرىن ابدەن-اق اينالا-توڭىرەككە قاراپ العانداي ەدىم. ەشكىم جوق سياقتىتۇعىن. ەندى ءقايتتىم؟! قۇلاعىمنىڭ تۇبىنە دەيىن دۋىلداي قىزارىپ، الاۋلاپ جانىپ بارادى-اۋ. بۇكىل اۋىلعا عانا ەمەس، جارتى الەمگە جاريالايتىن بولدى عوي، پادەرىڭە پالە كەلمەگىر پەرنەتاي! ءبىر ايتىپ قانا قويمايدى، كۇن سايىن قىرىق قايتالايدى-اۋ ەندى. دەپ پۇشايمان بولعانىم، سودان كەيىن «ءاۋ» دەپ كورمەگەنىم وزىمە ايان. مىنە، ەندى ىستىقكولدىڭ قۇس ۇشار بيىگىندە قالىقتاعان، شاعالا شارىقتار كوگىندە كولبەڭدەگەن كەزىمدە ءان سالعىم كەلگەنىن تۇسىنۋگە تىرىسارسىزدار. كۇيكىلەۋ تىرلىكتىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭىنەن، تۇرتىنەكتەپ تىنبايتىن تىرنەكتەردىڭ تارتىلىس كۇشىنەن تىربانا الىستاۋعا تىرمىسا تىرىسىپ، ءبىرشاما بيىكتەگەندەگى سىڭايىمىز داعى. اق ۇلپالى اعىستار ايمالاعان ءبىر تۇستا ەركىمنەن تىس ەلىرىپ: «اۋ-ۋ-ۋ-ۋا-ۋ-ۋ-ۋا-اۋ-ۋ-ۋ!» — دەدىم بە، قايدام. سالعان ءانىمنىڭ سياعى وسىندايعا، تۋراسىن ايتساق ۇلىعانعا دا ۇقساپ كەتتى. كول بەتىمەن سىرعاناۋدان ءبىر تانباي، پاراشيۋتكە بايلانعان ءبىز پاقىرىڭىزدى اسپاندا قالىقتاتقان كاتەر-قايىعىڭىز كەۋىرتتەي عانا ەدى، ءبىرسىن-بىرسىن ۇلكەيدى. جاعاجايعا جاقىنداپ، «ۇلىعان قۇستى» قوندىرماق ماقساتپەن قايتادان قاشىققا قاراي قۇيىنداتا، قۇيعىتا زىرلادى. اقىلدى اعىل-تەگىل ايتاتىن قىرعىز جىگىت جىميعان كۇيى، سىناي قاراپ قويىپ، جۇمساق قۇمدى جاعاجايدىڭ ءبىر بۇيىرىندە جاپادان-جالعىز جاتقان ايەلدىڭ جانىنا قوندىردى. قىزىلدى-جاسىلدى پاراشيۋت قاناتتارىنىڭ ءبىر شەتى كول تولقىندارىنا مالىنىپ، ءبىز پاقىرىڭىز عارىشتان ورالعانداي تالتىرەكتەپ، الگى ايەل جالپاق قالپاعىن كوتەرىپ قاراۋعا ماجبۇرلەندى.
جيەگى جالپاق قالپاقتىڭ استىنان قاراعان جانارلاردان مىڭ قابات مازمۇننىڭ اندىزداعانىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ىستىقكولدىڭ بۇكىل جاعاجايى، ارەدىك قانا كوزگە شالىنار شوعىر-شوعىر ادامدار، قولدارىنداعى بارشا دۇنيەسىن بازارلاپ قالماق ءۇشىن ايانباي ايقايلاپ، داۋىستارى قارلىققان، كاراۋىتقان قاتىندار مەن ۇلارداي شۋلاعان ۇل-قىزدار — ءبار-بارى ءبىر بولەك، ال مىنا ايەل مۇلدە باسقا ەكەندىگى بايقالىپ تۇردى. سىمبات ءبىتىمى سونشاما سالتاناتتى بولا تۇرا، ءتانى قانشاما تازا اسىل، بەكزادا بولا تۇرا، سۇمبىلە سىزى بۇركە باستاعان، سالقىن تارتقان جاعاجايدا جالقى جاتقانى كىم-كىمدى دە تاڭداندىرماي قويماس-تى. بۇعان قوسا جيەگى جالپاق قالپاقتىڭ استىنداعى جانارلاردا كۇرەڭ كۇرسىنىستىڭ، ءتىپتى قايعى شىركىننىڭ ارعى جاق، بەرگى جاعىنان تابىلاتىنداي مۇنارلى مۇڭنىڭ تۇنىپ تۇرعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس-تى. «عارىشكەرىڭىز» تەڭسەلىپ بارىپ، سۋسىما سارى قۇمعا وتىرا كەتكەن. «ۇلىعان قۇس» كۇيىندە الگى ايەلگە قاراعان. «قۇس ۇلي ما؟» — دەپ، وز-وزىنە ساۋال تاستاعان. «نەگە ۇلىماسىن؟» — دەپ ءبىر ءۇن جاۋاپ قاتقان. قۇم استىنان شىققانداي قۇمىققان ءۇن وزىنەن ەستىلدى مە، جوق جاڭاعى ايەل جاقتان با؟! دەپ، تاعى دا تاڭىرقاعان.
عاجابى سول، عارىشكەرىڭىز الگى ايەلمەن ءۇنسىز-تىلسىز سويلەسە باستاعانداي.
«جالعىز ەكەنسىز عوي؟» — دەدى بۇل.
«تۇسىنبەدىم»، — دەدى مۇڭى مىڭ قابات، سىرى سان قابات ايەل.
«جاعاجايدا جالعىز جاتقانىڭىزدى ايتام»، — دەدى بۇل.
«ءيا-يا، وندا تۇرعان نە بار. جالعىز ەمەسپىن، مۇندا مەن ءوز مۇڭىممەن بىرگە كەلگەم»، — دەدى ايەل. جانارلارىنداعى مۇڭ-مۇنارعا ۇزىن-ۇزىن، قاپ-قارا كىرپىكتەرى ءدىرىل ارالاستىردى.
