سۇيكىمدى دوس
ءبىرىنشى ءبولىم
(رومان)
جورج ديۋرۋا مەيرامحانا كاسساسىنان بەس فرانكتان ارتىلعانىن الدى دا، سىرتقا بەتتەدى.
جاراتىلىسىنان سىمباتتى، ونىڭ ۇستىنە ۋنتەر-وفيسەرلىك داعدىسىن جوعالتپاعان ول سىمداي تارتىلىپ، مۇرتىن ۇيرەنشىكتى شيراق قيمىلمەن ءبىر شيراتىپ قويىپ، كەشىگىپ كىرىپ كەلە جاتقاندارعا جەمتىگىنە شۇيلىككەن قىرانشا ءتۇيىلىپ قارادى.
كىرىپ كەلە جاتقان ءۇش جاس قىزمەتشى ايەل دە وعان زەر سالا قارادى: ءبىرى ورتا جاستاعى، شاشىن قالاي بولسا سولاي تاراي سالىپ، القام-سالقام كيىنگەن، قالپاعىنىڭ شاڭىن دا قاقپاعان، كيگەن كويلەگى ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتكەن مۋزىكا ءپانىنىڭ مۇعاليماسى دا، كۇيەۋلەرىن قولتىقتاعان قالعان ەكەۋى وسى ارزان ءدامحانانىڭ تۇراقتى كەلۋشىلەرى-تىن.
اياقجولدا ول ءبىراز ايالداپ، ەندى نە ىستەۋى كەرەگىن ويلاستىردى. بۇگىن عوي جيىرما سەگىزىنشى ماۋسىم، ءبىرىنشى تامىزعا دەيىن ونىڭ قالتاسىندا قالعانى بار-جوعى ءۇش فرانك قىرىق سانتيم عانا. ول دەگەنىڭ — تۇسكى اۋقاتقا تاڭەرتەڭگى تاماقسىز نەمەسە تۇسكى تاماقسىز ەكى تاڭەرتەڭگى اۋقاتقا عانا جەتەدى قايسىسىن تاڭداسا دا ءوزى بىلەدى. تاڭەرتەڭگى تاماق ءبىر فرانك ون سانتيم، ال تۇسكى اس ءبىر جارىم فرانك تۇراتىندىقتان، ەگەر تۇسكى استان باس تارتسا، وندا ول ءبىر فرانك جيىرما سانتيم ۇنەمدەپ قالادى؛ سوندا، ونىڭ ەسەپتەۋىنشە، تاعى ەكى رەت كەشكىسىن نانعا قوسىپ كولباسا جەۋىنە جانە بۋلۆاردان ەكى ساپتىاياق سىرا ىشۋىنە بولادى. ال ول دەگەنىڭ — بۇل ءۇشىن كەشكىلىك وزىنە راقات سىيلاۋ ءۇشىن جۇمسايتىن ەڭ ۇلكەن شىعىنى. ول نوتر-دام-دە-لورەت كوشەسىن بويلاي ءجۇردى.
كەشەگى گۋسارلىق مۋنديرمەن جۇرگەن كەزىندەگىدەي ادىممەن، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، تاپ ءقازىر عانا اتتان تۇسكەن ادامشا اياعىن جەڭىل باسادى. كوشە تولى كوپشىلىكتىڭ ىشىنە ول كيمەلەي كىرىپ كەتتى: ەشكىمگە جول بەرمەي، ءبىرىن يىعىمەن قاقسا، ءبىرىن دەنەسىمەن يتەردى.
كونەتوز قوقىرايما قالپاعىن ءبىر شەكەسىنە قيسايتا كيىپ، وكشەسىن تىقىلداتا باسىپ، وڭكەي كەڭسە جاعالاعان اسكەريلەردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالعان ايبىندى سولداتشا جان-جاعىنا ادامداردى دا، ۇيلەردى دە — ءبارىن، بۇكىل قالانى جاقتىرمايتىن پاڭدىقپەن قارايدى.
وسى ءبىر ارزان، الپىس فرانكقا ساتىپ العان كاستوممەن-اق ول كادىمگىدەي كەربەز كورىنەدى — دورەكىلىگى كوزگە ۇرىپ تۇرعانمەن، ءبارىبىر كەربەزدىگى باسىم. بويىنىڭ ۇزىندىعى، جاقسى تۇلعاسى، قۇبىلىپ جيرەن كورىنەتىن قاق جارىپ تاراعان سارى بۇيرا شاشى، ەرنىنىڭ ۇستىندە بۇرقىراعان كوبىكشە شيراتىلعان مۇرتى، جانارى وڭمەنىڭنەن وتەتىن كوكشىل كوزى — سونىڭ ءبارى تۇرپايى رومانداردا ايتىلاتىن ءازازىل ازعىرۋشىنى ەلەستەتەدى.
ءپاريجدىڭ اۋا جەتىسپەيتىن جازعى قاپىرىق كەشى بولاتىن. مونشاعا اينالعان قالا تۇنشىعىپ، تەرى تامشىلاپ تۇرعان ءتارىزدى. سۋ اعاتىن گرانيت قۇبىرلاردان مۇڭكىگەن ءيىس شىعادى، استىڭعى جەرتولە قاباتتاردان، اس ۇيلەردىڭ الاسا تەرەزەلەرىنەن جۋىندى مەن اشىعان سىركە سۋدىڭ ساسىق ءيىسى كەلەدى.
ەسىك كۇزەتكەر پيدجاكتەرىن شەشىپ، توقىما ورىندىقتارىنا اتشا ءمىنىپ الىپ، قاقپا تۇبىندە تەمەكىلەرىن تارتىپ وتىر دا؛ قالپاقتارىن قولىنا ۇستاپ، اياقتارىن ازەر كوتەرىپ، ولاردىڭ ماڭىنان جۇرگىنشىلەر ءىلبي ءوتىپ جاتىر.
جورج ديۋرۋا بۋلۆارعا جەتە بەرە تاعى قوبالجىپ توقتادى. ونىڭ ەليسەي جازىعىنا، بۋلون توعايىنا بارىپ، اعاش اراسىندا تازا اۋامەن دەمالعىسى كەلدى. ءبىراق ونىڭ كوكەيىن تەسىپ تۇرعان تاعى ءبىر تىلەگى — ايەلمەن كەزدەسۋ تىلەگى دە بار-دى.
ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟ ول جاعىن بىلە المادى، ءبىراق ول سول كەزدەسۋدى ءۇش اي بويى ۇزدىكسىز كۇتۋمەن كەلەدى: كۇن سايىن، ءار كەش سايىن. دەگەنمەن كەلىستى سىرت سىمباتى مەن سىپايى اينالدىرا ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا، اننان-مۇننان ءتيىپ-قاشىپ ەپتەپ ماحابباتتىڭ ءدامىن تاتىپ تا ءجۇردى، ءبىراق ول ودان گورى ۇلكەنىرەكتەن ءارى تاۋىرىرەكتەن دامەلى ەدى.
ونىڭ قالتاسى قاعىلعانمەن، قانى بويىندا قايناپ تۇر ەدى، بۇرىش-بۇرىشتاعى: "ادەمى جىگىت، كەتتىك مەنىمەن!" — دەپ سىبىرلاعان كوشە ايەلدەرىنىڭ ءار سۇيكەنىسىنەن ول ورتەنىپ كەتە جازدايدى، ءبىراق ولارعا ىلەسە المايدى، ويتكەنى ولارعا تولەيتىن تۇگى دە جوق؛ ونىڭ كۇتكەنى ودان گورى باسقاشالاۋ، وزگەشە، وڭاي قولعا تۇسەتىن سۇيىستەر.
قالاي بولعاندا دا وعان جەڭىل مىنەزدى ايەلدەردىڭ جينالعان جەرى — ولاردىڭ ساۋىق ورنى، مەيرامحاناسى، كوشەسى — ءبارى ۇنايتىن؛ سولاردىڭ ىشىندە يتەرىسىپ، ولارمەن اڭگىمەلەسىپ، "سەن" دەپ سەنىممەن سويلەسىپ، ءاتىرىنىڭ وتكىر ءيىسىن يىسكەپ، جاقىن سۇيكەنىسكەندەرىن سەزىپ جۇرگەندى ۇناتاتىن. قالاي دەگەنمەن دە، ولار دا ايەل عوي، ايەل بولعاندا دا سۇيۋگە جاراتىلعان ايەلدەر عوي. وتباسى بار ەركەكتەرشە ولاردى جاقتىرمايتىن مىنەز مۇندا جوق-تىن.
ول ماگدالينا شىركەۋى جاققا بۇرىلىپ، ىستىقتان دىڭكەلەگەن كوپشىلىكتىڭ اعىنىنا ارالاستى دا كەتتى. اياقجولدىڭ ءبىر بولىگىن قامتي جاتقان ۇلكەن، ادامعا لىق تولعان كافەلەر جارشامدارىنىڭ كوز قارىقتىرعان جارىعىمەن وتىرعان ادامداردى الاقانداعىداي ەتىپ اپ-انىق كورسەتەدى. ءتورتبۇرىش نەمەسە دوڭگەلەك ۇستەلدەردى اينالا وتىرعانداردىڭ الدىندا قىزىل، سارى، جاسىل، قوڭىر، تاعى باسقا الۋان ءتۇستى سۋسىن تولعان بوكالدار كورىنەدى، ال گرافيندەردە تاپ-تازا سۋدى سالقىنداتقان ءمولدىر مۇزدىڭ ءسۇيىر تۇيىرشىكتەرى جىلتىرايدى.
