گامبۋرگتەگى قازاقتار
توقسان بەسىنشى جىلدىڭ قىسى قىلىقسىز قاتىننىڭ قيپاق قاققانىنداي عانا قاۋقار تانىتتى. تەكەبۇرقاق بىرەر مارتە اينالىپ سوقتى دا، قىلتيىپ قۇرعاق كوكتەمنىڭ قۇلاعى كورىندى. كوكتەرەك اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ارقانى كەڭگە سالىپ، پىشەننىڭ قالعانىنا مەنسىنبەي قاراۋعا اينالدى. قوراداعى قوي مەن سيىر بەيپىل شوپكە باس قويعانداي ەدى، كوپكە بارماي ولار داعى تاناۋ ءشۇيىردى.
كاشەك كوبەيدى.
كوكتەرەك پەن گامبۋرگتىڭ اراسى اتتاي التى كيلومەتر ءھام التى ءجۇز ەلۋ مەتر. انەبىر جىلى اسفالت جولدىڭ بويىمەن ارىق قازىلعاندا، كوكتەرەكتىڭ ءبىرىنشى ۇيىندە تۇراتىن ناتيبەك نەمىسشەلەپ تۇرىپ ولشەپ شىققان.
مىنە، سول گامبۋرگتەن تاعى دا تورت-بەس ءۇي نەمىس تۋىسقان كوشەتىن بولىپتى دەگەن حاباردى ناتيبەك وزگەدەن ەمەس، ءوزىنىڭ قاتىنى ءپاتيمادان ەسىتكەن.
ساۋىرى سۋلانباعان ءساۋىر ايىنىڭ سوڭى-تىن. ناتيبەك پەن ءپاتيما تاڭەرتەڭگى تىرلىكتى تۇگەل رەتتەستىرىپ، شاي ءىشىپ وتىرعان. كەنەت شاي تەز سۇيىلدى. داستارقانعا شاقپاق قانت ەمەس، قۇم شەكەردىڭ قويىلعانىنان سەكەم العان ناتيبەك ەندى ءپاتيمانىڭ بولمىسىنا كوز تاستاسا، قيسايىڭقىراپ، توركىنىنىڭ اۋىلىنا قاراڭقىراپ وتىرىپتى.
— نەمەرەباي مەن شوبەرەباي شىمكەنتتەن ءبىر-بىر ءۇي الىپتى، — دەدى ءپاتيما. جاڭا عانا گامبۋرگتەن تورت-بەس ءۇي نەمىستىڭ كوشەتىنىن ايتقاندا، بۇل ۇندەگەن جوق-تى.
— السا، الادى دا، — دەدى بۇل جولى ءۇنسىز قالا الماستان. — بىرەۋى پارتكوم كەزىندە، ەكىنشىسى بۋحگالتەر كەزىندە جيناعان دا.
— گامبۋرگتەگى گانستىڭ ءۇيىن دە سول ەكەۋى ساۋدالاپ جاتىر ەكەن، — دەدى ءپاتيما.
ناتيبەك اۋزىنا اپارا بەرگەن ماقتا گۇلدى كىشكەنە عانا كوك كەسەنى ءتۇسىرىپ الا جازداپ بارىپ، قاتتى ۇرتتاپ جىبەردى. ءتىلىنىڭ كۇيىپ-پىسىپ قالعانىن سەزسە دە، قاتىن-دۇشپانعا سىر بەرگىسى كەلمەگەن ەدى. سۇيىلۋعا بەت العان بەتپاق شاي جول-جونەكەي تۇپ-تۇگەل جاندىرىپ جونەلدى.
كوزىنەن جاس پارلادى.
ءپاتيما تۇركىتاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى توركىن جۇرتىنىڭ اۋىلىن انىق كورىپ وتىرعانداي، ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قالعان.
ناتيبەكتەردىڭ اۋىلى كوكتەرەك اتالعالى ءبىر مىڭ بەس ءجۇز جىل وتكەنىن وسىنداعى ون جىلدىق مەكتەپتىڭ تاريحشى مۇعالىمدەرى قازاقستانعا ەگەمەندىك تيگەننەن كەيىنگى ەكىنشى جىلى-اق انىق دالەلدەپ شىققان. ال گامبۋرگتىڭ نەگىزى ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلى قالانعانى بەلگىلى.
نەمىس تۋىسقاندار قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە كوشىپ كەلگەن ەكەن. بارلىق جاقتاعىداي ولاردى «جەر اۋعاندار» دەپ اتايتىن ەدى. سول سۋىق كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە، ءتۇس اۋا بەرە ستانسا باسى جاشىك اربالارعا، ساتىلى اربالارعا تولىپ كەتىپتى. سول اربالار ەرەسەكتەرى بار، بالا-شاعالارى بار دەگەندەي، نەمىستەردى تولتىرىپ الىپ، اۋدان باسىندا وتىرعانداردىڭ امىرىمەن اۋىل-اۋىلدارعا قاراتا جول تارتىپتى. ويپىراي دەسەڭىزشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن وسى توڭىرەكتەگى قازاقتاردىڭ ءبارى تاندايلارىن تاق-تۇق ەتكىزە، تاڭدانىپ ايتاتىن ءبىر اڭگىمەسىنە قاراعاندا، پويىزدان ءتۇسىپ جاتقاندا دا، ءتىزىلىپ تۇرعان جاشىك اربالارعا، ساتىلى اربالارعا ءمىنىپ جاتقاندا دا، سونشاما كوپ بولا تۇرا، سونشاما بالالى-شاعالى بولا تۇرا، نەمىستىڭ ءبارى دە تىم-تىرىس، تىپ-تىنىش كۇيدەن تانباپتى عوي، تانباپتى.
قىڭق ەتكەن ءبىر دىبىس شىقپاعان.
ارينە، قازاقتاردىڭ ءسال-پال قوسىڭقىراپ، كەز-كەلگەن فاكتىنى ۇستەمەلەڭكىرەپ جىبەرەتىنى جوق ەمەس قوي. ءبىراق سونداعى جاشىك اربالاردىڭ بىرىنە وندا ءالى دۇنيەگە كەلە قويماعان وسى ناتيبەكتىڭ ءوز اكەسى نەسىپباي مارقۇم يەلىك ەتكەن-دى. باسىن قايتا-قايتا شايقاپ، تاڭدايىن تاقىلداتا، قاتتى تاڭداناتىنداردىڭ ءبىرى دە سول كىسى-تىن. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، پويىز توقتاپ، نەمىستەر ءتۇسىپ جاتقاندا، امىرشىلەردىڭ بۇيرىقتارى مەن ارىق اتتاردىڭ السىزدەۋ پىرىلى، ال اۋىل-اۋىلعا بەتتەگەندە، تەك اربالاردىڭ شيقىلى ەستىلىپ تۇرىپتى.
«جەر اۋعاندار» بارلىق جاقتاعىداي قازاقتاردىڭ ۇيلەرىنە ءبولىنىپ-بولىنىپ تاراتىلىپتى. كوكتەرەك تاۋىرلەۋ، كورنەكىلەۋ اۋىل بولعاندىقتان، مۇندا نەمىس تۋىسقاندار كوبىرەك اكەلىنىپتى. ولار كوكتەم شىققانشا قازاقتارمەن بىرگە ارالاس-قۇرالاس تۇرادى. ال قىرىق ەكىنشى جىلى كوكتەرەكتىڭ جوعارعى جاعىنداعى ويپاڭداۋ تەگىستىكتەن جەر كەستىرىپ الىپ، وزدەرىنشە ارەكەت جاساۋعا كىرىسىپتى.