«جالعىزدىق جاقسى ەمەس قوي»، — دەدى بۇل.
«ءيا، ونىڭ نەسى جاقسى دەيسىز. ءبىراق مەن مۇڭدى جالعىزدىقتى جاراتام»، — دەدى ايەل.
عارىشكەرىڭىز بۇدان ءارى ءۇنسىز-تىلسىز ءسوز قاتىسقان باتىلدىعىنان جاڭىلىپ، ايەلدىڭ سونشالىقتى سۇلۋلىعىنان ىنجىقتانا ىعىپ، ىستىقكولگە بۇرىلا قاراپ قانا قۇتىلدى. كول ۇستىندە، قۇس ۇشار بيىكتە قيالداي قالىقتاپ، كىربىڭدى كوڭىلى كوتەرىڭكى تارتقان عارىشكەرىڭىزگە سوڭعى سەكوندتەر اسا اۋىرلاۋ سوققان ەدى. الايدا اسپانداعى ايدىڭ عايىپتان تايىپ جەرگە تۇسكەنىندەي تامىلجىعان جاراتىلىستىڭ جانىندا وتىرۋى، جاي عانا وتىرماستان، ءۇنسىز كۇيدە ءتىل قاتىسىپ، سىر بولىسە باستاۋى اۋىرلىق ەزىپ، ازاپ جانشىپ جۇرەتىن جان الەمىنە جەلەمىكتەۋ جەڭىلدىك اكەلگەن. سارى قۇم سۇيكىمدى بولىپ بارادى. سەبەبى سول، الگى ايەل جانە ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ، سىزىقسىز، داقسىز سانىنا، تۇركىباسى تەرەگىندەي تىك بالتىرىنا جابىسقان سارى قۇم ساۋلاي توگىلگەن.
ايەل ورنىنان تۇرعان ەدى.
عارىشكەرىڭىز توسىن تەربەلىس سەزىنگەن. ايەلگە بىرەسە وتىزدى دا، ءتىپتى قىرىقتى دا بەرۋگە بولاتىنداي. وتىزعا جەتپەگەن دەسەڭىز جانە ەركىڭىزدە. تالدىرماش، وزگەلەردەي تىم جالاڭاش ەمەس، كىندىك تۇسى تورعىن تورمەن شىلتەرلەنگەن. قويۋ قارا شاشىن جەلكەسىنەن ءبىر بايلاعان. تۇنجىر جانارلارىن جانە ءبىر بۇعان قاراتا بۇرعان. عارىشكەرىڭىز تالتىرەكتەپ قالعان. ايەل جاعاجايدان كولگە قاراي ءبىر اتتاسا، كوگىلدىر تاۋلار ءبىر قادام؛ ەكى اتتاسا، ەكى قادام بەرىرەك جىلجيتىنداي.
تاعى دا ءۇنسىز-تىلسىز ءسوز قاتىستى ەكەۋى:
«سۋ بەتىنەن ساۋلە جيماققا جينالدىم»، — دەدى ايەل.
«سىزگە ىلەسپەككە باتىلىم بارماي تۇرعانى»، — دەدى بۇل.
«عارىشكەر ەمەسسىز بە؟» — دەدى ايەل. ءسويتىپ، ءسال-پال عانا كۇلىمسىرەگەندەي كورىنگەن. ونىڭ سول جىميىسىنان جاعاجاي جارىق تارتىڭقىراعان. مۇڭ-مۇنارلى اعىستارعا وزگەرىسكە تولى وزگە قۇبىلىستار قۇيىلا باستاعان.
وتىزعا جەتپەگەن، الدە قىرىققا جەتپەگەن قىپشا بەل ايەل قىرلاۋىتتاعان قۇم قىراتتان اسىپ ءتۇسىپ، جاعاجايدى جيەكتەي يەكتەگەن تولقىنداردى تىزەسىنە تامان كەشىپ ۇلگەرگەندە، عارىشكەرىڭىزگە ءھام ەس كىرگەن. بەيمازا جانى بايىز تاپپاعان كۇيىندە، الايدا اينالا-توڭىرەكتىڭ دە، ايەلدىڭ دە مۇڭ-مۇناردان ازداپ تا بولسا ارىلا باستاعانىنا باتىلدانىپ، سەرگەكتەنە سەرىكتەسپەككە بەكىنگەن. بۇل ساتتە ايەل سۋ بەتىندەگى ساۋلە بىتكەننىڭ ءبارىن ءبىر وزىنە ىلەستىرە ءۇيىرىپ الىپ، اعاراڭداي ءجۇزىپ، الىستاي باستاعان.
عارىشكەرىڭىزدىڭ وزەگى ورتەنبەي جانا جازدادى. جۇزۋگە ءتىپتى جوقتۇعىن. الدە جىلى، الدە سالقىن ەكەنى سول ءبىر ساتتە تۇك تە سەزىلمەگەن سۋدى بىرتە-بىرتە بويلاپ بارا جاتىپ، كەۋدەسىنەن اسقاندا، كول تۇبىنە كەتكەندەي، تۇنشىعىس تاپتى. شۋاق شىمىرلاعان تورعىن تولقىنداردىڭ ۇستىندەگى ءاپپاق ايەل سول كۇيىندە سوناۋ كەنەركوك-كوكجيەككە دە ءجۇزىپ-سۋسىپ جەتەتىن سەكىلدى. ىستىقكولىڭىزدى قاق جارىپ، ارعى بەتتەگى اق نۇرلى تاۋلارعا وتەتىن دە سەكىلدى. عارىشكەرىڭىزدىڭ امالى قۇرىپ، قۇس ەمەس، مىش بولىپ ۇلىپ شەگىندى، سۇمىرەيە سۇيرەتىلىپ، قۇمداۋىت جاعاعا سۋى سورعالاي ءىلىندى.