ديۋرۋا ءجۇرىسىن باياۋلاتتى، تاماعى قۇرعاپ كەتتى.
ءشول، ءشول بولعاندا دا تەك جازدىڭ تىمىرسىق كەشىندە عانا سەزىلەتىن شەل ازاپقا سالىپ، ول قىلقىلداتا جۇتاتىن تاماشا سالقىن سىرانى اڭسادى. الايدا ەگەر بۇگىن ەكى ساپتىاياق سىرا ىشسە، وندا ەرتەڭگى كەشكى اسپەن قوش ايتىسقانى، ال ول ايدىڭ اياعىندا ۇنەمى بولىپ تۇراتىن اشتىقتىڭ ازابىن وتە جاقسى بىلەدى.
"وڭعا دەيىن شىدايىن، سودان كەيىن امەريكالىق كافەدەن ءبىر ساپتىاياق ىشەرمىن، — دەپ شەشتى. — ءاي، سايتان العىر، ءبىراق ىشكىسى كەلىپ-اق تۇر!" ول ۇستەلدىڭ باسىندا ءشول باسىپ وتىرعاندارعا، قانشا ىشكىسى كەلسە، سونشا ىشە الاتىندارعا كوز تاستادى. كافەنىڭ قاسىنان وندا وتىرعانداردى مىسقىلداي، نەمكەتتىلەۋ شولا قاراپ ءوتتى جانە ولاردىڭ ءتۇرى مەن كيىم كيىستەرىنە قاراپ، قايسىسىنىڭ قالتاسىندا قانشا اقشا بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە كوزمولشەرمەن شامالادى. بار جاعدايى كەلىسىپ، وسىناۋ جايباراقات وتىرعان مىرزالارعا ونىڭ جىنى كەلدى. قالتالارىن اقتارىپ قاراساڭ عوي، ولاردان التىن دا، كۇمىس تە، مىس اقشا دا تابىلادى. ورتا ەسەپپەن ولاردىڭ ءارقايسىسىندا ەكى لۋيدوردان كەم اقشا بولماۋ كەرەك، ءار كافەدە ءجۇز ادامنان وتىر، سوندا ەكى لۋيدوردى جۇزگە كوبەيتسەڭ، ءتورت مىڭ فرانك بولادى! "جەكسۇرىن!" — دەدى سىمباتتى دەنەسى ءسال تەڭسەلىپ. بۇرىنعى ۋنتەر-وفيسەردىڭ قولىنا بۇلاردىڭ بىرەۋى قاراڭعى كوشەنىڭ بۇرىشىندا تۇندە ءتۇسسىنشى، قۇداي اقى، قولى تيتتەي دە قالتىراماستان موينىن بۇراپ الار ەدى، اسكەري ءجۇرىس-تۇرىس كەزدەرىندە ەل-جۇرتتىڭ تاۋىقتارىن سويتەتىن. ديۋرۋانىڭ افريكادا وتكىزگەن ەكى جىلى، ءالجيردىڭ وڭتۇستىگىندەگى شەتكەرى قورعاندا ارابتاردىڭ ينە-جىپتەرىنە دەيىن سىپىرىپ الاتىنى ەرىكسىز ەسىنە ءتۇستى. ءبىر ءىسى ەسىنە تۇسكەندە، جۇزىنەن كوڭىلدى ءارى سۋىق جىميىس جۇگىرىپ ءوتتى: ۋلەن-الان دەگەن تايپانىڭ ءۇش ارابى و دۇنيەگە اتتانىپ، ەسەسىنە ەكى دوسى مەن بۇل جيىرما تاۋىق پەن ەكى قويعا، التىنعا يە بولىپ قالدى، ونىڭ ۇستىنە جارتى جىل بويى ەستەرىنە الىپ كۇلىسىپ ءجۇردى.
قىلمىس جاساعاندار تابىلعان جوق، ولاردى تابانداپ ىزدەگەن دە ەشكىم بولمادى، ويتكەنى ءبارى دە ارابتاردى اسكەريلەردىڭ زاڭدى تابىس كوزى سانايتىن.
پاريجدە باسقاشا. مۇندا سەمسەرىڭدى جامباسىڭدا سالاڭداتىپ، ريەۆولۆەرىڭدى قولىڭا ۇستاپ، ازاماتتىق ءادىل زاڭنان الىستا، ەركىندىكتە راقاتتانىپ توناي المايسىڭ. ديۋرۋا باسىپ الىنعان ەلدە ءجۇرىپ بۇزىلعان ۋنتەر-وفيسەردىڭ بۇكىل جابايى تۇيسىگى بويىندا ورە تۇرەگەلگەنىن بايقادى. ايتاتىنى جوق، ول ءبىر باقىتتى جىلدار بولاتىن. سول قۇمدا-اق قالىپ قويماعانى قانداي وكىنىشتى! ءبىراق ول بۇل جاقتا جاقسىراق بولار دەپ شامالاعان. الايدا... الايدا قالاي بوپ شىققانىن شايتان ءبىلسىن!
شولدەن اۋزىنىڭ قانشالىقتى قاتالاپ تۇرعانىن بايقاعىسى كەلگەندەي، اقىرىن تامسانىپ، ءتىلىنىڭ ۇشىمەن عانا تاڭدايىن ءبىر جالاپ الدى.
شارشاعان، سۇلەسوق ءنوپىر اينالاسىنان شۇباپ ءوتىپ جاتىر، ال ول قارسى كەلە جاتقانداردى يىعىمەن قاعىپ، كوڭىلدى ءبىر اۋەندى ىسقىرىپ، باياعى ويىن ءالى قايتالاپ كەلەدى: "حايۋاندار! بۇل ماقۇلىقتاردىڭ قاي-قايسىسى دا اقشالى عوي!" ول قاعىپ كەتكەن ەركەكتەر بەتىنە كىجىنە قاراسا، ايەلدەر ارتىنان: "وڭباعان!" — دەپ قالىپ جاتىر.
ول ۆوديەۆيلدىڭ قاسىنان ءوتتى دە، ءشول قىسقانى سونشا، سىرا ىشسەم بە ەكەن دەپ، امەريكالىق كافەنىڭ قارسىسىنا كەلىپ توقتادى. ونداي شەشىمگە كەلمەس بۇرىن ول اۋەلى تىلدەرى جارقىراپ تۇرعان كوشەدەگى ساعاتقا قارادى. توعىزدان شيرەك ساعات قانا كەتىپتى. ول ءوز ادەتىن بىلەدى: سىرا تولعان ساپتىاياقتى الدىنا قويعان زاماتتا-اق ول ونى تۇبىنە دەيىن قاس قاعىم ساتتە ءسىمىرىپ سالادى. ال سودان كەيىن ون بىرگە دەيىن نە ىستەيدى؟
"ماگدالينا شىركەۋىنە دەيىن بارايىن، — دەدى ول وزىنە، — سودان سوڭ اسىقپاي كەرى قايتارمىن".
وپەرا الاڭىنىڭ بۇرىشىندا بۇرىن ءبىر جەردەن كورگەن سياقتى جۋان جاس جىگىتپەن سوقتىعىسىپ قالدى.
سونىڭ سوڭىنان كەلە جاتىپ، ەسىنە تۇسىرە الماي، كۇبىرلەپ قايتالاي بەردى:
— شايتان العىر، بۇل اداممەن مەن قاي جەردە جولىعىپ ەم؟
بار ىنتاسىن ساپ ويلاندى، كەنەت ونىڭ جادى كەرەمەت نارسە جاسادى، جاڭاعى ادام قازىرگىسىنەن گورى جىڭىشكەلەۋ، جاستاۋ بوپ ونىڭ كوز الدىنا اتتى اسكەردىڭ كيىمىندە كەلە قالعانى.
— ءيا، بۇل فورەستە عوي! — دەپ، ديۋرۋا ايقايلاپ جىبەردى.
ول جالت بۇرىلىپ قارادى دا:
— سىزگە نە كەرەك، مىرزا؟ — دەدى.
ديۋرۋا كۇلدى.
— تانىمادىڭ با؟
— جوق.
— جورج ديۋرۋا، التىنشى اتتى اسكەردەن.
فورەستە ەكى قولىن الا جۇگىردى:
— ا، دوستىم! قالايسىڭ؟
— تاماشا، ءوزىڭ شە؟
— مەن، باۋىرىم، ونشا ءماز ەمەسپىن. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، كوكىرەگىم مەنىڭ قۇددى ءبىر كورىك سياقتى، جىلدىڭ التى اي بويى جوتەلۋمەن وتەم، — ءبارى سول ءتورت جىل بۇرىن فرانسياعا ورالعان بويدا بۋجيۆالدا وڭەشىمدى قابىندىرىپ العاننىڭ زاردابى.
— سولاي دە! ءبىراق ءتۇرىڭ ساپ-ساۋ ادامدىكى سياقتى.