وسى كوكتەرەكتىڭ ۇيلەرىنە قاراقاعاز دەگەنىڭىز قارشا بوراپ، اۋىلدىڭ جۇرتشىلىعى جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ، سوعىس قويىلعان سوڭ دا ەسەڭگىرەپ، ەستەرىن جيا الماي، رەسمي اتى «بىرلىك» بولعانىمەن، ەل اۋزىڭدا «گامبۋرگ» اتالىپ كەتە بارعان نەمىس اۋىلىنىڭ قالايىنشا وسىپ-وركەندەپ، كوركەيىپ-كەڭەيىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپتى.
وبالى نەشىك، گامبۋرگتىڭ نەمىستەرى كوكتەرەك ءۇشىن جامان بولعان جوق. تەحنيكا جاعىنداعى، ءتاۋارلى-سۇت، تاۋارلى-شوشقا، تاۋارلى-تاۋىق، تاعىسىن-تاعى فەرمالاردىڭ قيىن تۇيىندەرىن تۇپ-تۇگەل نەمىس تۋىسقاندار شەشەتىن-دى. بارلىق جاقتاعىداي، گامبۋرگتىڭ نەمىستەرى دە ءتىپتى وسەك ايتپايدى، وتىرىك سويلەمەيدى، كوكىرەكتەرىن قاقپايدى، شىرەنۋشىلىك اتىمەن جوق. كولحوزدىڭ شارۋاسىن دا، ءوز ۇيلەرىنىڭ تىرلىگىن دە تاپ-تۇيناقتاي تىندىرىپ، تاقىلداپ تۇرعانى.
كوكتەرەك تە كوپ وزگەرگەن. بۇگىندە وزگەلەرگە قاراعاندا وتە وڭدەنىپ العانىن جوققا شىعارا المايسىز. ىشتەي بولماسا دا، سىرتتاي نەمىس تۋىستارعا ەلىكتەۋشىلىك تە جوق ەمەس. بۇرناعى جىلى گامبۋرگتىڭ ەكى-ۇش ءۇيى عانا الىستاعى المانياعا كوشىپ، ولاردىڭ ۇيلەرىن وزگە نەمىستەر الدى. گەرمانيا دەگەنىمىزدىڭ شىن اتى المانيا ەكەنىن ناتيبەك ەندى-ەندى ءبىلىپ ءجۇر. ونى كەيبىرەۋلەر البانيامەن شاتاستىرادى. البانيامىز بولەك، المانيامىز مۇلدە باسقا ەكەنىن كوپ ادام ءالى تۇسىنە بەرمەيدى.
وسىلاردىڭ ءبارىن لەز-دەمدە مي قاباتتارى ارقىلى زىرىلداتىپ ءبىر وتكىزىپ العان ناتيبەك سۇيىق شايعا كۇيىپ قالعان ءتىلىن ونشا يكەمگە كەلتىرە الماستان:
— ىلاس پا؟ گانس ۆايسلەلدىڭ كوشەتىنى؟ المانياعا؟ — دەدى.
— ىپ-ىراس. ۆايسلەر دوسىڭ كوشەتىن بوپتى. گەرمانياعا ما، البانياعا ما، مەن قايدان بىلەيىن، — دەدى ءپاتيما دەگەن قاتىن-دۇشپان ءالى دە سول سۇرلانعان كۇيىنەن اينىماي.
گانس ۆايسلەر ويپاڭداۋ جەردەگى ەرتەگىدەي گامبۋرگتىڭ ودان سايىن ويپاڭداۋ تۇسىندا تۇراتىن ەدى. تاۋلى-قىراتتى ايماقتاردا ويپاڭداۋ تۇستاردىڭ قۇلپىرۋى بولەكشە بولاتىنى ايان. بىلتىرعى جازدىڭ بيازى عانا ءبىر كەشىتۇعىن. اۋدان ورتالىعىنا قاتىناپ قىزمەت ىستەيتىن، ەل اۋزىنا ىلىگىپ قالعان ۇلكەن ۇلىنىڭ جاڭادان العان جەڭىل ماشينەسىمەن ءوتىپ بارا جاتىپ سالەم بەرمەككە بۇرىلدى. گانستىڭ ءوزى دە، ناتيبەكتىڭ ءوز قورىتىندىلاۋى بويىنشا، بەت-جۇزى ءسال-پال رەڭسىزدەۋ، ءبىراق، اياق-قولى بالعاداي مىقتى، تەرەكتەي ءتۇپ-تۇزۋ قاتىنى كيلدا دا قۇراق ۇشا قارسى الىستى. قۋانباعاندا شە، باياعىدا قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە نەسىپباي اقساقال جاشىك اربامەن اكەلگەندەردىڭ ىشىندە مىنا كيلدانىڭ اكەسى مەن شەشەسى دە بولعان عوي. ءبىر قىستاي ۋاقىت بۇلاردىڭ ۇيىندە تۇرعان عوي. كەيىنىرەكتە، بەرتىنىرەكتە مارقۇم نەسىپباي مەن وسى كيلدانىڭ اكە-شەشەسى قۇدا بولا جازداعان عوي. ناتيبەكتىڭ ءوزى دە كەتارى ەمەس-تى. تەك كيلدانىڭ تىم ۇشكىرلەۋ، ۇزىنداۋ مۇرنى ىلعي تۇلەپ، قىزارىڭقىراپ جۇرەتىن. سونىسى عانا ءسال-پال ويلاندىرىپ قويۋشى ەدى. ءسويتىپ، ءسال-پال ويلانىڭقىراپ جۇرگەندە قىرعىزستان جاقتان، تۇركىتاۋ اسىپ اپكەسىنە كەلگەن وسى ءپاتيماعا كوزى ءتۇستى. وسى كۇنگى قاتىن-دۇشپانىنىڭ بەت-جۇزى كەرەمەتتەي سۇلۋ كورىنگەنى راس. اياق جاعىنا كىم قاراپتى، ءوزىنىڭ ءتىلى تىنىم تاپپايتىن، تىمپىلداعان پىسىق كورىنگەنى تاعى راس. كيلدا قىزدىڭ دا كەتارىسى جوق ەدى، سول ءبىر كەشتەگى بيدەن كەيىن-اق گانس جاققا ءبىرجولا اۋىپ كەتە باردى عوي. بۇنىڭ پاتيمامەن قايتا-قايتا بيلەگەنىن، تەك بيلەپ قانا شەكتەلمەي، ەسى كەتە قاراعانىن قالايىنشا كەشىرسىن...
ناتيبەك ۇلكەن ۇلىن ەرتىپ كىرگەندە، گانس پەن كيلدا بوزقاراعان تۇبىندەگى سۋرەتتەگىدەي ادەمى ۇستەلدى ورتاعا الىپ، كينوداعىداي ادەمى ورىندىقتارعا جايعاسىپ، شاي ءىشىپ وتىرىپتى. ەكەۋى دە ورىندارىنان تۇرىپ، قۋانىسىپ قارسى الدى. بۇلار دا شاي ءىشتى. تەك قانا قۇرى شاي مەن قۇمشەكەر ەمەس، ارينە. ناتيبەك سوندا شىپ-شىپ تەرلەپ، ۇزاق-سونار سوراپتادى، ۇلكەن ۇل ۇيالىس تاۋىپ، تەز دوعارعان. «مىنا كيلدا ءبىزدىڭ ءپاتيمانىڭ ورنىندا وتىرعاندا، مىنا ۇلكەنىمنىڭ ءتۇر-سىقپىتى قانداي بولار ەدى؟» — دەپ ويلاعانىنا دەيىن ەسىندە.
— جاڭا، جەڭىل ماشينە الدىق، — دەدى شايعا قانىپ العان ناتيبەك سوندا. — كورىمدىك بەر، كيلداجان!
— كانى-كانى، ءوزىڭ قالاشى! ءوز قالاۋىڭدى ايتشى! — دەيدى كيلدا قولىن الجاپقىشىنا ءسۇرتىپ. — قالاعانىڭ سەنىكى.