الدەن ۋاقىتتا ايەل ورالدى. ونى جاڭا ەسكەرتكەنىمىزدەي، وتىزعا جەتە قويماعان، الدە قىرىققا جەتە قويماعان دەۋگە بولاتىندايتۇعىن. سۋعا ءتۇسىپ شىققانعا دەيىن سولايتۇعىن. ال ەندى، مىنەكەيىڭىز، ىستىقكولىڭىزگە شومىلىپ شىققان سوڭ، سۇمبىلەسۋدىڭ بەتىنەن ساۋلە جيىپ ورالعان ساتتە، جيىرمادان جاڭا اسقان دەۋگە كەلەتىندەي كەيىپتە، قاپ-قارا، قويۋ، شولاقتاۋ شاشىن سىلكىپ قويىپ، ءاپپاق، الايدا نىپ-نىعىز، تالدىرماش دەنەسىندەگى تامشىلار مولدىرەپ، مۇڭ شىلتەرلەگەن جانارلارى جاۋدىرەپ، جانىنا كەلىپ وتىردى.
«قاسىڭىزعا جايعاسقانىما قالاي قارايسىز؟» — دەدى ءۇنسىز-تىلسىز.
«ءتىلسىزبىن، — دەدى بۇل. — مۇڭسىزبىن، ءسىرا، دەي المان».
«مۇڭ — مەنىڭ دە سەرىگىم، مۇڭسىزدىقتان جەرىدىم»، — دەدى ايەل.
«بار مۇڭىم سول، سۋدا ىلەسە المادىم، — دەدى عارىشكەر، — قۇمدا قالدىم قۇمىعىپ».
جيىرمادان جاڭا اسقان دەۋگە كەلىڭكىرەيتىندەي ايەل الگىندە عانا، سۋعا تۇسەر ساتتەگى ءسال-پال كۇلىمسىرەگەنىندەي كەيپىنە قايتا ەنگەن. ۇستىندەگى تامشىلار الدەقايدا ازايىپ قالىپتى. «شىركىن-اي، مىنا ءمولدىر تامشىلاردى عابيت مۇسىرەپوۆشە بىر-بىرلەپ، ساناپ سۇيەر مە ەدى؟!» — دەپ ارماندادى عارىشكەرىڭىز.
جىلى جىميىستىڭ ۇلعايا تۇسكەنىنەن راحات تابۋ بۇيىرا قويمادى پاقىرىڭىزعا. قارعا سيراق قارا قاتىندار مەن ەكۆاتوردىڭ ارعى جاعىنداعى ەفيوپتاردان اۋمايتىنداي احۋالعا تۇسكەن اينالايىن بالالار اينالادان انتالاپ، تۇس-تۇستان تاۋارلارىن تىقپالاي باستادى. «ىستالعان بالى-ى-ى-ىق!»—دەيدى بىرەۋلەرى. «شا-باق، شابا-ا-ا-اق! تۇزدالعان، كەپتىرىلگەن شابا-ا-ا-اق!» — دەيدى ەكىنشىلەرى. «سىرا-ا-ا-ا! ارا-ا-ا-ا-اق!»—دەيدى ۇشىنشىلەرى. «سام-سا-ا-ا-ا! الما-ا-ا-ا! قىرعىزدىڭ قىزىل الماسى-ى-ى-ى!» — دەيدى تورتىنشىلەرى. ايەل ورنىنان تۇردى. عارىشكەرىڭىز ءھام ىلەسە تۇرەگەلۋگە ءماجبۇر. ساۋدا جاساۋشىلار كانىگى شابۋىلشىلارداي شەپ قۇرىپ، شەگىنەر ەمەس. ايەلدىڭ تۇلا بويىنان توگىلىپ تۇرعان مۇڭ-مەيىرىم مەن عارىشكەرىڭىزدىڭ بولمىسىنان سەزىلەتىن شىن قايىرىم اسەر ەتە مە، كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن.
— كەشىرىڭىز، ءتىلىڭىز شىعاتىن ۋاق جەتكەن شىعار؟ — دەدى ايەل. ونىڭ داۋىس اۋەنىنەن دەمىن جوعالتا جازداپ بارىپ بۇل:
— مىنا مۇساپىرلەرگە ۇرسىپ، شەپتەرىنەن شەگىندىرىپ تاستايىن با؟ — دەدى دەمىگىپ.
— جو-جوق! — دەدى ايەل ءان ساداعا كەتەتىن اۋەندى ۇنىمەن جەر-دۇنيەنى ۇكىدەيىن جەلپىپ جىبەرىپ. — ۇرىسپاڭىز ولارعا. ونداي حاقىڭىز جوق. ەرتىپ ءجۇرىڭىزشى ءبارىن. ءيا-يا، وزىمىزبەن بىرگە ەرتىپ جۇرەيىكشى.
— ىلەسىڭىزدەر بىزگە! — دەدى بۇل قارعا سيراق قارا قاتىندار مەن «ەفيوپ» بالالارعا. — بىزبەن بىرگە جۇرىڭىزدەر.
ەكەۋى ءبىر قاۋىم حالىقتى ەرتكەن كۇيى ايەلدىڭ زاتتارى جاتقان جەرگە جەتتى. زاتتاردىڭ يەسى گۇلدەي كوركەم، كورىكتى كۇيىندە تىزەرلەي وتىرىپ، الدەبىر ادەمى قاپشىعىنان بۋما-بۋما اقشا شىعارىپ، بۇعان ۇسىندى. قارا توبىرىڭىز جاقىنداۋعا باتا الماستان، بەس-التى قادامداي تۇستا توسىرقاي توقتاعان. عارىشكەرىڭىز اڭ-تاڭ قالىپ، بۋما-بۋما قىرعىز سومىنا ەبەدەيسىز قول سوزعان. كادۋىلگى قىرعىز بانكى شىعارعان جىيىرىما (جيىرما ەمەس) سومدىقتان تەكشە-تەكشە بۋمالار ەكەن. شوشاق بورىكتى، شوقشا ساقالدى توعولوق مولدونىڭ (مولدا ەمەس) سۋرەتى سالىنعان جىيىرىما سومدىقتار وڭشەڭ (وقىرمانعا ەسكەرتە كەتەلىك، ءبىزدىڭ مىڭ تەڭگە — قىرعىزداردىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ سومى).