ەسكى جولداسىن قولتىقتاپ الىپ، فورەستە وعان ءوزىنىڭ اۋرۋى تۋرالى، دارىگەرلەردىڭ دياگنوزى مەن كەڭەستەرى جايىندا، سونىڭ ءبارىن بۇلجىتپاي ساقتاۋ بۇل سياقتى جۇمىسباستى ادامعا وتە قيىن ەكەندىگى حاقىندا ايتا باستادى. قىستا بۇعان وڭتۇستىككە بارۋ كەرەك دەيدى، ال سولاي ىستەۋ مۇمكىن بە؟ جاقسى قىزمەتى بار، ۇيلەنگەن، جۋرنالشى ادام عوي بۇل.
— "فرانسۋز ومىرىندە" مەن ساياسات ءبولىمىن باسقارام، ونىڭ ۇستىنە "قۇتقارۋ" ايدارىنا سەنات ماجىلىسىنەن ەسەپ بەرىپ جانە "الەمگە" وقتىن-وقتىن ادەبي جاڭالىقتاردى جازىپ تۇرام. بايقاپ تۇرعان شىعارسىڭ، مەن ادام قاتارىنا قوسىلىپ قالدىم.
ديۋرۋا ونىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى. فورەستە قاتتى وزگەرىپتى، كادىمگى كەمەلىنە كەلگەن كىسى بولىپتى. ءجۇرىسى، ءوزىن-وزى ۇستاۋى، كيىم كيىسى، قارنى — ءبارى تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان، تاماقتى تويا ىشكەندى ۇناتاتىن، وزىنە-وزى سەنىمدى مىرزا ەكەندىگىن تانىتىپ تۇر. بۇرىن ول ارىق، جىڭىشكە ءارى سىمباتتى، جەڭىلتەكتەۋ، شاتاقشىل، ۇشقالاق، باقىراۋىق جىگىت بولاتىن. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە پاريج ونى ادام تانىعىسىزداي وزگەرتىپ جىبەرىپتى، — بايسالدى، جۇپ-جۋان، جاسى جيىرما جەتىدەن ءالى اسا قويماسا دا، سامايىنا اق كىرگەن ادام بولىپتى.
— سەن قايدا بارا جاتىر ەدىڭ؟ — دەدى فورەستە.
— ەشقايدا، — دەدى ديۋرۋا، — جاي، ۇيىقتار الدىندا سەرۋەندەپ قايتۋعا شىققام.
— نەسى بار، بالكىم، وندا مەنى "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" سارالقاسىنا دەيىن شىعارىپ سالارسىڭ؟ مەن تەك تەرىلگەن بەتتى ءبىر قاراپ شىعام دا، سونان سوڭ ەكەۋمىز ءبىر جەردەن ءبىر-بىر ساپتىاياق سىرا ىشەيىك.
— جارايدى.
بۇرىنعى سىنىپتاستار مەن پولكتاستارعا ءتان ەركىندىكپەن ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قولىنان تارتىپ، قاتارلاسا ءجۇرىپ كەتتى.
— نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى فورەستە.
ديۋرۋا يىعىن كوتەردى.
— شىنىمدى ايتسام، اشىعۋدىڭ از-اق الدىندا ءجۇرمىن. اسكەري قىزمەتىمنىڭ مەرزىمى بىتكەن سوڭ، مەن مۇندا دۇرىس مانساپ جاسايمىن با دەپ كەلگەم، — ناقتىلاپ ايتقاندا — مەنىڭ پاريجدە تۇرعىم كەلدى. ءبىراق مىنە جارتى جىل بولدى سولتۇستىك تەمىرجول باسقارماسىندا ىستەپ ءجۇرمىن، جىلدىق جالاقىما بار-جوعى ءبىر جارىم مىڭ عانا فرانك الام.
— ءيا، ونشا ەمەس ەكەن، — دەپ كۇڭك ەتتى فورەستە.
— ايتپا دەيمىن! ال اقىلىڭدى ايتا قويشى، ەل قاتارىنا قايتسەم قوسىلام؟ مەن جالعىزبىن، تانيتىن ەشكىمىم جوق، اقىل سۇرايتىن ادامىم دا جوق. ماسەلە مەنىڭ نيەتىمنىڭ جوقتىعىندا ەمەس، مۇمكىندىگىمنىڭ ازدىعىندا.
دوسى ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن تاجىريبەلى ادامنىڭ كوزىمەن سىناي قارادى دا، اقىلگويسىپ سويلەدى.
— ونىڭ ءبارى، بالاقاي، ادامنىڭ ءوز نامىسقويلىعىنا بايلانىستى. الدى-ارتىن ازداپ باجايلاعان ادامعا ءبىر ۇستەلدىڭ باسشىسى بولعاننان گورى ءمىنىستىر بولۋ وڭاي. سۇراپ الۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، تەك اسەر تۋعىزا ءبىلۋ كەرەك. ساعان قالايشا، شايتان العىر، ءجونى ءتۇزۋ ءبىر جۇمىستىڭ رەتى كەلە قويمادى ەكەن، ءا؟
— تالاي جەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىردىم، ءبىراق تۇك شىعارا المادىم، — دەدى ديۋرۋا. — ايتپاقشى، ءقازىر ءبىر جۇمىستىڭ توبەسى كورىنىپ تۇر: ماعان پەلەرەن مانەجىندەگىلەر اتقا ءمىنىپ ءجۇرۋدى ۇيرەتۋشى بول دەپ ەدى. وندا بارسام، قۇرىعاندا ءۇش مىڭ فرانك الادى ەكەم.
— ءويتىپ اقىماق بولما، — دەدى فورەستە ءسوزىن ءبولىپ، — ءتىپتى ون مىڭ فرانك بەرەم دەسە دە بارما. بار بولاشاعىڭدى بىردەن ءوزىڭ كەسەسىڭ. قازىرگى كەڭسە جۇمىسىندا سەن، ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا كوزگە تۇسپەيسىڭ، سەنى ەشكىم بىلمەيدى، تاباندىلىق تانىتساڭ، كەلە-كەلە كوزگە ءىلىنىپ، ءبىر مانساپقا قولىڭ جەتۋى دە مۇمكىن. ال اتپەن جۇمىس ىستەسەڭ، وندا بىتكەنىڭ. ول دەگەنىڭ بۇكىل پاريج بارىپ تاماقتاناتىن مەيرامحاناعا جايعامىش بوپ ورنالاسقانمەن بىردەي عوي. قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ وزىنە نەمەسە ولاردىڭ بالالارىنا اتقا ءمىنىپ ءجۇرۋ جونىندە ساباق بەردىڭ ءبىتتى، ولار ساعان ەشقاشان وزىمەن تەڭ ادام دەپ قارامايدى.
كەنەت ول ۇندەمەي قالدى، بىرەر سەكۋند ويلانىپ بارىپ:
— سەنىڭ باكالاۆرلىق ديپلومىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، ەكى دۇركىن جولىم بولمادى.
— ەگەر ورتا وقۋ ورنىن بىتىرگەن بولساڭ، وندا ونىڭ بالەندەي زالالى جوق. سەنىڭ كوزىڭشە سيسەرون نەمەسە تيبەري تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ولاردىڭ كىم ەكەنىن ەپتەپ تە بولسا شامالايتىن شىعارسىڭ؟
— ارينە، شامالايمىن.
— سول جارايدى، ولار تۋرالى سونى بىلگەننەن اقىلدى بوپ كەتە قويماعان ون شاقتى ميعۇلادان باسقا ەشكىم دە ەشتەڭە بىلمەيدى. ءبارىن بىلەتىن ادام بوپ كورىنۋ، ماعان سەنسەڭ، تۇك تە قيىن ەمەس. ماسەلەنىڭ بار تەتىگى سوندا، تەك سەنىڭ ناعىز دىم بىلمەس ەكەندىگىڭ اشكەرە بوپ قالماسا بولدى. ىڭعايىن تابا ءبىلۋ كەرەك، قيىن جاعدايلاردان قاشىپ، كەدەرگىلەردى اينالىپ ءوتۋ قاجەت، سونان سوڭ ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتەن ءبىلىپ العاندارىڭمەن باسقالاردىڭ اۋزىن اشىرماۋ كەرەك. ادامداردىڭ ءبارى — تۇك بىلمەيتىن نادان جانە ەسەكتەن بەتەر اقىلسىز.
فورەستە ءومىردىڭ ءمانىن بىلەتىن ادامشا ءزىلسىز مىسقىلمەن پىكىرىن ايتىپ، قارسى كەلە جاتقاندارعا جىميا قارادى. كەنەت قاتتى جوتەلىپ، توقتاي قالدى، جوتەلى باسىلعان كەزدە باسەڭ داۋىسپەن:
— وسى ءبىر برونحيت دەگەن لاعىنەت جابىسىپ الدى! — دەدى. — جازدىڭ ناعىز كەزى عوي ءقازىر. قۇرىسىن، قىستا مىندەتتى تۇردە مەنتونعا ەمدەلۋگە بارام. شىنىندا، ماعان نە جوق، دەنساۋلىق بارىنەن قىمبات!
ولار پۋاسونەر بۋلۆارىندەگى ىشكى جاعىنا گازەتتىڭ ءبىر ءنومىرى ايقارا شاپتالعان اينەك ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءۇش ادام الگى گازەتتى وقىپ تۇر ەكەن.
ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىنداعى تاپ ءبىر ۇران ۇقساتىپ جارقىراتا وت ارىپتەرمەن ورىلگەن "فرانسۋز ءومىرى" دەگەن كوز شاعىلىستىراتىن جازۋ ەرىكسىز وزىنە نازار اۋدارتادى. سول جانىپ تۇرعان سوزدەردەن تۇسكەن جارىقتىڭ تۇسىنان وتكەندە، جۇرگىنشىلەردىڭ ءجۇزى كۇندىزگىدەي اپ-ايقىن كورىنەدى دە، قايتادان دەرەۋ قاراڭعىلىققا باتىپ كەتەدى.
فورەستە ەسىكتى يتەرىپ قالدى دا:
— بەرى قاراي، — دەدى.
ديۋرۋا كىرگەن سوڭ بارىنشا ادەمى جاسالعان، ءبىراق كىر، كوشەدەن دە كورىنىپ تۇراتىن باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدى. ەكى شابارمان باس شۇلعىپ امانداسقان الدىڭعى دالىزدەن ءوتىپ بارىپ شاڭ باسقان، جاعال-جاعال قابىلحانادان ءبىر-اق شىقتى، — قابىرعالارى وڭىپ كەتكەن، ءبارى داق-داق، كەي جەرى تىشقان قاجاعانداي سارعىش جاسىل تريپپەن قاپتالىپتى.
— وتىرا تۇر، — دەدى فورەستە، — مەن بەس مينۋتتە كەلەم.
ءسويتتى دە، قابىلحاناعا قاراپ تۇرعان ءۇش ەسىكتىڭ بىرىنە كىرىپ كەتتى.
سارالقانىڭ ادام ايتىپ جەتكىزە المايتىن تۇسىنىكسىز ءيىسى مۇڭكىپ تۇر. قورقىنىشتان گورى تاڭدانىس بيلەگەن ديۋرۋا ورنىنان قوزعالمادى. اۋىق-اۋىق ءبىر ەسىكتەن شىعىپ، ەكىنشى ەسىككە كىرىپ، قاسىنان بىرەۋلەر ءوتىپ جاتتى، — ولاردىڭ تەز جۇرەتىندىگى سونشا، ءتىپتى ەشبىرىنىڭ بەت-جۇزىن دە بايقاپ ۇلگىرمەدى.
ءالى جاپ-جاس ساراۋىز جاسوسپىرىمدەر قولىنا ۇستاعان قاعازدارىن ءوز جەلىمەن وزدەرى جەلبىرەتىپ، ىسكەر ادامنىڭ كەيپىمەن ارى-بەرى جۇگىرىپ ءجۇر. باسپاحانانىڭ بوياۋى جاعىلىپ قالعان حالاتتارىنىڭ ىشىنەن تۇپ-تۋرا اقسۇيەكتەردىكى سياقتى شۇعا شالبارى مەن تاپ-تازا اق جاعاسى كوزگە شالىنعان تەرىمشىلەر جاڭا عانا تەرىلگەن، ءالى كەپپەگەن قالىپ تەرىمدەردىڭ ءىزتاڭباسىن قاتار-قاتارىمەن ابايلاپ كوتەرىپ الىپ وتەدى. ءبىر كەزدە كىلدىرەگەن ءبىر ۋىس بىرەۋ كەلىپ كىردى، ءوزى شەكتەن تىس كەربەز كيىنىپتى، سۇرتىگىنىڭ بەلى شەكتەن تىس تار، شالبارىنىڭ بالاعى اياعىن شەكتەن تىس قىسىپ تۇر، باتىڭكەسىنىڭ ۇشى شەكتەن تىس ۇشكىر، — اقسۇيەكتەردىڭ ومىرىنەن كەشكى جاڭالىقتار اكەلگەن ءتىلشى كورىنەدى. باسقا ادامدار دا كەلىپ جاتتى، شەتىنەن شىرەنگەن، ماڭعاز، ءبارى جالپاق قايىرمالى بيىك قالپاق كيگەن، — ءسىرا، سول قالپاقتارىنىڭ ءسانى وزدەرىن باسقا جاي پەندەلەردەن ايرىقشالاپ تۇراتىنىنا سەنىمدى سەكىلدى.
توقمەيىلسىگەن، تۇرپايىلاۋ، قارا فراك كيىپ، اق گالستۋك تاققان، ناعىز قارا تورى، ۇزىن، ارىق، مۇرتىنىڭ ۇشى جوعارى قايقيعان ورتا جاستاعى مىرزامەن قولتىقتاسىپ، اقىرى فورەستە دە شىقتى-اۋ.
— بار جاقسىلىقتى تىلەيمىن، قۇرمەتتى مىرزا، — دەدى فورەستە.
مىرزا ونىڭ قولىن قىستى.
— ساۋ بولىڭىز، قىمباتتىم.
تاياعىن قولتىعىنا قىستى دا، ول ىسقىرا اياڭداپ، باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ كەتتى:
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— جاك ريۆال، — ايگىلى فەلەتونشى، جەكپە-جەككە شىققىش، بىلەسىڭ بە؟ گازەت تۇزەتىمىن قاراپ شىقتى. گارەن، مونتەل جانە بۇل — ۇشەۋى پاريجدەگى جۋرنالشىلاردىڭ ەڭ مىقتىلارى: ەڭ تاپقىر، ەڭ كوكەيكەستى فەلەتوندار تەك سولاردىكى. ريۆال بىزگە اپتاسىنا ەكى فەلەتوننان بەرەدى، جىلىنا وتىز مىڭ فرانك الادى.
ەكەۋى سىرتقا بەتتەدى. اۋىر دەنەلى، الاسا بويلى، ءۇستى-باسى ۇيپا-تۇيپا، سالدىر-سالاق كىسى باسپالداقپەن ەنتىگە قارسى كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن.
فورەستە ونىمەن يىلە ەڭكەيىپ امانداستى.
— نوربەر دە ۆارەن، اقىن، "وشكەن جارىقتىڭ" اۆتورى، بۇل دا قىمبات باعالانادى، — دەپ ءتۇسىندىردى ول. — ونىڭ ءار اڭگىمەسىنە ءۇش فرانكتان تولەيدى، ال ونىڭ ەڭ ۇزاق اڭگىمەسىنىڭ ءوزى ەكى ءجۇز جولعا دا جەتپەيدى. ءجۇرشى، نەوپوليتان كافەسىنە بارايىقشى، شولدەن ءولىپ بارام.
ۇستەلدىڭ باسىنا وتىرا بەرە-اق فورەستە: "ەكى ساپتىاياق سىرا!" — دەپ ايقاي سالدى. اكەلگەن سىرانى دەمالماستان ءبىر-اق ءسىمىردى، ال ديۋرۋا بولسا ءدال ءبىر وتە سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات سۋسىندى قولىنا تۇسىرگەندەي، از-ازدان عانا جۇتىپ، راقاتتانا، ءدامىن الىپ ءىشتى.
دوسى ءۇنسىز قالدى. ءسىرا، الدەنەنى ويلاپ كەتكەن بولۋ كەرەك، سونان سوڭ بۇعان كەنەت سۇراق قويدى:
— سەن دە وسى جۋرنالشىلىقپەن اينالىسساڭ قايتەدى، ءا؟
ديۋرۋا وعان تۇك تۇسىنە قويماعان كەيىپپەن قارادى.
— ماسەلە سوندا... مەن،.، مەن ەشقاشان ەشتەڭە جازىپ كورگەن ەمەسپىن.
— ەندەشە بايقاپ كور، باستا! سەن ماعان سوندا پايداڭدى تيگىزەر ەدىڭ: ماعان قاجەتتى حابارلاردى تاۋىپ بەرىپ، باستىقتاردان سۇحبات الىپ، كەزدەسۋ ورىندارىنا بارىپ تۇرار ەڭ. جولاقىڭدى ەسەپتەمەگەندە، العاشقى كەزدە ەكى ءجۇز ەلۋ فرانك الىپ تۇراسىڭ. كەلىسسەڭ، مەن گازەتتىڭ قوجاسىمەن سويلەسىپ كورەر ەم.
— ارينە، كەلىسەم.
— وندا بىلاي ەت: ەرتەڭ بىزدىكىنە تۇستەنۋگە كەل. بىزدىكىنە بەس-التى ادام جينالادى، ودان كوپ ەمەس: مەنىڭ باستىعىم ۆالتەر مىرزا زايىبىمەن، جاڭا عانا ءوزىڭ كورگەن جاك ريۆال مەن نوربەر دە ۆارەن جانە ايەلىمنىڭ ءبىر قۇربىلاس دوس ايەلى. كەلەسىڭ بە؟
ديۋرۋا كەسىپ ايتا الماي قوبالجىپ، قىپ-قىزىل بوپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— ماسەلە بىلاي عوي... مەنىڭ لايىقتى كاستومىم دە جوق، — دەدى ول تۇتىعا سويلەپ.
فورەستە ساسىپ قالدى.