— قالاۋىم—گانستىڭ قولى، — دەدى ناتيبەك. — كورىمدىكتەرىڭ سول بولسىن، وقتا-تەكتە «جيگۋليىمىزدىڭ» جۇرەگىن تىڭداپ، وكپە-باۋىرىن بايقاپ بەرىپ تۇرسا، جەتەدى مىنا بايىڭ.
— ونىڭدى نەگە وزىنە تۋرالاماي، ماعان باعىشتاپ وتىرسىڭ ءمۇلايىمسىپ؟ — دەپ، كيلدا قازاق ءتىلىنىڭ مايىن سورعالاتتى.
— گانس ساعان باعىنىشتى ەمەس پە ەدى؟ الدە اينىدى ما؟
— وي، ءقازىر بۇل قۇرداسىڭ دا توقال الامىنعا شىقتى.
— ءبىزدىڭ ءپاتيمانىڭ باي الماي جۇرگەن ەكى ءسىڭلىسى بار. باجا بولايىق تا، ويباي! —دەدى ناتيبەك.
— ماشينەڭ ءۇشىن ايتىپ وتىرسىڭ با، شىن نيەتىڭ بە؟ — دەدى كيلدا.
— مىنا زاماندا ەسەپ كەرەك-دۇر.
— وسى ناتيبەكتىڭ باياعىدا سەنى الا جازداعانى راس پا؟ — دەپ، سەلكىلدەي كۇلىپ، سوزگە ارالاستى گانس ۆايسلەر.
— مىنا زاماندا ەمەس، ناتەكەندە باياعىدان-اق ەسەپ بار-تىن، — دەدى كيلدا. — سول ەسەبىنە باعىپ، ناتەكەڭ پاتەكەڭە قوسىلعان.
— گانستىڭ كەڭدىگىن پايدالانىپ ءبىراز جەرگە باردىق، وسى جەردە توقتالىق ەندى، — دەدى ناتيبەك.
— پاتەكەڭ ەستىپ قويادى دەپ قورقىپ وتىرعاننان ساۋسىڭ با سەن بالە؟ — دەپ، كيلدا ءتىپتى قوياتىن ەمەس.
ءبارى اۋلادان سىرتقا شىعىپ، جاڭا جەڭىل ماشينەنى كوردى. گانس تا، كيلدا دا شىن قۋانىپ ءجۇر. ناتيبەك قايتا-قايتا تەرەڭ-تەرەڭ تىنىس الىپ، جاڭا ماشينەنىڭ ءيىسىن قۇشىرلانا جۇتادى.
— قوي، ءجۇز-جۇز گرامم ىشپەسەك، كۇنا بولار ەندى، — دەدى گانس.
ءبارى قايتادان اۋلاعا كىردى. بىلاي بايقاساڭ، ارتىق-اۋىس ەشتەڭە جوق سەكىلدى. تاعى قارايسىڭ تاڭدانا. ەسىكتەرى دە ءساندى، ەرتەگىدەگىدەي. تەرەزەلەرى دە زەرلى، تۇسىڭە كىرەتىندەي سيقىرلايتىن مونشاسى مىناۋ، كومبەسى اناۋ... قويما تام، بىردەڭە تام، مەحانيكالاندىرىلعان مال تام... ءۇي تام مەن مال تامنىڭ ارالىعىنداعى ءتۇپ-تۇزۋ تىگىلگەن جۇزىمدەردىڭ جاپىراقتارىنا دەيىن تارتىپپەن ءتىزىلىپ، جوعارى ورمەلەپتى. جەمىسى قالىڭ دا ەمەس، سيرەك تە ەمەس، ولاردى دا ساناپ سالدىرعان سياقتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا دا، ءوزىنىڭ بىلۋىنشە دە، نەمىس تۋىسقانداردىڭ ءۇي تامدارىنان گورى مال تامدارى، قوسىمشا قورا-قوپسىلارى نىعىزىراق بولادى. كوكتەرەكتىڭ جۇرتى اڭىز ەتىپ ايتىپ وتىرادى. نەمىستەردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى سيىرلارى تۇراتىن، قويلارى مەن ەشكىلەرى تۇراتىن، شوشقالارى تۇراتىن، تاعىسىن-تاعىلارى ۇستالاتىن تامدارىنىڭ تازالىعىنا تاڭداي قاقپاي قاراۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، سيىرلارىنا بار عوي، سۋ دا، تۋرالعان ءشوپ تە، قۇراما جەم دە، ءبارى-بارى دە ولشەنىپ-پىشىلگەن مولشەردە، الدەبىر قۇبىرلار مەن ناۋالار ارقىلى، وزىنەن-وزى بەلگىلەنگەن ءبىر مەزگىلدەرىندە، ساعات-مينوتىندە كەلىپ، قۇيىلىپ نەمەسە توگىلىپ تۇرادى.
ماسەلەنكي بار عوي، قوڭىرلاۋ ءبىر تۇيمەنى جەڭىل عانا باسىپ قالساڭىز بولدى، دىبىسسىز-دابىرسىز، سالدىر-كۇلدىرسىز، ءتىپتى تىرس ەتكەن دانەمەسىز-اق ساۋ ەتىپ جەم توگىلەدى. ەكىنشى ءبىر كوگىلدىر تۇيمەنى ءتۇرتىپ قالساڭىز، ءسال سوپاقتاۋ شويىن قۇتىعا مولدىرەگەن، تۇپ-تۇنىق، تاپ-تازا، ءتاپ-تاتتى سۋ قۇيىلادى. ءۇشىنشى ءبىر قىزعىلت نوقاتتى باسقانىڭىز سول ەكەن، سيىردىڭ بۋى بۇرقىراپ، جاڭا عانا تۇسكەن تەزەگىن سىپىرىپ-سيىرىپ الا جونەلەدى. بۇلاردىڭ سيىرلارىنىڭ اق ءجۇنى دە، قارا ءجۇنى دە، تۇگى مەن تۇبىنە دەيىن جىلت-جىلت ەتەدى، مالاق تۇگىلى تيتىمدەي توزاڭ جۇقپايدى. قوي-ەشكىلەرى دە، شوشقالارى دا، قاز-ۇيرەكتەرى دە شەتىنەن اقىلدى ما، اسىل تۇقىمدى ما، ايتەۋىر ەرەكشە ەكەندىگى راس.
ال ەندى بار عوي، وسى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبارى، اسىرەسە، مىنا ۆايسلەردە بولەكشە.
سول جولى عوي، بۇلار جاڭا — جەڭىل ماشينەنى قىزىقتاپ، قايتادان اۋلاعا كىرىپ، كەرەمەتتەي ءبىر شاراپتان ىشىسكەن. نەمىستەر، اسىرەسە، وسى گامبۋرگتەگى تۋىسقاندار اراققا جولاي بەرمەيتىن، شاراپتىڭ دا وزدەرى قولدان اشىتقانىن، سەنىمدىسىن، وندا دا تىم-تىم سيرەك، تام-تۇمداپ قانا تاتقان بولادى. ناتيبەك تولتىرا قۇيعىزىپ، تارتىنباي كوتەرىپ تاستاعان. اينالا-توڭىرەگىنە قادالا، قۇمارلانا كوز سالعان.
— تۇڭعىش كورگەندەي قۇنىعىپ قارايسىڭ عوي، ءاي؟! كوزىڭ جامان ەدى، تۇكىرىپ قوي، — دەدى كيلدا قاشانعى بايقاعىشتىعىنا باسىپ.
— وسى سەندەردىڭ سيىرلارىننىڭ اتى كىم ەدى؟ ا-ا-ا، نە ەدى؟
— ەرا.
— سول ەرالارىڭ ءتىل بىلەدى دەيدى، راس پا؟
— بىلگەندە قانداي! ءۇش بۇزاۋلادى، ءۇش ءتىل بىلەدى ەرامىز، — دەدى كيلدا.
— وي، قۇرىپ كەتكىر-اي، ساعان داۋا جوق ەكەن عوي ءوزى! — دەپ، ناتيبەك ورنىنان تۇرىپ كەتكەن.