— سىزدەن ۇلكەن ءوتىنىش، — دەدى ۇستىندەگى ءمولدىر تامشىلار تۇك قالماي كەپكەن ايەل اۋەنىنە ازداعان ءدىرىل ارالاسىپ. — مىنا اقشانى وسى تۇرعان بالالار مەن ايەلدەرگە تۇگەل تاراتىپ بەرىڭىزشى، جاراي ما؟
— جارايدى، — دەدى عارىشكەرىڭىز.
توعولوق مولدونىڭ سۋرەتى سالىنعان سارعىش جيىرما سومدىقتاردى تاراتۋ ءتاپ-تاۋىر تارتىمدى جاعدايدا اتقارىلدى. قاراپايىم ادامداردىڭ ءارقايسىسىنا كەم دەگەندە ونشاقتى جيىرما سومدىقتان ءتيدى.
— ايىپقا بۇيىرماڭىزشى، — دەدى ايەل ءۇنىنىڭ اجەپتەۋىر وڭالا تۇسكەنىن اڭعارتىپ. — ءۇش كۇننەن بەرى قالاي تاراتارىمدى بىلمەي ءجۇر ەدىم. قوجاناسىر اتامىز ايتقانداي، بۇ دا ءبىر بىتكەن ءىس بولدى. راحمەت سىزگە!
— كەشكە قاراتا ءسىزدى قايدان تابامىن؟ — دەدى ەندىگى ەرەن ءدىرىل عارىشكەرگە اۋىسىپ.
— ەرتەڭ قايتامىن، — دەدى ايەل كۇلىمسىرەۋىن كۇنگە كومكەرتە. — مەنى تابۋىڭىز قيىن، پانسيوناتتا ەمەسپىن، تانىس شەشەيدىڭ ۇيىندە پاتەر جالداپ جاتىرمىن.
— ويباي، مەنىڭ دە قايتۋىم كەرەك-تى،—دەدى بۇل. — بىشكەك پەن تاراز ارقىلى.
— وھو! وندا بىشكەككە دەيىن جولىمىز ءبىر ەكەن، اۆتوبۋسپەن سەرىكتەسىپ قايتۋعا قالايسىز؟
— ءسىز... ءسىز... شىنىمەن-اق اۆتوبۋسپەن قايتپاقسىز با؟
— ءيا-يا. نەگە سونشا تاڭىرقاپ قارايسىز؟
— ءبىرتۇرلى. جاراسپايتىن سەكىلدى. ءسىزدىڭ اۆتوبۋسپەن جۇرەتىنىڭىزدى ەلەستەتە الماي تۇرعانىم.
— تاڭەرتەڭگى سەگىزدە العاشقى اۆتوبۋس جۇرەدى ەكەن، اۆتوستانسيادا كۇتەم،—دەدى دە، قول بۇلعاپ كەتە باردى. عارىشكەرىڭىز ودان سايىن اڭ-تاڭ: «ويپىراي، بۇل ايەل قاي كەزدە، قالايىنشا جىلدام جينالىپ ۇلگەردى ءوزى، ا؟»
— جەتەم اۆتوستانسياعا، جەتەم، — دەپ جوتەلىڭكىرەپ قالا بەردى بۇل.
كەشكىسىن استانا مەن الماتىدان كەلگەن ۇيىمداستىرۋشى وكىلدەرگە ءوزىنىڭ تاڭەرتەڭ تاياۋ پوسەلكەدەگى اۆتوستانسياعا جەتىپ، ودان بىشكەك جانە تاراز شاھارلارى ارقىلى شىمكەنتكە قايتاتىنىن ماعلۇمدادى.
ەرتەسىنە اۆتوستانسياعا كەلسە، ايەل ابدەن ەسكىرىپ، القام-سالقامى شىققان كۇتۋ زالىنىڭ سارعايعان ورىندىقتارىنىڭ بىرىنە جايباراقات جايعاسىپ الىپ، كىتاپ وقىپ وتىرىپتى. ارى وتكەندەر دە، بەرى وتكەندەر دە، ءتىپتى بيلەت ساتاتىن كاسسا اينەگىنىڭ ارعى جاعىندا وتىرعاندار دا بۇل زامانداردا مۇنداي ورىنداردا مۇلدە وتىرا بەرمەيتىن مىناداي وزگەشە ءوڭدى، بولەك ءبىتىمدى ايەلگە تاڭىرقاي قارايتىنداي. ايەلدىڭ قولىنداعى كىتاپتىڭ ابدەن توزىعى جەتىپ، اقجەمدەنىپ كەتكەن ەكەن. ول ەلگەزەكتەنە ەسەندەسىپ، ەركەلەي تۇرەگەلگەن. ەركەلىگىنەن ەسكى ورىندىقتار ەرىپ كەتكەندەي، سۇيكىمدى سىقىرلادى. ەلدىڭ ءبارى ەكەۋىنە عانا نازار جىققانداي. ىلعي دا ىعىرىڭدى شىعاراتىن، تىستارى توركوزدەنە تىرسياتىن قاپشىقتارعا دەيىن قاڭتارىلا قارايتىنداي.
— اۆتوبۋستىڭ جۇرۋىنە جارتى ساعاتتاي ۋاقىت بار، تىسقا شىعامىز با؟ — دەدى ايەل. — مەن ەكى بيلەت اپ قويعام.
— بيلەت اپ قويعانىڭىز ىڭعايسىز بولدى عوي، — دەدى بۇل. كوز الدىنا كەشەگى جىيىرما (جيىرما ەمەس) سومدىقتار ەلەستەپ كەتىپ. — شىقساق شىعايىق.
ەكەۋىنىڭ دە جۇكتەرى اۋىر ەمەس-تى. اۆتوستانسيا جانىنان سىلدىراپ اعىپ جاتقان ارىقتىڭ جاعاسىنداعى كيرەلەڭدەي وسكەن اققايىڭ تۇبىندە تۇرىستى.
— سۇمبىلەدەگى سۋعا قاراي بەرگىم كەلەدى، — دەدى ايەل اۋەنى ەرەك ۇنىمەن. — ادەيى ىلايلاپ، قاساقانا بىلعاماسا، سۇمبىلەدە سۋدىڭ ءبارى بولەكشە تازارىپ، مولدىرەپ كەتەدى عوي. ءسال عانا مۇڭ-مۇناردىڭ كىرەۋكەلەيتىنى بولماسا...