— سەندە فراك جوق پا؟ ءماسساعان! ونسىز، ارينە، جاعداي بولمايدى. پاريجدە، ەسىڭدە بولسىن، توسەگىن بولماسا بولماي-اق قويسىن، ءبىراق فراگىڭ بولۋ كەرەك.
ول جەلەتىنىڭ قالتاسىن اقتارىپ، ءبىر ۋىس التىن اقشا شىعاردى دا، ەكى لۋيدوردى الىپ، ەسكى دوسىنىڭ الدىنا قويدى.
— قاشان مۇمكىندىگىڭ بولادى، سوندا قايتارارسىڭ، — دەدى جاناشىر تابيعي داۋىسپەن. مايىن تولەپ كاستوم ال نەمەسە كەپىل اقشا بەر دە، ءبولىپ-بولىپ تولەۋگە ال، ول ەندى ءوز جۇمىسىڭ، ءبىراق قالايدا مەنىڭ ۇيىمە تۇستەنۋگە كەل: ەرتەڭ جەتى جارىمدا، فونتەن كوشەسى، ون جەتى.
ديۋرۋا ەلجىرەپ كەتتى.
— سەنىڭ قۇرمەتىڭە ءتانتىمىن! — دەدى اقشانى تىعىپ جاتىپ كۇبىرلەپ.
— جارايدى، جارايدى! — دەدى فورەستە ونى ودان ارى سويلەتپەي. — كەل، تاعى ءبىر-بىر ساپتىاياقتان ىشەيىك، ا؟ گارسون، ەكى سىرا! — دەدى ايقايلاپ.
سىرالارىن ءىشىپ بىتكەن سوڭ جۋرنالشى دوسى ۇسىنىس ايتتى:
— قالاي، ءبىر ساعات قىدىرمايمىز با؟
— قىدىرساق قىدىرايىق.
ەكەۋى ماگدالينا جاققا قاراي بەت الدى.
— ەكەۋمىز ەندى قايدا قىدىرساق ەكەن، ءا؟ — دەدى فورەستە. — ەرىككەن ادام پاريجدەن ءارقاشان ءوز كەرەگىن ىزدەپ تابا الادى دەيدى، ال شىن مانىندە ءتىپتى دە ولاي ەمەس. كەيدە كەشكىسىن ءبىر جاققا بارعىن-اق كەلەدى، ءبىراق قايدا بارارىڭدى بىلمەيسىڭ. بۋلون توعايى ايەلمەن بىرگە قىدىرۋعا جاقسى، ال ايەلى قۇرعىر ىلعي تابىلا قويمايدى. كافە-شانتاندار مەنىڭ ءدارىحاناشىم مەن ونىڭ ايەلىنىڭ كوڭىلىن كوتەرسە كوتەرەتىن شىعار، ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرە المايدى. ەندى قايدا بارۋعا بولادى؟ ەشقايدا دا. پاريجدە مونسو پاركى سەكىلدى جازعى ب ا ق جاساسا، ول ءتۇنى بويى اشىق بولسا، سوندا اعاشتىڭ ساياسىندا سالقىن سۋسىن ءىشىپ، مۋزىكا تىڭداپ وتىرساڭ عوي. ول كوڭىل كوتەرەتىن جەر ەمەس، تەك قىدىراتىن ورىن بولسا. وعان كىرۋدىڭ باعاسىن مەن وتە قىمبات ەتىپ قويعان بولار ەدىم، سوندا وعان ادەمى ايەلدەر عانا كەلەر ەدى. ۇناي ما، ەلەكتر فونارلارىنىڭ جارىعىندا قۇم توسەلگەن جولدارمەن قىدىر نەمەسە نە الىسقا، نە جاقىندا وتىر دا، مۋزىكا تىڭدا. ءبىر كەزدەردە ميۋزاردا وسىعان ۇقساس بىردەمە بولعان-دى، ءبىراق تەك كاباك تەكتەس-تىن: بي مۋزىكاسى تىم كوپ بولدى، تار ەدى، كولەڭكە از بولاتىن، سايالى اعاش تا ساناۋلى ەدى. وتە ادەمى، وتە ۇلكەن ب ا ق كەرەك. سوندا تاماشا بولار ەدى. جارايدى، سونىمەن سەنىڭ قايدا بارعىڭ كەلەدى؟
ديۋرۋا نە دەرىن بىلمەدى. اقىرى ويلاپ تاپتى:
— مەن ءالى بىردە-بىر رەت فولي-بەرجەردە بولىپ كورمەپپىن. مەن وعان قۋانا-قۋانا بارار ەم.
— نە، فولي-بەرجەرگە مە؟ — دەپ، سەرىگىنىڭ داۋسى تىم قاتتى شىعىپ كەتتى. — ول جەردە ءبىز تۇپ-تۋرا تاباعا شىجعىرىلعانداي بولامىز. ءبىراق ءوزىڭ ءبىل، قىزىق ءۇشىن بارساق بارايىق.
ولار ەندى، فوبۋر-مونمارتر كوشەسىنە شىعۋ ءۇشىن، كەرى قايتىپ، ارتقا قاراي ءجۇردى.
كوڭىل كوتەرۋ ءۇيىنىڭ شامدارى جارقىراپ تۇرعان بەت جاعى وزىنە كەپ تاقاسقان ءتورت كوشەگە بىردەي ءوز جارىعىن توگىپ تۇر ەدى. تىزىلگەن كۇيمەلەر قايشىلاسىپ بىر-بىرىنە جول بەرمەيدى.
فورەستە بىردەن كىرەر ەسىككە قاراي بەتتەپ ەدى، ونى ديۋرۋا توقتاتتى:
— ءبىز بيلەت الۋدى ۇمىتىپپىز عوي.
— مەنىمەن كەلە جاتقاندار تولەمەيدى، — دەدى فورەستە ماڭعازدانىپ.
ءۇش باقىلاۋشى وعان باس ءيىپ امانداستى. ولاردىڭ ورتاسىندا تۇرعانمەن جۋرنالشى قول بەرىپ امانداستى.
— جاقسى لوجا بار ما؟ — دەپ سۇرادى ودان.
— ارينە، بار، فورەستە مىرزا.
فورەستە ۇسىنعان بيلەتتى الدى دا، تەرىمەن قاپتالعان ەسىكتى ارى يتەرىپ قالىپ ەدى، دوستار زالدان ءبىر-اق شىقتى.
تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى ساحنا مەن زالدىڭ ارعى تۇكپىرىن جۇقا بۇلدىر پەردەمەن بۇركەمەلەپ الىپتى. سانسىز تەمەكىنىڭ سانسىز تۇرىنەن جيناقتالعان جەڭىل تۇمان بىلىنەر-بىلىنبەس اقشىلتىم جولاق بوپ كوتەرىلىپ، كۇمبەزدىڭ استىنا، شامدالدىڭ اينالاسىنا، ادام لىق تولعان ەكىنشى قاباتتىڭ توبە جاعىنا اسپانداعى بۇلتشا جينالىپ، بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ بارادى.
پارتەردىڭ قاتارى مەن لوجاسىنا ۇشتاسىپ جاتقان كەڭ دالىزدە ادەمى كيىنگەن اۋەيى ايەلدەر قالىڭ ەركەكتىڭ اراسىندا الاسۇرىپ ءجۇر، بويانعان، جاسامىس ءۇش ساتۋشىسى وتىرعان ءۇش ماحاببات پەن سۋسىن باعاننىڭ ءبىرى الدىندا ءبىر توپ ايەل ءوز ولجالارىن كۇتىپ ءجۇر.
بيىك اينادان ساتۋشىلاردىڭ ارقاسى مەن كىرىپ كەلە جاتقان كورەرمەندەردىڭ بەت-جۇزى كورىنىپ تۇر.
سويتۋگە قاقىسى بار ادامنىڭ كەيپىمەن فورەستە جولىنداعى جۇرتتى يتەرە-ميتەرە تەز الدىعا جىلجىدى.
بيلەت تەكسەرەتىن ايەلگە كەلىپ:
— ون جەتىنشى لوجا قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— مۇندا، مىرزا.
ايەل ەكەۋىن توبەسى اشىق، قىزىل ماتامەن قاپتالعان، ىشىنە اراسىنان ادام وتە الماستاي ءتورت قىزىل ورىندىق قويىلعان اعاش جاشىككە كىرگىزدى دە، جاۋىپ قويدى. دوستار جايعاسا وتىرىستى. ولاردىڭ وڭى مەن سولىندا دا بەلىنە دەيىن عانا كورىنىپ، ءدال بۇلار سياقتى ادامدار وتىرعان ۇيشىكتەردىڭ قاتارى تاعاشا ءيىلىپ، سوناۋ ساحناعا جەتكەنشە سوزىلىپ جاتىر.
توقىما سىم كيگەن ءبىرى ۇزىن، ءبىرى ورتا بويلى جانە الاسا بويلى ءۇش جاس جىگىت ساحنادا كەزەك-كەزەك اكروباتيكالىق نومىرلەر جاسادى.
الدىمەن تەز-تەز ءارى قىسقا ادىمداپ، كوپشىلىككە اۋەمەن ءسۇيىس جولداپ، الدىعا جىميا ۇزىن بىرەۋى شىقتى.