— ەندى، سۇراعان ءوزىڭ. مەن جاۋاپ بەرمەسەم، تاعى وكپەلەيسىڭ، — دەدى كيلدا. — ەرانىڭ شىققان تەگى — قازاقتىڭ اق باس، قارا الا سيىرى ەمەس پە؟ قازاق ءتىلىن سودان اڭعارادى. ۇلكەن شەشەسىن ورىس باۋىرلاردان ساتىپ العانبىز. ول ءتىلدى قالاي بىلمەسىن؟ ءجون بە، وسىلارىم؟ ءجون. تۋعاننان بەرمەن قاراتا تاربيەسى تازا نەمىسشە. انەكي، ەندىگىسىن ەسەپتەي بەرگىن. ەسەبىڭ مىقتى ەمەس پە؟ ناتەكەڭ تارتا الماسا، پاتەكەڭ بار.
— ءپاتيماڭا قايت دەگەنىڭ بە بۇل؟
— ە، جوق-ا! قايتپاساڭ، قونا قال. اناۋ قاسىڭدا وتىرعان قۇرداسىڭا ايتقانىم داعى: «مالعا جەم سالاتىن ۋاقىت بولدى»، — دەپ.
— قوي، ءبىز قايتايىق، — دەدى ناتيبەك. — مىنا جالماۋىزىڭ جەپ قويماي تۇرعاندا جوعالايىق ءبىز. راحمەت، دوسىم گانس!
— ءجۇر-جۇر، ەرامەن امانداس، ۇيات بولادى، — دەدى كيلدا. — سەنىڭ كوزىڭنەن كەلگەن بالەنى كورىپ الايىق. ءتىپا-تىپا دەسەڭ، جەتەر.
— كورسەك، كورەيىكشى وسى، — دەگەن ناتيبەك داق-داق اتتاپ، ۆايسلەردىڭ مال تامىنا قاراي جالت-جۇلت ەتكەن بەتون جولمەن جاقىنداي باستادى. جاقىنداپ بارعاندا، كيلدانىڭ ايتۋىمەن اياعىن الدەنەگە قايتا-قايتا ءسۇرتتى. گانس ناتيبەكتىڭ ۇستىنە اق حالات كيگىزدى. سودان كەيىن بارىپ، سيىر تۇراتىن بولمەگە كىرۋگە رۇقسات ەتىلگەن.
ناتيبەك سىعالاپ قارادى دا، سىعىرايعان كوزىن الماعان كۇيى قاتتى دا قالدى.
سيىر ەمەس، سۋرەت ەدى ول.
سۋرەتتەگىدەي سيىر ەدى ول.
ءجۇنى جالت-جۇلت ەتكەن جاقۇت جانۋار تەلەديدارداعى جارنامادا جانە جالت-جۇلت ەتكەن جۋرنالداردا بولماسا، ءاي، قايدام-اۋ، كوكتەرەك بويىنشا جوق قوي، جوق.
— ەرا، مىناۋ — ناتيبەك دەگەن دوسىمىز، ايتىپ ءجۇرمىز عوي ىلعي، — دەدى كيلدا. — كوكتەرەكتە تۇرادى. تانىسىپ قويىڭدارشى، كانە!
ەرا شىنىمەن-اق بۇرىلىپ قاراپ، باسىن يزەگەندەي. ونىمەن شەكتەلىپ قالماستان، ريزا كەيىپتە ىڭىرانعانداي كورىندى.
— ءتۇسىندىڭ بە، قازاقشا امانداستى، — دەدى كيلدا ودان بەتەر قۇتىرتىپ. ناتيبەك ودان ءارى تۇرا بەرۋگە، ودان ءارى قاراي بەرۋگە ۇيالعان ەدى سوندا...
قاتىن-دۇشپان شاي-پايدى جيناپ-تەرىپ، قازان-وشاعىن اينالشىقتاپ كەتتى. «گانس دوسىمنىڭ مۇنىسى نەسى؟ نەگە عانا نەمەرەباي مەن شوبەرەباي بىزدەن بۇرىن بىلەدى؟ كوشەتىنىن. قالايىنشا مەنەن بۇرىن ولار ساۋدالاسادى؟» — دەپ كۇبىرلەدى بۇل ىشىنەن. سىرتقا شىعارا، قاتتىراق ايتايىن دەسە، بىرىنشىدەن، ءپاتيمادان قايمىعىڭقىرايدى، ەكىنشىدەن ءتىلى جۋىق ارادا اشىعانىن قوياتىن ەمەس-اۋ.
ەسەپتەڭكىرەپ قاراسا، سوڭعى كەزدەرى ناتيبەك گانستى دا، كيلدانى دا كورمەگەن ەكەن داعى. ءتاۋارلى-سۇت فەرماسىندا دا كورىنىڭكىرەمەگەن. بۇگىندە بۇكىل كەڭشاردىڭ بيلىگى باسقالاردا. بۇرىنعى پارتكوم حاتشىسى نەمەرەباي دا، بۇرىنعى باس بۋحگالتەر شوبەرەباي دا جۇمىستى قويعان، قالا جاعىنا بارعىشتايدى. بۇرىنعى باس ەكونوميست ناتيبەك ءتيىپ-قاشىپ قانا ءتاۋارلى-سۇت فەرماسىندا ءجۇر. كەيىنگى بالالار، ياكي كوماندا كەڭشاردىڭ ىشكى ىسىنە دە، كەڭسەنىڭ شارۋاسىنا دا ارالاستىرا قويمايدى. كۇللى دۇنيە قىم-قۋىتتانىپ كەتتى عوي.
ءبارىبىر، سول قىم-قيعاش، الاساپىراننىڭ اراسىنان تيىمدىرەك جول تاۋىپ، ەسەپتەرىن تۇگەلدەپ، تىرلىكتەرىن رەتتەپ كەلە جاتقانداردىڭ العى ساپىندا، ەلدەن ەرەكشەلەۋ قوڭدانا تۇسكەن بايلاردىڭ قاتارىندا اتالاتىندار: ناتيبەك، نەمەرەباي جانە شوبەرەباي ەدى. وسى ۇشەۋى. ارينە، ءپاتيمانىڭ قىرىن قاراڭقىراپ ايتقانىنداي، شىمكەنتتەن ءبىر-بىر ءۇي السا، ەكەۋىنىڭ ناتيبەكتەن وزا باستاعانى. ول مەيلى، ەندى باسقاسى-باسقا، تاپ مىنا گانس ۆايسلەردىڭ ءۇي-جايىن نەمەرەبايعا، نەمەسە شوبەرەبايعا ساتقىزىپ، قاراپ وتىرا الماس. قانشا دەگەنمەن، قاتىن-دۇشپانىڭ ءپاتيما دا بەكەر-بوسقا تىرىسىپ سۇرلانباس. نامىسى باسىمىراق، ناعاشىلارى قىرعىز ەمەس پە؟ دەپ كۇبىرلەپ، كۇيگەن ءتىلىن سىلەكەيلەي ەمدەپ، ناتيبەك قاتتى تولعانىسقا ءتۇستى. كەشكە قاراتا گامبۋرگكە جەتكەن.
گانستىڭ الىس جولدان ورالعانىنا ەكىنشى كۇن ەكەن. كيلداسى اۋىرىڭقىراپ قالىپتى.
— كوشەتىنىمىز راس، — دەدى گانس كۇرسىنىپ. — ماسكەۋدەگى قىزىمنىڭ ۇلكەن قىزمەتتە ەكەندىگىن بىلەتىن ەدىڭ عوي؟ مىنە، سول قىزىمىز كوندىردى اقىرىندا. كوشەمىن، ناتيبەك باۋىرىم. كوشكەندە دە، ىرعالىپ-جىرعالماستان، وسى اپتانىڭ اياعىنان كەشىكپەي، جينالعالى جاتىرمىز. جاقسى كەلدىڭ، بىر-ەكى ساعات سىرلاسىپ قالايىقشى ءبىر. ەرتەڭنەن باستاپ ءبىر ءمينوت تە ۋاقىت جوق.