بۇل باسىن يزەپ قۇپتادى.
— بۇگىن ءسال ءبىرتۇرلىسىز عوي؟ — دەدى ايەل.
— تۇنىمەن ۇيىقتاي المادىم، — دەدى عارىشكەرىڭىز. شىنىن ايتا سالعانىنا ۇيالىپ، شىنىمەن-اق قىزارىپ كەتتى.
— ايتپاقشى، مىنا كىتاپتى كەشەگى ايتقان، ءوزىم پاتەر جالداپ جاتقان شەشەيدىڭ ۇيىنەن العام، — دەدى ايەل. — بىلەسىز بە، بۇل بەكسۇلتان دەگەن قازاق جازۋشىسىنىكى ەكەن. «قىرعىز كەلىنشەك» دەگەن اڭگىمەسى قاتتى ۇنادى. قاراڭىز، مۇقاباسى مىناداي بوپ قىرقىلىپ كەتكەن. اسا كوپ وقىلعان باقىتتى كىتاپ بوپ شىقتى بۇل. اپايدان ارنايى سۇراپ، قالاپ الدىم.
عارىشكەرىڭىز باقىتتى كىتاپتى قولىنا الىپ، پاراقتاپ قارادى دا، قايتارىپ بەردى. نەشەمە ۋاقىتتاردان بەرمەن قاراتا بۇلايشا جۇلما-جۇلماسى شىققان، تابيعي تۇردە توزعان كىتاپتى كورمەگەن-تىن.
— باقىتتى كىتابىڭىز دۇرىس-اق، — دەدى بۇل ايەلدىڭ تاۋىپ ايتقان سوزىنە ريزالانىپ. — ال باقىتتى جازۋشىنىڭ باقىتتى كىتابى دەسەڭىز، ءتىپتى جاراسىپ كەتەر ەدى.
— كىتابى مىناداي بولعان سوڭ، اۆتورى ايتتى-ايتپادى، ارمانسىز ەمەس پە؟—دەدى ايەل. — قاراڭىزشى، قالاي جازادى، ءا؟! تىڭداڭىز: «ادامنىڭ ادامشىلىعىن وسىرەتىن — جاقسىنى ساعىنۋ. ءبارىمىزدىڭ، ءسىرا، باقىت دەپ جۇرگەنىمىز — جاقسىعا جولىعۋ. جولىعۋىن جولىققان بولارمىز-اۋ، قۋ تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىمەن ءجۇرىپ، قانشاسىن جوعالتىپ العانىمىزدى ايتساڭشى!» ايەلدىڭ اڭگىمەگە بەرىلىپ كەتكەنى سونشالىقتى، اۆتوبۋستىڭ جۇرگەلى تۇرعانى جايىندا حابارلاعان قارلىعىڭقى داۋىستى دا ەستىمەدى، ودان ءارى وقي بەرگىسى بار.
— ءسىز بەكسۇلتان نۇرجەكەنىڭ اڭگىمەسىن ءبىرجولا اياقتاپ شىقپاقسىز با؟ — دەدى بۇل. — كولىكتەن قاپ كەتەرمىز.
ەكەۋى اۆتوبۋستىڭ وڭ جاعىن الا، ورتا تۇسقا تامان جايعاستى. ءبارىبىر، مىنا ايەلدىڭ بۇگىنگى مىنا زاماندا، تەك قانا قاراپايىم ادامدار جۇرەتىن قارابايىرلاۋ اۆتوبۋستا وتىرعانىنا ىڭعايسىزدانعان قالپىنان قۇتىلا الماعان عارىشكەرىڭىز وزىمەن-وزى بولىپ، ويلانىپ كەتكەن.
— شىنىمەن ايتام، ءسىز كەشەگىدەي ەمەسسىز، — دەدى ايەل ەركەلەۋ اۋەنىنەن جاڭىلماستان. — اناۋ ارىققا قاراڭىزشى، تۇبىندەگى بالدىرلارى بالىقتاي انىق، ال قىزعىلت سارى جاپىراقتار ءزۇبارجاتتاي جاينايدى. سۇمبىلەدە عانا سۋ وسىلاي مولدىرەيدى! بايقادىڭىز با كەشە، ىستىقكولدىڭ قاي جەرىنەن قاراساڭىز دا، ءتۇبى جارقىراپ جاتقان جوق پا؟!
كەنەت عارىشكەرىڭىزدىڭ كوڭىلى سيقىرلى كىلتپەن بۇراپ اشىپ جىبەرگەندەي سىڭعىرلاپ جونەلدى، بولمىسىن بۋىپ وتىرعان بۇلدىر بىردەڭە لىقسىپ بارىپ، بۋناپ بارىپ، سەيىلدى.
— وسى ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ — دەدى باتىلدانىپ.
ايەل تىسى توزعان كىتاپتى كىم-كىمنىڭ دە بىردەن تىكە قاراۋعا باتىلى بارا قويمايتىن شوشايىڭقى ومىراۋىنا قوس-قولداي قىسىپ وتىرىپ:
— شىن نىسپىمدى ايتپايمىن، — دەدى اۋەندى ەركەلىگىمەن ەرىتىپ. بۇل مەيىرى قانباستان، قازاق جازۋشىسىنىڭ قىرعىز ايەلدىڭ كەۋدەسىندەگى كىتابىنىڭ توڭىرەگىنە تەلمىرگەن. تىم تالدىرماشتاردىڭ ومىراۋى دا وسىنداي بولار ما؟!
— نەگە؟ — دەدى كۇرسىنىپ.
— اسا ءقاۋىپتى، — دەپ كۇلىمسىرەدى ايەل. — شولپان دەي بەرىڭىز.
— جارايدى، مۇڭ شولپان دەسەم بولا ما؟
— مەيلىڭىز. ال ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز كىم؟
— مەن دە شىن اتىمدى ايتپايتىن بولدىم عوي، — دەدى بۇل دا، — الپان دەي بەرىڭىز.