توقىما سىمنىڭ ىشىنەن ونىڭ قولى مەن اياعىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى انىق بايقالىپ تۇردى. جۋان قارنى تىم كوزگە تۇسە بەرمەۋى ءۇشىن، ول كەۋدەسىن كەرە ءتۇستى. شاشىن ءدال ورتاسىنان قاق بولە تاراعانى ونى شاشتارازعا ۇقساتاتىن ەدى. ءساندى سەكىرىسپەن تراپەسياعا ۇشىپ شىقتى دا، بار سالماعىن قولىنا عانا سالىپ تۇرىپ دوڭگەلەكشە شىر اينالدى. ءبىر كەزدە بويىن تۇزۋلەپ، قولىن كەرىپ كولدەنەڭىنەن تۇردى، بىلتەمىردەن ۇستاعان قولىنا بار كۇشىن جيىپ، بىرەر سەكۋند قولىمەن عانا ۇستاپ اۋادا كولدەنەڭىنەن تۇردى دا قويدى.
سونان سوڭ جەرگە قارعىپ ءتۇسىپ، كوپشىلىككە تاعى جىميدى، قول سوققان پارتەردەگىلەرگە باسىن ءيدى دە، بۇلشىق ەتتەرىن بۇلت-بۇلت ويناتىپ ساحنانىڭ سىرت جاعىنا بەتتەدى.
سونان سوڭ ودان گورى بويى الاسالاۋ، ءبىراق ءتورتپاقتاۋى شىقتى دا، ول دا سونىڭ جاساعاندارىن قايتالادى، اقىرىندا ءۇشىنشىسى دە بىرتە-بىرتە قىزىنعان جۇرتتىڭ قوشەمەتىمەن سول ءنومىردى ورىندادى.
ءبىراق ديۋرۋا ول كورىنىسكە تۇك تە قىزىقپادى، موينىن بۇرىپ، ول ەركەكتەر مەن جەزوكشەلەر قايشىلاسقان كەڭ كىرە بەرىستەن كوز المادى.
— پارتەردىڭ ءبىرىنشى قاتارىندا وتىرعاندارعا كوڭىل اۋدارشى، — دەدى فورەستە، — وڭكەي ءبىر اقكوڭىل، اڭقاۋ توعىشارلاردىڭ بەت الپەتىن كورەسىڭ، ءبارى مۇندا ايەلدەرىمەن، بالالارىمەن كەلەدى. لوجاداعىلار — قىدىرمالار، بىرەن-ساران سۋرەتشىلەر، بىرەر ەكىنشى سورتتى ەركەتوتايلار، ال ارتىمىزدا — پاريجدە كەزدەستىرۋگە بولاتىن بارلىق توپتىڭ تاماشا قوسىندىسى. انا ەركەكتەر كىمدەر؟ سولارعا زەر ساپ قاراشى. كىمدەر جوق دەسەڭشى، — ءار ءتۇرلى شەن-شەكپەندىلەر مەن اتاقتىلار بار، ءبىراق ۇساق-تۇيەكتەر باسىم. مىناۋ قىزمەتكەرلەر — بانكىدە، مينيسترلىكتە، ساۋدا بولىمىندە ىستەيتىندەر، — حابار جازعىشتار، جەزوكشەلەردىڭ ارقاسىندا جانباعۋشىلار، شتات كيىمىندەگى وفيسەرلەر، فراك كيگەن ءسانقويلار — بۇلار كاباكتان تاماقتانىپ، وپەرادا بولىپ ۇلگەرگەندەر، ەندى وسىننان تۇپ-تۋرا يتالياندىقتارعا تارتىپ وتىرادى، — وڭكەي كۇماندى جانداردىڭ ورداسى. ال ايەلدەردىڭ ءبارى ءبىر پىشىمدەگىلەر: امەريكالىق كافەدە كەشكى تاماقتارىن ىشەدى دە، ەگەر ولار بوس بولسا، وندا وزدەرىنىڭ تۇراقتى كليەنتتەرىنە وزدەرى بارىپ جولىعادى. ولاردىڭ تۇراقتى باعاسى ەكى لۋيدور، ءبىراق ولار شەتەلدىكتەردى اڭدىپ جۇرەدى، ويتكەنى ولاردان بەس لۋيدور الادى. بۇلاردىڭ مۇندا شۇباپ جۇرگەنىنە التى جىل بولدى، — بۇل جەردەن ولاردى كۇندە، جىل بويى تەك سەن-لازارگە نەمەسە لۋرسينگە بارىپ ەمدەلىپ جاتقان كەزدەرىنەن باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە دە وسى ورىندارىنان كورۋگە بولادى.
ديۋرۋا ونى تىڭداعان جوق. سونداي ايەلدىڭ ءبىرى بۇلاردىڭ لوجاسىنا سۇيەنىپ، بۇعان تەسىلە قارادى. بوياپ جاساعان قاستارىنىڭ استىنان اينالاسىن قارامەن جيەكتەگەن كوزى سىعالاپ تۇرعان قارا شاشتى، وپالانعان، تولىق ايەل. قارا جىبەك كويلەكتى كەرىپ تىرسيعان ءتوسى، قانى اعىپ تۇرعان جاراعا ۇقساتىپ بوياعان ەرنى الدەبىر جىرتقىشقا ءتان ءبىر نارسەنى ەلەستەتىپ، قۇشتارلىقتى، ەرسىلىكتى ءبىلدىرىپ تۇرعانمەن، سونىمەن قاتار ىنتىقتىعىڭدى دا قوزدىرادى.
قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءوزى قۇساپ بويانعان سارى شاشتى سارى دوسىن باسىن يزەپ شاقىرىپ الدى دا، الگى ايەل لوجاداعىلار ەستىسىن دەپ، ادەيى داۋىستاپ سويلەدى:
— قاراشى، ادەمى جىگىت ەمەس پە؟ ەگەر ول مەنى ون لۋيدورعا كورگىسى كەلسە، مەن قارسى بولماس ەدىم.
فورەستە جىميىپ ديۋرۋاعا بۇرىلدى دا، ونى يىعىنان قاعىپ قالدى:
— سەنى ايتىپ تۇر. سەن، دوستىم، ايەلدەرگە ءوتىمدىسىڭ. قۇتتىقتايمىن!
بۇرىنعى ۋنتەر-وفيسەر قىزارىپ كەتتى، تۇبىندە ەكى التىن اقشا جاتقان جەلەتىنىڭ قالتاسىنا قاراي ساۋساقتارى ەرىكسىز كوتەرىلە بەردى.
شىمىلدىق جابىلدى. وركەستر ۆالس وينادى.
— قىدىرمايمىز با؟ — دەدى ديۋرۋا.
— دەگەنىڭ بولسىن.
ولاردى شىققان بەتتە-اق ىدىرۋشىلاردىڭ اعىنى الدى دا كەتتى. ولاردى بىرەسە قىستى، يتەردى، باستى، بىرەسە انا شەتتەن مىنا شەتكە لاقتىردى، ال كوز الدارىنان قالپاقتىڭ قيلى-قيلى ءتۇرى قىلاڭ بەرىپ جاتتى. ايەلدەر شىنتاقتاردىڭ، ارقالار مەن كەۋدەلەردىڭ ارا-اراسىنان سىرعىپ ءوتىپ، ەركەكتەردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ەمىن-ەركىن جۇپ-جۇپتارىمەن ءجۇر، — ولار ءۇشىن بۇل ارا ۇيرەنشىكتى ورتا ەكەنى كورىنىپ تۇر، تابيعاتتارىنا ساي، ەركەكتەردىڭ مىنا اعىنىندا وزدەرىن سۋداعى بالىقتاي سەزىنەدى.
ديۋرۋا اعىلعان توپتىڭ ىعىتىمەن ساتىلعىش ايەلدەردىڭ ءاتىرى مەن ادام دەنەسىنىڭ تەرى ءسىڭىپ، نيكوتينمەن ۋلانعان اۋانى جۇتىنا ءسىمىرىپ، قۇلشىنا جىلجىدى. ال فورەستە تەرلەپ، ەنتىگىپ، جوتەلە بەردى.
— ءجۇر، باققا بارايىقشى، — دەدى ول.
وڭعا بۇرىلىپ، ولار الاباجاق ەكى شامنىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇرعان قىسقى ب ا ق سياقتى بىردەمەنى كوردى. تيسا، تۋيا اعاشتارىنىڭ ساياسىندا قولادان قۇيعان ۇستەل باسىندا سالقىن سۋسىن ىشكەن ەركەكتەر مەن ايەلدەر وتىر.
— تاعى ءبىر ساپتىاياقتان با؟ — دەگەن ۇسىنىس جاسادى فورەستە.
— قۋانا-قۋانا.
ولار وتىرا قالىپ، بۇرىننان وتىرعاندارعا بارلاي قاراستى.
اراسىنا از ۋاقىت سالىپ اۋىق-اۋىق بۇلارعا ءبىر قىزدار ۇيرەنشىكتى جىميىسپەن كەلىپ: "مىرزالار، نەمەن سىيلايسىزدار؟" — دەپ كەتەدى. فورەستە وعان ىزا بولىپ: "بۇرقاقتىڭ سۋىمەن سىيلايمىز"، — دەگەن سوڭ، "شوشقا!" — دەپ بۇرقىلداپ بۇرىلىپ كەتە بارادى.