ناتيبەكتىڭ كوڭىلى الاي-دۇلەيگە اينالدى.
گانسسىز گامبۋرگتىڭ ءسانى قالمايتىنداي. كيلدانى ەندى شىنىمەن-اق مۇلدە كورمەيتىن بولعانى ما؟
اعايىن-جەكجاتتان، تۋعان-تۋىسقاننان جاقىن سەكىلدى ەدى، وبالى نەشىك.
بۇلارسىز ءتاۋارلى-سۇت فەرماسىنىڭ حال-كۇيى قالاي بولماقشى؟
توقسان ءۇشىنشى جىلى بىرەر ءۇي نەمىس كوشكەندە قانشا كومباين توقتاپ قالىپ ەدى ءوزى وسى، ا؟
الاي دا دۇلەي كوڭىلىنىڭ ارعى جاعىنان ەسەبى جانە باس كوتەرە باستاپ، ونىسىن ازىرشە شەگىندىرىپ تاستاپ، بۇيدەدى بۇل:
— شىنىڭدى ايتشى، گانس، ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى نەمىس تۋىستاردىڭ ءبارى كوشىپ كەتپەكشى مە؟
— كىم بىلەدى ونى؟—دەدى گانس. — مەن ساعان شىنىمدى ايتپاي ءجۇر مە ەدىم؟ انىقتاڭقىراپ بولجايتىن بولسام، بىزدەن كەيىن ەندى فرانس پەن ەريحتىڭ اۋلەتى جىلجيدى. اندرەي مەن داۆىد كەلەر جىلى قوزعالار. سيحلەردىڭ ەكەۋى دە بىزبەن بىرگە كەتەيىن دەپ وتىر. كەلتە كوشەدەگىلەردىڭ وسىندا ءبىرجولاتا قالىپ قويۋى دا بەك مۇمكىن. مۇلدە كوشپەيتىندەردى ساناپ بەرەيىن بە؟ كەرەك پە؟
— جو-جوق، جاي انشەيىن سۇرايمىن داعى. بۇرناعى جىلى ەكى-ۇش نەمىس كوشكەننىڭ وزىندە تالاي كومباين قاڭتارىلىپ قالىپ ەدى. كومباين-سومبايندى قويشى، ادامنىڭ ءىشى ءبىرتۇرلى الەم-جالەم بولادى ەكەن، ءجۇدا.
گانس تاعى كۇرسىنىپ سالدى.
جەلەگەي جەل تىنىپ، كەشكى تىمىق كىردى. قۇرعاق اسپانعا كىربىڭ ىلىنگەندەي كورىنىپ، جاڭبىر جاۋا ما دەگەندەي دامەلەنىپ، ەكەۋى جوعارىعا قاراعىشتادى. قازىعۇرتتىڭ تۇسىندا ما، ودان ءسال بەرىرەك پە، قاراقوشقىلداۋ بۇلت پايدا بولعانداي.
— ءۇي-جايدى تەزىرەك ساتۋىم كەرەك، — دەدى گانس.
— اھ! — دەپ سەلك ەتە ءتۇستى ناتيبەك. ابدىراپ بارىپ، بويىن جيدى، كۇلگەن كەيىپ كورسەتتى.
— نەمەرەباي كەلىپ كەتتى، — دەدى گانس ۆايسلەر. ناتيبەك تاعى سەلك ەتە قالعان.
— شوبەرەباي دا كەلدى، — دەدى گانس ۆايسلەر.
ناتيبەك ودان سايىن شورشىدى. اۋعا تۇسكەن بالىقتايىن شورشىعان. كەشكى تىمىقتىڭ تۇنىق اۋاسىن اۋزىمەن قارماپ، دەمى قىسىلعانداي كۇيدە جاۋىرىنى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى.
گانس ۆايسلەر اقيقاتىن ايتادى عوي. نەمەرەبايدىڭ اتىن اتاپ، وعان شوبەرەبايدى قوسىپ، ادەيى عانا ءۇي-جايىنىڭ باعاسىن شىرقاتۋدى ماقسۇت تۇتىپ وتىرماعانى بەلگىلى. شىركىن-اي، نەمىستەردىڭ زياتتىلىعىن، زاتتىعىن قويساڭىزشى. جولداستىققا دا جاقسى. وتىرىك كولگىرسىمەس، جالعان جالپاقتاماس. قانشا دەگەنمەن، گانس دوسى بۇعان ءىشتارتىڭقىراپ، ءبارىن اشىپ سالىپ، مۇمكىندىك تابا الساڭ، مىناداي مۇنتازداي تىرلىككە ءوزىڭ يە بولىپ قال، دەگەندى مەزگەپ وتىرىپتى.
جىپ-جىلى قاباعىنا جۇپ-جۇقا ءمۇڭ ىلىنگەن كيلدا بىلدىرمەيمىن دەسە دە، بۇرىنعىسىنان باياۋىراق قيمىلداپ، شاي جەتكىزدى. تاعى بىردەڭەلەر اكەلىپ قويدى. ءشاربات شاراپتار عوي باياعى. گانس كوپ كۇتتىرمەي-اق، قۇيىپ-قۇيىپ جىبەردى. ناتيبەك ۇزاق ۇگىتتەتپەي-اق، تارتىپ-تارتىپ تاستادى.
— گانس باۋىرىم! — دەدى سالدەن سوڭ، اسا ساپالى شاراپتىڭ تۇلا بويىنا شىم-شىمداپ، تۇپ-تۇگەل جايىلىپ، تاراپ بارا جاتقانىن جان راحاتىمەن سەزىنگەن ناتيبەك. — سەن مەنى وزىڭدەي تۇسىنەسىڭ، مەن سەنى وزىمدەي تۇسىنەمىن. مىنا سەنىڭ ءۇي-جايىڭداي تىرلىكتى ءوز باسىم ازىرگە ەش جەردەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. كىم-كىمگە دە كوپ كورمەيمىن. قىزعانبايمىن. ەش ۋاقىتتا قىزعانبايمىن مەن، بىلەسىڭ بە؟ ءبىراق نەمەرەباي سەكىلدى ن-نە-نەلەۋ پەندەلەردىڭ يە بولعانىن ونشالىقتى قالامايتىنىم راس. ءبىلدىڭ بە؟ مىناداي ەرتەگىنى شوبەرەباي سەكىلدى ن-نى-نىساپسىزداردىڭ باسىپ قالاتىنىنا قاتتى قايعىرۋىم مۇمكىن...
گانس كۇلىمسىرەدى. ىڭعايسىزدانىپ، جەلكەسىن قاسىعان بولدى.
— ءبىلىپ وتسىڭ با؟ — دەدى ناتيبەك. — ءتۇسىندىڭ بە مەنى؟ تۇسىنگەنىڭ شىعار، جەلكەڭدى قازاقشا قاسىدىڭ عوي.
— ۇشەۋىڭ بىر-بىرىڭمەن اعايىنسىڭ،—دەدى گانس. — مەن جالپى بار عوي، بىرەۋدىڭ سىرتىنان ءسوز ايتقاندى ونشا جاقتىرا بەرمەيمىن.
— مەن دە ونشا جاقتىرمايمىن، سەنى ءوزىم دەپ ايتىپ وتقانىم.
— بىلاي قاراعاندا، ماعان ۇشەۋىڭ دە بىردەيسىڭدەر. ءبىراق مىنا ۇيىمە، مىنا جايىما سەن ءپاتيما ەكەۋىڭ يە بولىپ قالساڭدار، ارينە، قاتتىراق قۋانار ەدىم. بارعان جاعىمدا دا جايباراقاتتاۋ جۇرەر ەم.