— شوڭ الپان دەسەم شە؟
— جارايدى، ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان «شوڭ» دەگەندى ەستۋدىڭ ءوزى باقىت ەمەس پە؟!
— ءسىز «مۇڭ شولپان مەن شوڭ الپان تۋرالى اڭىزدى» بىلەتىن بولدىڭىز عوي؟ — دەدى ايەل.
— ءۇستىرت قانا ەستىگەنىم بار، — دەدى بۇل.
— ەستىمەي-اق قويعانىڭىز دا ءجون ەدى-اۋ، — دەدى مۇڭ شولپان.
— مۇڭ شولپاندى جاراتۋشى ەرەكشەدەن دە بولەكشە ەتىپ جاراتاد، — دەدى عارىشكەرىڭىز. — اكەسى سۇلۋ قىزىن قورعاشتاپ، ۇلى مۇنارا، ياكي «دىڭ» سالعىزادى. مۇڭ ورانعان مۇنارا قانشاما جاسىرىپ، قالقالاپ باقسا دا، كۇندەردىڭ كۇنىندە شوڭ الپان سول قالقاتايعا جول تاۋىپ، قىزدى وزىنە قاراتا-ا-اد...
بۇل كەزدە بۇلاردىڭ اۆتوبۋسى ءالى دە ىستىقكولدى ءسال الىسىراقتان بويلاي وراپ جۇرەتىن يرەك جولمەن كەلە جاتقان.
— «ورنەك اۋىلى» دەپ جازىپ قويىپتى، اتى قانداي ادەمى؟ — دەيدى عارىشكەرىڭىز. ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز ءۇڭىلىپ، اۋىلدىڭ ءۇي-جايلارىنا، تىزىلگەن تەرەكتەرىنە قارايدى. ارينە، ىستىقكولدىڭ مۇنارى ارقىلى كوز تىگەدى عوي.
— «تامشى اۋىلى» دەگەن قانداي؟! ىستىقكولدىڭ تامشىسى عوي! — دەيدى مۇڭ شولپان.
نەبىر اۋىلدار دا ارتتا قالىپ بارادى. ەندى قۇمشاۋىت قىراتتار، تاستاقتى توبەلەر، جول جاعالاي تەرەڭ-تەرەڭ جارلاۋىتتار كوبەيدى.
— جارلار كوپ ەكەن، — دەدى شوڭ الپان.
— جارلار ما، جارالار ما؟ — دەدى مۇڭ شولپان كۇرسىنىس تاۋىپ، مۇڭايا قالىپ.
بىرتە-بىرتە بيىكتەپ، قايتادان تومەندەي باستاعاندا:
— شۋ وبلىسى، — دەدى مۇڭ شولپان.
— قايران شۋدى قىسپاققا قىسىپ، تاۋعا جانشىپ، تاسقا باعىندىرىپ تاستايدى ەكەنسىزدەر عوي؟ — دەپ تاڭداندى شوڭ الپان شىنىمەن-اق قايراڭدانىپ. — ويپىرماي، بۇلاي دەپ كىم ويلاعان؟! قانشاما اساۋلىق تانىتىپ، تار قولتىقتاردا اق كوبىك شاشىپ الاسۇرعانمەن، كونبىس كۇيگە ءتۇسىپ، شىڭىراۋ شۇڭقىردان شىعا الماي، ارنامەن عانا امالسىز اعا بەرەدى ەكەن-اۋ.
— ال، سوندا نە دەمەكسىز؟ — دەپ، ەركە نازدى ۇن-اۋەنمەن ايتىسقا بەيىمدەلدى مۇڭ شولپان دا.
— قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنداعى كەيپىن ەلەستەتىپ وتىرمىن داعى، — دەدى شوڭ الپان.
— شىمىر-شىمىر شۋ تولقىنى، قارقارالى قامىستار تەربەلەدى ىرعالىپ، — دەدى مۇڭ شولپان.
— قايران شۋدىڭ سۋىن قىسپاقتان ۇشپاققا ءبىز شىعارادى ەكەنبىز عوي، — دەدى شوڭ الپان.
— جەڭىلەتىن جەرىڭىزگە كەلە جاتىرسىز، — دەدى مۇڭ شولپان.
— قالاي جەڭىلەمىن؟ — دەدى شوڭ الپان.
— قايران شۋدى الداپ-سۋلاپ اپارىپ-اپارىپ، سوزاقتىڭ قۇمىنا جۇتقىزىپ جىبەرەتىن ءسىز بە، ءبىز بە؟ — دەپ سىڭعىرلادى مۇڭ شولپان.
— جەڭىلدىم-جەڭىلدىم، وڭباي قۇلادىم! — دەدى شوڭ الپان سىبىرعا كوشىپ. — قاراڭىزشى!
شوڭ الپانىڭىز مۇڭ شولپانىڭىزدىڭ عاجايىپ ومىراۋىنا ءتيىپ كەتۋدەن قورقىپ-تولقىپ، سىرتقا قاراي ۇمسىنىپ، ءتۇ-ۋ تومەنگە تەسىلە قارادى. اعاشتارعا اسىلعان بوز ۇلپالار شۋدىڭ سۋىنا تەلمىرە توگىلىپ تۇر ەكەن.
— بىلەسىز بە، بوز ۇلپالار دا تەك سۇمبىلەنىڭ كەزىندە كەمەلىنە كەلەدى، ولاردى اعاشتىڭ كەز كەلگەنى ەركەلەتەدى. ساناۋلى كۇننىڭ ىشىندە كەز كەلگەن اعاشىڭىزعا ورمەلەي ورىستەپ، ءوسىپ كەتەدى دە، ۇشار باسىنان اسىپ ءتۇسىپ، مولدىرەگەن سۋعا تەسىلە تەلمىرىپ، تەربەلەدى دە تۇرادى وسىلاي، — دەدى مۇڭ شولپان.
— قانشاما كۇزدە كورىپ جۇرسەم داعى، بوز ۇلپاڭىزعا بۇگىنگىدەي نازار اۋدارماپپىن، — دەدى شوڭ الپان.