ءبىر كەزدە مانا بۇلاردىڭ لوجاسىنا سۇيەنىپ تۇرعان قارا شاشتى ايەل كەلدى، جان-جاعىنا تىمتىنە قاراعان ول سارى شاشتى تولىق ايەلمەن قولتىقتاسىپ الىپتى. ايتاتىنى جوق، ەكەۋى دە بىر-بىرىنە لايىقتاپ تاڭداپ الىنعانداي ادەمى ايەلدەر-دى.
ديۋرۋانى كورگەن زامات ول وزدەرى عانا تۇسىنەتىن الدەبىر ىشكىل جاعدايدى جانارلارىمەن ايتىسىپ ۇلگىرگەندەي-اق ءبىر جىميىپ قويدى. ورىندىقتى الىپ، ول قىمسىنباستان وعان قارسى قاراپ وتىردى دا، سوزا داۋىستادى:
— گارسون، ەكى گرەنادين اكەل!
— ەشتەڭەدەن قورقا قويمايتىن ايەلسىڭ-اۋ ءوزى! — دەدى تاڭدانعان فورەستە.
— سەنىڭ دوسىڭ باسىمدى اينالدىرىپ جىبەردى، — دەدى ايەل — شىن ءسوزىم، دوسىڭ — ناعىزدىڭ ءوزى. مەنىڭ قورقاتىنىم، وسىعان بولا ءبىر اقىماقتىق جاساپ قويماسام جارار ەدى!
ديۋرۋا قىسىلعانىنان نە دەرىن بىلمەدى. ول قوپسىعان قويۋ مۇرتىن شيراتا بۇراپ، تەك ءجونى جوق جوتكىرىنە بەردى. گارسون سۋ قوسقان شىرىن الىپ كەلدى. ايەلدەر ونى ءبىر-اق ءسىمىردى دە،ورىندارىنان تۇردى. قارا شاش ديۋرۋاعا جىلى شىرايمەن يەك قاعىپ، جەلپۋىشىمەن اقىرىن عانا يىعىنان ۇرىپ-ۇرىپ قويدى.
— راحمەت ساعان، — دەدى ايەل. — تەك سەنەن ءبىر اۋىز ءسوز شىقپايتىنى جامان ەكەن.
بوكسەلەرىن بۇلتىڭداتا باسىپ، ەكى ايەل سىرتقا بەتتەدى.
فورەستە كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ ساعان نە ايتايىن دەپ وتىرعانىمدى بىلەسىڭ بە، دوستىم؟ سەن شىنىندا دا ايەلدەرگە ءوتىمدىسىڭ. سونى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. ونىمەن الىسقا بارۋعا بولادى.
ءبىراز ويلانىپ وتىرعاننان كەيىن، ءوز ويىن سىرتقا شىعارىپ وتىرعان ادامشا، ويلانا سويلەدى:
— ءبىزدى جۇرت قاتارىنا كوپ جاعدايدا ايەلدەر جەتكىزەدى.
ديۋرۋا ۇندەمەي جىميدى.
— سەن قالاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى فورەستە. — مەن كەتەم، بۇگىنگە وسى دا جەتەدى.
— ءيا، مەن ءبىراز بولام. ءالى ەرتە عوي، — دەپ مىڭگىرلەگەن بولدى ديۋرۋا.
فورەستە ورنىنان تۇردى.
— وندا ساۋ بول. ەرتەڭگە دەيىن. ۇمىتقان جوقسىڭ عوي؟ فونتەن كوشەسى، ون جەتى، جەتى جارىمدا.
— جاقسى. ەرتەڭگە دەيىن. راحمەت.
ەكەۋى قول قىسىسىپ قوشتاستى، سونىمەن جۋرنالشى ءوز جونىنە كەتتى.
ول كوز الدىنان عايىپ بولعان سوڭ عانا ديۋرۋا ءوزىن ەركىندەۋ سەزىنە باستادى. تاعى دا قالتاسىنداعى التىن اقشالاردى توق پەيىلمەن ءبىر سيپاپ قويدى دا، ورنىنان تۇرىپ، كوزىمەن جان-جاعىنا ءتىنتي قاراپ توپ ىشىنە ەنىپ كەتتى.
كەشىكپەي ەركەكتەردىڭ اراسىندا، توپ ىشىندە كەدەيدىڭ پاڭ كەيپىن ساقتاپ كەتىپ بارا جاتقان ەكى ايەل — سارى شاش پەن قارا شاش — كوزىنە ءتۇستى.
ول سولارعا قاراي ءجۇردى، ءبىراق جاقىنداي بەرە كەنەت وز-وزىنەن جۇرەكسىندى.
— نە بولدى، ءتىلىڭ شىقتى ما؟ — دەدى قارا شاش.
— سۇمپايى! — دەپ مىڭگىرلەگەننەن اسىپ ديۋرۋا ەشتەڭە ايتا المادى.
ۇشەۋى جولدىڭ قاق ورتاسىنا توقتاپتى، اپ-ساتتە اينالالارى جۇرگىنشىلەردىڭ يىرىمىنە اينالدى دا كەتتى.
— مەنىڭ ۇيىمە باراسىڭ با؟ — دەدى قارا شاش كۇتپەگەن جەردەن.
قۇمارلىق قالشىلداتىپ، ايەلگە ول دوكىر سويلەپ قالدى:
— بارار ەم، مەندە بار-جوعى ءبىر-اق لۋيدور.
ايەلدىڭ جۇزىنەن مامىراجاي جىميىس بايقالدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى دە، ءوز جەكەمەنشىگىنشە يەمدەنىپ، قولتىعىنان ۇستاپ الدى.
ايەلدىڭ قاسىندا كەلە جاتىپ ديۋرۋا قالعان جيىرما فرانكقا، ارينە، ەرتەڭگى تۇستىككە قاجەتتى فراك الاتىنىن ويلادى.
ءىى
— فورەستە مىرزا قايدا تۇرادى؟
— ءتورتىنشى قابات، سول جاقتا.
ەسىككۇزەتتىڭ ىقىلاستى داۋسىنان ءۇي يەسىنە دەگەن قۇرمەت سەزىلىپ تۇردى. جورج ديۋرۋا باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدى.
ول ەپتەپ جۇرەكسىندى دە، تولقىدى دا، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزداندى. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت فراك كيگەندىكتەن بە، بۇكىل كاستومى ونى الدەنەدەن قاۋىپتەندىرە بەردى. ول قانشاما ادەمى كورىنگەنمەن، لاكتالماعان باتىڭكەسىنەن باستاپ تاڭەرتەڭ لۋۆردا ءتورت جارىم فرانكقا وتە جۇقا، سوندىقتان ءقازىردىڭ وزىندە-اق ۇيپالانىپ قالعان ومىراۋشاسىمەن قوسا ساتىپ العان جەيدەسىنە دەيىنگى ۇستىندەگى كيىمنىڭ اربىرىنەن ءبىر ءمىن تابا باستادى، — جالپى، ول جاقسى اياق كيىمدى جاقسى كورەتىن. ونىڭ بۇرىنعى جەيدەلەرىنىڭ ءبارى ابدەن توزىپ بىتكەن-دى، ونىڭ بىردە-بىرىن كيىپ بارۋعا تاۋەكەلى جەتپەدى.
شالبارى تىم كەڭ، اياقتارىن ادەمى كورسەتپەي، بۇلشىق ەتتەرىنىڭ تۇسى جيىرىلىپ قالىپتى؛ بويىنا شاقتاپ ارنايى تىگىلمەگەنى، كەزدەيسوق الىنعانى ۋماجدالعان تۇرىنەن ءبىلىنىپ تۇر. تەك فراك قانا جاراسىپ تۇر — دەنەسىنە قۇيىپ قويعانداي.
جۇرەگى توقتاپ قالاتىنداي كورىنىپ، ارپالىسقان سەزىمنىڭ الەگىندە، بارىنەن دە كۇلكىلى بوپ كورىنۋدەن قورقىپ، باسپالداقپەن اسىقپاي كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ونىڭ كەنەت ءدال قاراما-قارسىسىنان ادەمى كيىنگەن ءبىر مىرزا بەتپە-بەت تەسىلە قاراپ شىعا كەلدى. ولاردىڭ بىر-بىرىنە تاقاۋ كەلگەنى سونشالىق، ديۋرۋا شورشىپ كەتىپ، سول ورنىندا قاتتى دا قالدى: بۇل ونىڭ ءوزى ەدى، ەكىنشى قاباتتىڭ الاڭشاسىندا ءدالىزدى ۇزىن سياقتاندىرىپ كورسەتىپ تۇرعان ايناداعى ءوز بەينەسى بولاتىن. قۋانعاننان تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى — كۇتپەگەن جاعدايدا ول ءوزىنىڭ سىمباتتى كەيپىن كورىپ قالدى.
ۇيىندە ول قىرىنۋ ءۇشىن كىشكەنتاي ايناعا عانا قارايتىن، وندا ءوزىن تۇلا بويىمەن كورە المايتىن؛ ءويتىپ-بۇيتىپ ءۇستى-باسىنىڭ ءار جەرىن جەكە-جەكە كورىپ، كەمشىلىكتەرىن بادىرايتا بايقاپ، ءوزىن ءبىر كۇلكىلى اداممىن با دەگەن كۇيىنىشتى ويدا جۇرەتىن.