— وي، اينالىپ قانا كەتەيىن-اي! — دەپ، ناتيبەك نەسىپباي ۇلى گانس ۆايسلەردىڭ بەتىنەن ءشوپ-شوپ ەتكىزدى. — كەلشى، كيلداجان! سەنىڭ دە بەتىڭنەن ءبىر راحاتتانا سۇيەيىنشى! كەتىپ قالاسىڭدار-اۋ، كوپ ۇزاماي...
— جازدىڭ تۇماۋى جامان جۇعادى، — دەدى كيلدا ارەگىرەكتە وتىرعان كۇيى. — كورمەيسىڭ بە، گريپپىن مەن. ايتپەسە، ءوزىمنىڭ دە ىقىلاسىم اۋىپ-اق تۇر. ەلۋ جىلدان بەرمەن قاراتا تاپ وسىنداي تولقىعان كۇيىڭدى كورمەپ ەم.
— بۇ بالەمەن ايتىسىپ بەرەكە تاپپاسپىن،—دەدى ناتيبەك. — سونىمەن، گانس دوسىم، توقەتەرىن ايتشى، قانشا دەپ تۇرسىڭ ءۇيىڭدى؟
— بىزدە قۇيتىرقى جوعىن بىلەسىڭ، — دەدى گانس ۆايسلەر كوك پيازدى شايناپ وتىرىپ. — ءوز قامىمىزدى دا كۇيتتەپ، الىمساقتىڭ احۋالىنا دا ابايلاڭقىراپ قاراپ، تۇپتەپ-تۇيىپ ايتقاندا، جەتى مىڭ دوللارعا توقتادىق.
ناتيبەكتىڭ شۇيدەسى شىڭ ەتتى. تەڭگەگە لەز-دەمدە شاعىپ جىبەرىپ، ميعا سالىپ ەدى، مىنا ءۇي-جايعا قاراعاندا، تۇك تە قىمبات ەمەس.
گانس ءسوزىن ودان ءارى جالعادى:
— قازاعىمنىڭ جامان ماقالى جوق. اسىرەسە، «نىساپ سايىن بەرەكە» دەگەنىن قاتتى ۇناتامىن. ۋاقىت تار، ايتپەسە شىرقاپ-اق كەتەتىن تىرلىك...
ۆايسلەردىڭ ەكى سويلەمەيتىنىن، ارتىق مىجىماعا بارمايتىنىن جاقسى بىلەدى بۇل. ءلام-ميمسىز ۇزاق ويلاندى. بوزقاراعاننىڭ گ ۇلى سەمە باستاپتى. سوندا دا ايرىقشا الابوتەن ءيىس بۇرقىراپ، باس اينالدىرعانداي بوددى. ۇلكەن ۇلىن ويلادى، جەكەمەنشىك كىشى كاسىپورنى بار كىشى ۇلىن ويلادى. قايىنجۇرت جاعىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، تۇركىتاۋ جاققا جانارىن جىقتى، تاعى ءبىر قيال تاشكەننەن ارى اسىپ قانات قاقتى. وپىنىپ قالماسقا قام جاساعان ءجون دەگەن ءتۇيىن ءتۇيدى. شاۋ تارتا قويعان جوق، شەگىنشەك ەمەس ءالى. گانس ۇنسىزدىكتەن ىڭعايسىزدانىپ، ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «اناما» ءانىن اۋەندەتتى. ناتيبەك كەنەت تىرىلگەندەي:
— گانس! — دەدى قاتتى داۋىستاپ. — ءۇش كۇن، ءۇش تۇنگە شىدايسىڭ با؟ شىدايسىڭ عوي؟!
— شىدايىن. سەن شىنىمەن نيەت قىلساڭ، شىداماعاندا، − دەپ تۇر ۆايسلەر.
— ءاي، ناتيبەك! شىنىمەن سەندەر الساڭدار بار ءعوي-ا، مەن مىنا ەرانى ەشكىمگە ساتپايمىن. ءپاتيماعا تارتۋ ەتەمىن، — دەپ كيلدا جوتەلدى الىسىراقتان.
— بوپتى-بوپتى، ءجۇدا ريزامىن، اينالايىندار! ءۇش كۇننەن سوڭ تابا الماسام، الا الماسام، ءوز وكپەم وزىمە. ءتورتىنشى كۇنى ءتىرى ەكەندىگىمدى بىلدىرمەسەم، ماعان سەرت! نەمەكەڭ بە، شوبەكەڭ بە، ارتىقتاي ايتىپ، اينىپ كەتسەڭ، ساعان سەرت، گانس!
وسىنى ايتقان ناتيبەك قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ كەتە بارعان.
سول ءتۇنى ءسال عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەن. ءبارىبىر ءولارادان كۇتكەن ءۇمىت اقتالمادى. ونىڭ ەسەسىنە تۇركىتاۋدىڭ ارعى جاعىندا، قىرعىزستاندا شەلەكتەپ توگىپ تۇرىپتى. قۇلقىن سارىدەن-اق ءپاتيما بەلدى بۋىپ الىپ، قىرعىزستان جاقتاعى، تالاستىڭ تار قولتىعىنداعى كەنىشتە ىستەيتىن ىنىسىنەن جاردەم سۇراۋعا اتتانىپ كەتتى.
اۋدان ورتالىعىنداعى ورتان قولداي قىزمەتتە جۇرگەن ۇلكەن ۇلى ەگەمەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى، سىرداريا ءۋالاياتىنىڭ شىناز قالاسىندا زاۋىت ۇستايتىن كۇيەۋ بالاسىنا جول تارتتى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءۇش كۇن ءوتىپ، ءتورتىنشى كۇن جەتكەندە، جەتى مىڭعا جەتەعابىل دوللاردى جيناعان ناتيبەك گانس ۆايسلەرگە جەتكەنشە اسىقتى.
نەمىس تۋىستاردى شىعارىپ سالۋ قيىنعا سوقتى. تولقىماعان، تەبىرەنبەگەن، كوزدەرىنە جاس الماعان ادام قالمادى. ويپىراي، دەسەڭىزشى، باياعىدا قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە، ستانسا تولىپ كەتكەن قاراقۇرىم اربالارعا ءمىنىپ جاتقاندا شە، الدەنەشە جۇزدەپ سانالاتىن نەمىستەردىڭ ەرەسەكتەرى بار، بالا-شاعالارى بار قىڭق ەتىپ دىبىس شىعارماعان ەدى. ەندى، مىنەكي، ءۇش-تورت ءۇيى عانا كوشىپ بارا جاتقاننىڭ وزىندە قازاقتار سەكىلدەنىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، قيىن بولدى.
— كوردىڭ بە، سەندەرگە دە قازاقتاردان بىردەمەلەر جۇققان سەكىلدى، كوردىڭ بە؟! — دەپ، كەمسەڭدەپ تۇرىپ جىلادى-اي ناتيبەك. ءپاتيما مەن كيلدا قۇشاقتاسىپ الىپ، ازەر-ازەر اجىراستى.
قوشتاسۋدان كەيىن ءۇش-تورت كۇن وتەر-وتپەستە ناتيبەك پەن ءپاتيما ءبىرقاتار نەمەرەلەرىمەن بىرگە كوكتەرەكتەن گامبۋرگكە كوشىپ العان. ناتيبەكتەن ىلگەرىلى-كەيىندى نەمەرەباي مەن شوبەرەباي دا گامبۋرگكە قونىس اۋداردى. ناتيبەكتىڭ العانى گانس ۆايسلەردىڭ ءۇي-جايى ەكەندىگى بەلگىلى. نەمەرەباي ودان ونشالىقتى كەم تۇسە قويماس ادولف سيحلەردىڭ، شوبەرەباي اندرەي سيحلەردىڭ ءۇي-جايلارىنا يە بولعان ەدى.