— شولاق اۋىلىنىڭ ماڭىندا شۋىڭىز تاۋدان ءتۇسىپ، جازىققا شىعا باستايدى،—دەدى مۇڭ شولپان. — قاراڭىزشى، انا-ا-ا-اۋ الىس تا الىس تاۋلاردان اسىپ جەتىپ، بالكىم بىزبەن ىلەسىپ كەپ، اقتەرەكتەر مەن كوكتەرەكتەردىڭ اراسىنا اعىل-تەگىل قۇيىلا توگىلىپ تۇرعان مۇنارلاردى بايقايسىز با؟
— بايقايمىن.
— بوس كەڭىستىكتى وسى ءبىر اعىستار ايشىقتاماسا، ءبىز پەندەلەردىڭ كۇنىمىز نە بولار ەدى، اعا؟
«اعا» دەپ العاش ايتۋى ەدى. «دىڭ» مۇنارا تۇبىنەن ەستىلگەندەي دىڭ-دىبىس قۇلاعىن شىڭ ەتكىزدى مە، جۇرەگىن شىم ەتكىزدى مە، تۇسىنىكسىزدەۋتۇعىن. شولاق اۋىلىنىڭ اينالاسى تىزبەك-تىزبەك كوكتەرەكتەر، شوعىر-شوعىر اقتەرەكتەر ەكەن. اعىن-اعىستارعا الاقان توسىپ، اۋەلەي اندەتەدى جاپىراقتارىنىڭ ءۇستى جالتىلداپ.
اۋىلدىڭ ارعى جاعىنداعى ارناسى جايىلا تۇسكەن شۋدىڭ ايدىنىندا شىمىر دا، شىمىر تولقىن وينايدى. اۆتوبۋستىڭ ءجۇرىسى ۇدەي ءتۇستى. مۇڭ شولپاندى كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، شوڭ الپان تەمىر كولىك توقتاماسا ەكەن، وسىلايشا ۇزا-ا-ا-اق ۋاقىت جۇرە بەرسە، جۇرە بەرسە، جۇرە بەرسە ەكەن دەپ شىن تىلەيتىندەي كۇيدەتۇعىن.
— بىشكەككە دە ءبىراز عانا جەر قالدى، — دەدى مۇڭ شولپان. — مەن ءسىزدى العاشقى كۇنى، دەباتشىلارىڭىزعا باتا بەرگەندە كورگەم.
— قالاي؟! قايدا وتىردىڭىز؟
— اققايىڭداردىڭ اراسىندا تۇرعام.
— جالعىز با؟
— جاپادان-جالعىز. اينالام — اينالايىن اققايىڭدار ەدى. جامان ادام ەمەستىگىڭىزدى سوندا سەزگەم. جاعاجايدا عارىشتان تۇسكەنىڭىزدە جاتىرقاماعام.
مۇڭ شولپان كەنەت كۇرسىندى. كۇرسىنىپ سالىپ:
— بىشكەككە جەتپەي، اۆتوبۋستان توتەنشە ءتۇسىپ قالساق قايتەدى؟ — دەدى. ءۇنى الابوتەندەۋ-تىن. شوڭ الپانىڭىزدىڭ جۇرەگى القىنىپ، وكپەسى ورەكپىپ:
— مەيلى، — دەدى ءتىپتى ويلانباستان ايتقانداي كۇيدە.
ەكەۋى اۆتوبۋستان ءتۇستى. مۇڭ شولپان تاكسي توقتاتتى. العاش اسفالت جول اسا كەڭ ەدى، كەيىننەن ەڭىستەۋ جاققا ءبىر بۇتاق شىعىپ، تىم تارىلا بۇلاڭدادى. اينالادا قازان بولماققا قاراعان تەلىم-تەلىم، تاقتا-تاقتا ەگىستىكتەر كوبەيدى. شاعىن عانا ايىلدىڭ (اۋىل ەمەس) شەتىندەگى قاراپايىم ۇيگە بۇرىلىپ توقتادى بۇلار. ءۇيدىڭ جانىنان كورپە جوڭىشقالىق بىردەن باستالىپ كەتەدى ەكەن. شوڭ الپانىڭىزدىڭ الەم جۇزىندەگى ادەمىلىك اتاۋلىنىڭ ىشىندە جۇرەگىن باۋراپ الار سۇيىكتى سۋرەتتەرىنىڭ ءبىرى — وسى كۇز باسىنداعى كورپە جوڭىشقاتۇعىن. اسىرەسە كورپە جوڭىشقانىڭ ءبىر بۇيىرىندە بوز بيە مەن قوڭىر قۇلىن شۋاقتاپ تۇرسا، شىركىن-اي. مىنا عاجايىپتى قاراڭىزشى، مۇندا قوڭىرتورى بيە مەن اپپاق قۇلىن ارقانداۋلى ەكەن! اۋىلدىڭ اپاسىنداي بولىپ، ايىلدىڭ اق جاۋلىقتى اناسى شىقتى. مۇڭ شولپان قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ جاتىر. شوڭ الپاندى تانىستىرماققا اسىققان.
— الگى، بىزدەي بەيباقتاردى مەنسىنبەيتىن وكىمەت كۇيەۋىڭ وسى ما؟ — دەپ، ولقىسىنىپ تۇرىپتى اپايى.
— جو-جوق، — دەدى مۇڭ شولپان ىڭعايسىزدانىپ قالىپ، قىزارىپ كەتىپ. — كۇيەۋىم مۇندا كەلە قويماس، اپاتاي. بۇل — عارىشكەر اعاتاي عوي...
قىرعىزدىڭ قىمىزىن قۇيدى مۇڭ شولپان. اپاتايى كەشكە قاراتا نارىن بەردى ەكەۋىنە.
سۇمبىلەدە جۇلدىزدار دا اپ-انىق كورىنەدى عوي. الايدا القاراكوك اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ جاۋراعانداي جاۋتاڭ قاعاتىنىن بايقاماعالى قاش-شا-ا-ان؟!
ەكەۋى مۇڭ شولپان مەن شوڭ الپان جانە سۇلۋ قىزدىڭ اكەسى سالدىرعان «دىڭ» مۇنارا تۋرالى اڭىزدى كەزەك-كەزەك ايتىستى.