سۇلۋ سيىر ەرانى سات دەپ جالىنعان نەمىستەر دە، قازاقتار دا، ورىستار دا، ءتىپتى تۇرىكتەر دە تابىلعان. الايدا كيلدا ءوزىنىڭ ۋادەسىندە تۇردى. ءپاتيما ءسۇت بۇلاعى سارقىراعان، جاقۇتتايىن جارقىراعان جانۋاردى سىيعا الىپ قالدى. كيلدانىڭ كوشىپ كەتىپ بارا جاتقانىن ەرا ادامداردان دا ارتىعىراق سەزگەن شىعار. قارا الا كىرپىكتەرىن قاعىپ-قاعىپ الىپ، وي-حاي، ءبىر مولتەڭدەپ جىلاعاندا، تىمپىلداڭقىراپ قاتقىلداۋ كورىنەتىن ءپاتيمانىڭ ءوزى ەگىلە توگىلسىن-اي كەلىپ.
گامبۋرگكە كوشىپ العان سوڭ بۇرىنعىداي ەمەس، نەمەرەباي مەن شوبەرەباي ناتيبەكتىڭ ۇيىنە كەلىڭكىرەيتىن سىڭاي تانىتتى.
— ناتيبەك ۆايسلەرگە ۇلكەن سيحلەردەن جالىنداعان سالەم! — دەدى نەمەرەباي قاقپادان كىرىپ كەلە جاتىپ.
— گۋتەن ابەند، حەرر ناتي-بەك ۆايسلەر! —دەدى شوبەرەباي. — يح ھابە شوبەرەباي سيحلەر!
ءپاتيما ءوزىنىڭ قيماس-قىمبات قۇربىسى كيلداعا قاتتى ەلىكتەپ جۇرگەن-دى. نەمەكەڭ مەن شوبەكەڭدى ءۇي ىشىنە كىرگىزبەي-اق، اۋلاداعى ادەمى ۇستەلگە شاي-پاي، شاراپ اكەلىپ قويدى. ءۇش قوجايىن دا تىم ەمىنىپ-سۇعىنىپ كەتپەستەن، نەمىسشە ۇستامدىلىق تانىتاتىنداي. شىمشىپ جەپ، ءىلىپ ءىشىپ وتىرىپتى.
العاشقى باس قوسۋلارى كەزىندە جاڭادان ساتىپ العان ءۇي-جايلارىن قالايشا كۇتىپ ۇستاۋ كەرەكتىگى، ءىشىنارا نەمەسە تولىق مەحانيكالاندىرىلعان مال تامداردىڭ جاي-جاپسارى تالقىلانىپ، جان-جاقتى پىكىر الىسىلدى.
كەلەسى ءبىر جولى نەمەرەباي مەن شوبەرەباي بۇلاردىڭ اۋلاسىنا اسىپ-ساسىپ، ابىرجىڭقىراپ كىرگەن. نەمەكەڭ ءۇش ءتۇپ الماسىنىڭ قۋراۋعا اينالعانىن ايتتى. شوبەكەڭ تىزىلە سىزىلىپ تۇرعان ءجۇزىمنىڭ تۇگەلدەي بوزارىپ بارا جاتقانىن ءمالىم ەتگى. ناتيبەكتىڭ ءوزى دە، كورىپ وتىرسىڭدار عوي دەگەندەي، اۋلاسىنىڭ رەڭى قاشىپ قالعانىن انداتىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويعان.
— مەحانيكالاندىرىلعان مال تامنىڭ بىردەمەسىن كەشە عانا كەنجە بالامىز ءبۇلدىرىپ تىندى، — دەدى شوبەرەباي كۇيىپ-پىسىپ. — تەليەۆيزور جىبىرلاپ، ىستەمەي قالسا، جۇدىرىقپەن ءبىر پەرىپ جىبەرەتىن ەدى، الگى مال تامداعى ءشوپ تۋراعىشى ىستەمەي قالعان ەكەن، بالتانىڭ شۇيدەسىمەن قويىپ كەپ جىبەرىپ، كۇل-تالقانىن شىعارىپتى. اتاڭا نالەت-اي، اكەنىڭ مالى بالاعا مال بولىپ جارىتپاس دەگەن وسى-اۋ!
— ايتپاقشى، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىنعى ءبىر اڭگىمە باسىما ساپ ەتە قالعانىن قاراڭدارشى! — دەدى نەمەرەباي.
— نەمىستەردىڭ ءسوزى قىسقا، ءىسى نۇسقا، اڭگىمەڭ شىلي سوزىلىپ كەتپەگەي، — دەدى شوبەرەباي. ناتيبەك:
— ايت-ايت، — دەدى.
— ءوزى دە قىپ-قىسقا نارسە ەدى، وزدەرىڭ سوزىپ وتىرسىڭدار عوي، — دەدى نەمەرەباي. — ۇمىتپاسام، وسىدان تۇپ-تۋرا ون جىل بۇرىن، مىنا نۇرلىسۋ اۋىلىنا بۇگىندەرى ەڭ مىقتى جازۋشىعا اينالعان دۋلات يسابەكوۆ كەلگەن. ءوزى سوندا تۋعان عوي. سوعىس كەزىندە ولار نۇرلىسۋعا كوشىپ كەلىپ، دۋلات تۋعان سوڭ كوپ ۇزاماي، قايتادان كوشىپ كەتكەن مونتايتاسقا. سول مىقتىڭىز قىمىزشى قاسىمبەكتىڭ ۇيىندە قوناق بولعان. اۋدان باسشىلارى كەلگەن، مەن دە كۇتىسىپ ەم.
— كىم دەيسىڭ؟ — دەدى شوبەكەڭ.
— دۋلات يسابەكوۆ دەيدى. جازۋشى-دراماتۋرگ. بۇگىنگى قالام ۇستاعان-داردىڭ اسا مىقتىلارىنىڭ ءبىرى عوي، — دەدى ناتيبەك. — بىلمەيسىڭ بە، نەمەنە؟
— بىلگەندە قانداي! داۋلەت يسابەك ۇلى دەگەن ءجۋرناليستى جاقسى تانيمىن، — دەدى شوبەرەباي.
— جو-وق، دۋلات يسابەكوۆ باسقا، داۋلەت يسابەك ۇلى مۇلدە باسقا عوي! — دەپ نەمەكەڭ اسا قاتتى رەنىش ءبىلدىردى.
— ەكەۋى ءبىر ادام ەمەس پە سوندا!
— تۋھ، سەن ءوزى كىتاپ وقىمايدى ەكەنسىڭ عوي، ا؟! دۋلات يسابەكوۆتى قايداعى بىرەۋمەن قالايىنشا شاتاستىراسىڭ؟!
— توقتا-توقتا! قايداعى بىرەۋ دەپ تومەندەتپەگىن. قايداعى بىرەۋىڭ نە سەنىڭ؟ داۋلەت يسابەك ۇلى دا — كۇشتىنىڭ ءبىرى. ول ءقازىر قايداعى بىرەۋ ەمەس، بىلدەي قاجى! قاج-ى-ى-ى-ى! ءبىلدىڭ بە؟
— بىلەم. «داۋلەت قاجى يسابەك ۇلى» دەپ جازادى، كالەنداردىڭ نەشە ءتۇرىن شىعارىپ، تىنىم تاپپاي ءجۇر. بالكىم، جاقسى ادام شىعار، قاجى شىعار. ءبىراق اڭگىمە ول كىسى تۋرالى ەمەس، كەرەمەت جازۋشىمىز، دراماتۋرگىمىز دۋلات يسابەكوۆ تۋرالى بولىپ وتىر عوي!
نەمەكەڭ مەن شوبەكەڭنىڭ پىكىرتالاسى تاۋسىلماسقا اينالدى. ناتيبەك شىداي الماي:
— نەمەرەباي، وسى سەن نە ايتپاقشى بولىپ ەدىڭ و باستا؟ — دەپ سۇرادى.
— نۇرلىسۋ اۋىلىنا كەلگەندە جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ اۋىزشا ايتقان ءبىر مىسقىل مىسالىن كەلتىرمەكشى ەدىم، مۇرشا بەرمەدىڭدەر عوي، ءجۇد-دا.