ءبىرىنشى ۆاريانتىن مۇڭ شولپاننىڭ ءوزى باستادى.
ەكىنشى ۆاريانتىن شوڭ الپان جىرلادى.
ءۇشىنشى ۆاريانتىن ەكەۋلەپ تولىقتىرىپ، تۇنىمەن كوز ىلمەي شىققان.
تاڭ ابدەن اتىپ، كۇن كوزى كۇلىمدەگەندەگى كورپە جوڭىشقانى كورگەن دە بار، كورمەگەن دە بار. كورە تۇرا بايىرقالاپ بايقاعان دا بار، بايقاماعان دا بار. كورپە جوڭىشقا ۇستىندەگى، تاڭ ازانعى تازالىقتا شەك جوق ەدى. مۇنداعى مۇڭ-مۇنار مىرزاتەرەكتەردى وراپ ءوتىپ تۇردى. ايىلدىڭ (اۋىل ەمەس) شەتىن شىلتەرلەيتىن سەلدىرلەۋ قارقارالى قامىس جيەكتەگەن ارنالى ارىقتا دا سۇمبىلەنىڭ سۋى سىلدىراپ اعىپ جاتىر. تۇبىندەگىنىڭ ءبارى انىق اڭعارىلادى. كەنەت كورپە جوڭىشقا ىستىقكول ايدىنىنا ۇقساپ كەتتى. جاپىراقتارى جالت-جۇلت اۋناپ، تريلليون تامشى مولتەڭدەيدى. ميلليون ەمەس، تۇپ-تۋرا تريلليون تامشى.
— مەنى كىم دەپ ويلاساڭىز داعى، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، اعا، — دەدى مۇڭ شولپان. — كەشىرىپ قويىڭىز ەندى «ەرەكشە» قارىنداسىڭىزدى. وقتا-تەكتە وسىلاي، جىلىنا بىرەر كۇن عانا بوستاندىققا مۇرسات الىپ، مۇنار قۇشقان مۇڭ الەمىنە ورانىپ، قالاعان جاعىما قاراپايىم ادام بولىپ بارىپ قايتام. كۇيەۋىممەن جاساسقان «كەلىسىمشارتىمىزعا» سايكەس، سۇمبىلەنىڭ سۋى مولدىرەيتىن كەزدە ەكى-ۇش كۇندىك ەركىندىككە شىعامىن. ستۋدەنتتىك شاقتارىمدا قيماس، قىمبات ادامدارىما اينالعان، نەمەسە سولارعا اينىماي ۇقسايتىن از عانا اپاتايلارىمدى ارالايمىن. سولاي، عارىشكەر اعا. شىن اتىمدى شىنىمەن-اق ايتپاسپىن. سەبەبى مىنا مەن، مۇڭ شولپانىڭىز، پالەنىنشى، نەمەسە تۇگەنىنشى «لەديمىن» دەمەي-اق قويايىن، اسا جوعارى لاۋازىمدى ءبىر كىسىنىڭ زايىبىمىن. جۇمباعىم وسى عانا. قوش بوپ تۇرعايسىز، اعا...
بار كوركىنەن ايىرىلىپ بوزارا باستاعان بوس كەڭىستىكتىڭ كورپە جوڭىشقا كوركەيتىپ تۇرعان ءبىر بۇرىشىندا قول بۇلعاپ قالا بەردى مۇڭ شولپان.
تاكسي شىركىن بىشكەككە قاراتا جۇرگىسى كەلمەي قايتا-قايتا كىبىرتىكتەيدى. قازان بولۋعا قاراعان تەلىم-تەلىم، تاقتا-تاقتا ەگىستىكتەردىڭ جيەگىندەگى جۇدەۋ جۇگەرىپايالار تۇسسىز-تۇكسىز، جۇنجىگەن كۇيىڭدە جانسىز ەربيەدى. كۇنباعىستىڭ جاز سوڭىندا جارقىراي جايناپ، بۇرالا بيلەگەن بەكزات بويى بۇگىلە كۇنىستانىپ، شاتتىقتان شىر اينالعان قايران باسى قيسايا قابىسىپ قاپتى.
اقىرىندا اۆتوۆوكزالعا دا جەتتى. اۆتوبۋستىڭ سوڭعى ورىندىعىنداعى قىزدىڭ جانىنا جايعاستى. «اعاي، تانىمادىڭىز با؟ ءسىز دە وسىنداي اۆتوبۋسپەن جۇرەدى ەكەنسىز، ءا؟!» — دەدى تاۋار تاسۋدان تارعىل قاراعا اينالعان الگى قىز سامسا جەپ وتىرىپ. «جىعا تانىمادىم. نەگە سونشا تاڭىرقاپ قارايسىڭ؟» — دەدى بۇل. «ءبىرتۇرلى عوي، اعاي. سىزگە مۇنداي اۆتوبۋسپەن ءجۇرۋ تۇك تە جاراسپايتىن سەكىلدى»،—دەدى قىز. «اپىراي، ءا؟» — دەپ تاڭدانىس تانىتتى بۇل. سويلەسپەككە زاۋقى سوقپاي، سامسا ساسىعان قىزدان بۇرىلىڭقىراپ، توزاڭىتقان تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ تارتىلىس كۇشىنە قايتادان كونبىستىك تانىتىپ، تەرەڭدەۋ كۇرسىندى. ءوزىن-وزى ىلعي دا ىشتەي كەلەمەجدەپ كۇلگەندە كوز الدىنا كەلەتىن ىردۋان اربانىڭ يەسىندەي ىرعاي موينىن ىقىلاسسىزداۋ عانا سىلق ەتكىزىپ، تومەن ءتۇسىردى.
عارىشكەرلىگىن تەزىرەك ۇمىتتىرماققا ۇمتىلعانداي ەسكى اۆتوبۋس تا جىلدام قوزعالدى.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ باستىعى ءوزىن اسا ءبىر ادال اداممىن دەپ سانايتىندار ساناتىندا. قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرىن دە ادال بولماققا باۋليتىنداي. سايىپ كەلگەندە، سابانتاسپا سەكىلدى ساعىزدانا ساقسىنعان باسشى...