— ايتساي ەندى. شوبەكەڭ قويدى. قاجەكەڭنىڭ قۇلاعىن شۋلاتپاي، دۋلاتىڭدى دۋلاتا بەرشى.
— ايتسام، — دەدى نەمەكەڭ. — دۋلات يسابەكوۆ سول سەكسەن بەسىنشى جىلعى جازدا قىمىزشى قاسىمبەكتىڭ ۇيىندە بىلاي دەدى: «نەمىس دەگەن وزگەشە حالىق قوي. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن الماتىنىڭ جوعارعى جاعىنان ءبىر نەمىستىڭ داچاسىن ساتىپ الىپ ەدىك، ءۇش جىل بويى قاراماي قويىپ، زورعادان قازاقىلاندىردىق قوي». انە، وسىلاي دە-ە-ەپ قاراپ وتىر. وسى ەدى ايتپاعىم.
— اح-حا-حا-حا-حا! — دەپ، ىشەك-سىلەسى قاتتى شوبەكەڭنىڭ. ناتيبەك تە سەلكىلدەي جونەلدى.
— ءۇش جىل قاراماي قويىپ، زورعادان قازاقىلاندىردىق، ۋاح-حا-حا-حا-حا! — دەپ، شوبەكەڭ قويار ەمەس.
— كەشىرىڭدەر، مەن شىنىندا دا ول جازۋشىنى وقىماعان ەكەنمىن. ۋاح-حا-حا-حا، ەندى وقىماي بولماس. كوردىڭدەر مە، ءسوزدىڭ توركىنى قايدا جاتىر؟!
ءۇشىنشى اپتانىڭ سوڭىنا تامان ءپاتيما كوكتەرەكتىڭ قاتىندارىن ءۇش توپقا ءبولىپ، ءۇش دۇركىن شاقىرىپ، شاي بەردى. سودان سوڭ عانا، كىشكەنە بىلاي ارقا-باسى كەڭىگەندەي، يىعىنان ۇلكەن ءبىر جۇك تۇسكەندەي، ەمىن-ەركىن، ەمەن-جارقىن سەزىنگەندەي ەدى. ءۇش دۇركىندە دە ون بەس پەن جيىرما شاقتىنىڭ توڭىرەگىندە توپىرلاپ كەلگەن قاتىندار بارىنە تاڭ-تاماشا قالىپ، ارالاپ كورىپ، ۇستاپ سيپاپ، تارتىپ بايقاپ، ماز-مەيرام كۇي كەشىسكەن. ەرانى كورگەن ساتتە تالاي قاتىن تالىپ تۇسە جازدادى. تولىق جانە جان-جاقتى مەحانيكالاندىرىلعان مال تامعا جاقىنداتپاۋ تۋرالى ناتيبەكتىڭ نۇسقاۋى ءسال-پال بۇزىلدى. ونىڭ ۇستىنە ەلۋ-الپىس قاتىنعا كيگىزە قويار حالات جوق قوي. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ءۇش دۇركىن كەلگەن قاتىندار بۇرىنعى گانس ۆايسلەردىڭ، بۇگىنگى ناتيبەك نەسىپباي ۇلىنىڭ اۋلاسىن ايتارلىقتاي-اق قازاقىلاندىرىپ كەتكەن-دى.
ءتورتىنشى اپتا امان-ەسەن، ايتاقالارلىقتاي وقيعاسىز وتكەن. بۇلار بالەگە بەسىنشى اپتادا دۋشار بولدى عوي. تابان استىنان ەرا اۋىرىپ قالدى. ءىشى كۇرىعىر جۇرمەي، نەشەمە دارىگەر اكەلىپ، ءتۇرلى-تۇرلى ءدارى بەرسە دە، بولمادى ءتىپتى. وقتاۋ جۇتىپ العانداي سىرەستى دە تۇردى سۇلۋ سيىر. ۇرپيە-ۇرپيە كەلە كوكتەرەك سيىرلارىنىڭ كەيپىنە ءتۇستى. «كوز ءتيدى مە؟» — دەستى. «بۇرىنعى يەلەرىن ساعىنىپ، ءىشقۇسا بولدى ما، الدە؟» — دەستى. «جاقپاس بىردەڭە جەپ قويدى ما؟!» — دەستى. «سەن كىنالىسىڭ!» — دەدى ناتيبەك ءپاتيماعا. «ءوزىڭ گانس قۇساپ قاراي المادىڭ!» — دەدى ءپاتيما دەيتىن قاتىن-دۇشپان. قايتپاس-قايسار مىنەزىنە باسىپ. «ەرانى العانشا، مىنا مەنى الشى، اللا-قۇداي! — دەپ بوتاداي بوزدادى پاتەكەڭ. — دوس-دۇشپانعا كۇلكى قىلا كورمەشى، تابالاتا كورمەشى، اينالايىن اللا - قۇدا-ا-اي!»
بەسىنشى كۇنى ءتۇس اۋا بەرە ەرا دۇنيەدەن ءوتتى.
قارا الا كىرپىگىن قاقپاي، قيمىلسىز قالدى.
كوكتەرەككە حابار جىبەرىلدى. قاتىندار ءبىر توپ بوپ كەلىپ، كوڭىل ايتتى. ءپاتيما اۋىزعى بولمەدە، ءبۇيىرىن تايانعان كۇيى، تابان استىندا بىلاي دەپ جوقتاۋ شىعاردى:
وي-ى-بو-و-و-وي!
وي-و-و-وي!
ا-ا-اي!
شاقپاقتىڭ جەلى وكپەك-تى،
قولىمنان مەنىڭ ەپ كەتتى.
ءجۇنى ءبىر جاقۇت جانۋار،
كاي جەمىت كوزى جەپ كەتتى؟!
گامبۋرگ دەگەن جۇماق-تى،
جايقالا وسكەن قۇراق-تى.
كيلدامنان قالعان ەراشىم،
قاي دۇشمان كوزى سۇلاتتى؟!
سايرامسۋ تاسى قايراق-تى،
سيىرىم ءسۇتى — قايماق-تى.
ءۇش ءتىلدى بىلگەن ەراشىم،
قانداي جاۋ سەنى جايراتتى؟!
ويى-بو-و-وي!
وي-و-و-وي!
ا-ا-اي...
كوكتەرەكتەن كەلگەن قاتىندار بۇل جوقتاۋدى تىڭداپ وتىرىپ، قاتتى ساستى. بەتتەرىن شىمشىلاسىپ، بىر-بىرىمەن سىبىرلاستى:
— ولە-ا-ا، ماسقارا! جەڭەشەم جوقتاۋ ايتىپ وتىر عوي، جاڭا ۇيگە كىرگەندە ەڭ بولماسا داۋسىمىزدى شىعارماپپىز عوي؟!
— سونى ايتسايشى!
— مەيىرىمسىز بوپ بارامىز-اۋ وسى ءبىز...
دەستى دەلەگاسيا مۇشەلەرى ىڭعايسىزدانىپ. ناتيبەك ەسىك الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ:
— مىناۋ سۇڭقىلداپ، نە وتتاپ وتىر ءوزى؟ — دەدى تاڭدانىپ. سوسىن: «ولسە، مال ءولسىن، بالە-جالانىڭ ءبارى سونىمەن كەتسىن»، — دەگىسى كەلگەن. دەي المادى ءبىراق.
تولىق جانە جان-جاقتى مەحانيكالاندىرىلعان مال تامدا ءبىر تۇنەتىلگەن ەرانىڭ دەنەسى ەرتەڭىنە توعايداعى تاۋ تالداردىڭ اراسىنا جەرلەندى.
You Might Also Like
-
جاڭعاقتى ادامشا شاعىپ جەي باستاعان يتتەر ت. قالاسىندا تابان استىنان كوبەيدى.