ەندى، مىنە، ءقازىر، ويدا جوقتا ايناعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، ءتىپتى ول ءوزىن تانىماي دا قالدى، — ءوزىن باسقا، ءبىر قاراعاندا، ءساندى، ءمىنسىز كيىنگەن اقسۇيەك ادام با دەپ قالدى.
ءوزىن-وزى مۇقيات تەكسەرە قاراعان سوڭ، ول ءوزىنىڭ ءتۇرىن شىن مانىندە دە جاراسىمدى ءتۇر دەپ تاپتى.
سودان كەيىن ءرولىن پىسىقتاعان اكتەر قۇساپ اينانىڭ الدىندا دايارلانا باستادى. جىميدى، قولىن سوزدى، سىلتەدى، بەت جۇزىنەن بىرەسە تاڭدانىستى، بىردە ريزاشىلىقتى، بىردە قۇپتاعاندى بايقاتۋعا تىرىستى، ايەلدەر مۇنىڭ ءوزىن ۇناتىپ، قىزىعا قاراپ وتىرعانىن بىردەن سەزىنەتىن جانە مۇنى جاراسىمدى ەركەك دەپ تانيتىنداي جىميىس پەن كوزقاراستى تاۋىپ جاساعىسى كەلدى. تومەن جاقتا ەسىك تارس ەتتى. بىرەۋ-مىرەۋ اڭداۋسىزدا ۇستىمنەن ءتۇسىپ قالا ما، قوناقتاردىڭ ءبىرى اينا الدىندا قالاي قيساڭداپ تۇرعانىن كورىپ قويدى ما دەپ قورقىپ، ديۋرۋا باسپالداقپەن تەز-تەز جوعارى كوتەرىلە باستادى.
ءۇشىنشى قاباتتىڭ الاڭشاسىندا دا اينا تۇر ەكەن، ءوتىپ بارا جاتىپ وزىنە تاعى ءبىر قاراۋ ءۇشىن، ديۋرۋا ءجۇرىسىن ءسال باياۋلاتتى. شىندىعىندا دا ونىڭ دەنەسى سىمباتتى ەدى. ءجۇرىسى دە ودان جاقسى ءجۇرىس جوقتاي. ءبىر ءسات ونىڭ جان دۇنيەسىن وزىنە دەگەن شەكسىز سەنىم بيلەپ الدى. مىنانداي سىرت پىشىممەن ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى وزىنە ءتان تاباندىلىقپەن، باتىلدىقپەن جانە ەشكىمگە تاۋەلسىز ويلاي الاتىن اقىلدىلىعىمەن ول، ءسوز جوق، ءوز دەگەنىنە جەتەدى. باسپالداقتاردى سەكىرە باسىپ، ونىڭ ەڭ ۇستىڭگى الاڭىنا جۇگىرىپ شىققىسى كەلدى. ءۇشىنشى اينانىڭ الدىندا ايالداپ تۇرىپ، ول داعدىلى قيمىلمەن مۇرتىن شيراتىپ، قالپاعىن شەشتى، شاشىن سيپادى، سونان سوڭ مۇنداي جاعدايدا ىلعي ايتاتىن ءسوزىن قايتالاپ: "وتە جاقسى ويلاپ تابىلعان!" — دەدى دە، قوڭىراۋدى باستى.
ەسىك تە ءدال سول ساتتە اشىلا كەتتى دەسە بولادى؛ قارا فراك، لاكتالعان باتىڭكە كيگەن، قىرىنعان، بارىنشا جوعارى دارەجەدە كۇتىمدى ءارى ماڭعاز مالايدى كورگەندە ديۋرۋا تاعى ءبىر بەيمالىم، وزىنە دە تۇسىنىكسىز ىڭعايسىزدىقتى سەزىندى؛ بالكىم، ول ءوز كاستومىن ەرىكسىز مالايدىڭ كاستومىمەن سالىستىرعان بولار. داق تيگەن جەرىن بايقاتپاۋ ءۇشىن قولىنا بۇكتەي ۇستاعان ءپالتوسىن ديۋرانىڭ قولىنان الىپ جاتىپ:
— قالاي بايانداۋدى بۇيىراسىز؟ — دەپ سۇرادى مالاي.
سونان سوڭ قوناقجايدى الدىڭعى بولمەدەن ءبولىپ تۇرعان قالىڭ پەردەنى كوتەرىپ تۇرىپ، ونىڭ اتىن انىقتاپ ايتتى.
ديۋرۋا بۇكىل مەنمەندىگىنەن ءبىر ساتتە-اق ايىرىلىپ ۇلگىردى، ول قاقيىپ، تولقىعاننان زورعا دەم الدى. ول ءوزى ارمانداعان جاڭا ءومىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇر ەدى، ونى بۇل ءومىر باياعىدان قىزىقتىرعان. اقىرى ول كىردى. ۇلكەن، جارىق، وسىمدىكتەردىڭ كوپتىگىنەن ورانجەرەيانى ەسكە تۇسىرەتىن بولمەنىڭ ءدال ورتاسىندا اققۇبا جاس كەلىنشەك تۇر ەكەن.
ول قازىقتاي قاقيدى دا قالدى. بۇل جىميىپ تۇرعان ايەل كىم؟ كەنەت ونىڭ ەسىنە فورەستەنىڭ ۇيلەنگەن ادام ەكەنى ءتۇستى. مىنا ادەمى سارى شاشتى نازىك ايەل سونىڭ -مۇنىڭ دوسىنىڭ ايەلى دەگەن وي ونى مۇلدە ەسەڭگىرەتىپ تاستادى.
— بيكەش، مەن... — دەپ مىڭگىرلەدى دە قالدى. ايەل وعان قولىن سوزدى.
— بىلەم. كەشەگى كەزدەسۋلەرىڭىز جايلى شارل ماعان ايتقان، ونىڭ باسىنا بۇگىن ءسىزدى بىزبەن بىرگە تۇستەنۋگە شاقىرعان جاقسى ويدىڭ كەلگەنىنە مەن وتە قۋانىشتىمىن.
ول نە دەپ جاۋاپ قاتارىن بىلمەي، قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى، ايەلدىڭ ءوزىن اياعىنان باسىنا دەيىن قاراپ، بايقاپ، باعالاپ زەرتتەپ تۇرعانىن سەزدى.
ول ءوزىنىڭ كيىم كيىسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراماق بولدى، ونىڭ ولپى-سولپىلىقتارىن تۇسىندىرگىسى كەلدى، ءبىراق ول نە دەۋ كەرەگىن ويلاپ تابا الماي، اقىرىندا ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداپ تۇرعان ونداي ماسەلەنى قوزعاۋعا باتا المادى.
ول ايەل نۇسقاعان كرەسلوعا بارىپ وتىرىپ ەدى، استىنداعى جۇمساق، سەرىپپەلى ورىن تومەن باسىلىپ، ول وعان كومىلە باتىپ بارا جاتتى، شالقايعانىندا ارقالىعى مەن شىنتاق قويعىشى دەنەسىنە جۇمساق جاناسىپ، ونى بارقىت قۇشاعىنا ايالاي قىسقان كەزدە، ول ءوزىن جاڭا، عاجاپ ومىرگە ەنىپ بارا جاتقانداي سەزىندى؛ الدەبىر ايرىقشا جاعىمدى نارسەنى قولىنا تۇسىرگەندەي بولىپ، ءوزىن ءبىر تاتىمدى، بيىكتەپ قالعان ادامعا سانادى. سول ءسات ونىڭ وزىنەن كوز الماي قاراعان فورەستە حانىمعا كوزى ءتۇستى.
ول ۇستىنە جىڭىشكە بەلى مەن بيىك تورسيعان ءتوسىن ايقىنداپ كورسەتەتىن كوگىلدىر كاشەمير كويلەك كيىپتى. قىسقا جەڭى مەن كەۋدەلىگىن كومكەرگەن اپپاق شىلتەرلەردىڭ كوبىگىنەن جالاڭاش قولى مەن موينى ايرىقشا كورىنەدى. بيىك ەتىپ جيناقتاعان شاشى جەپ-جەڭىل، تاپ-تازا، مامىق بۇلت قۇساپ جەلكەسىندە بۇلعاقتايدى.
الدەنەسىمەن انەۋكۇنى فولي-بەرجەردە كەزدەسكەن ايەلدىڭ كىسىگە قاراسىن ەسكە تۇسىرەتىن قاراسى ديۋرۋاعا جىگەر بەرگەندەي اسەر ەتتى. جانارى سۇر ەكەن، ەرەكشە تارتىمدى ەتىپ كورسەتەتىن ازداپ كوگىلدىر رەڭكى بار سۇر، مۇرنى جۇپ-جۇقا، ەرنى تولىق، يەگى ءسال تومپيعان، ء-تۇپ-تۇزۋ بولماسا دا، بەت-جۇزى سۇيكىمدى، قىلىقتى ءارى وتە ادەمى. ايەلدىڭ مۇنداي بەت-جۇزى ءار نۇكتەسى وزگەشە اسەرگە جەتەكتەيتىن بەت-جۇزگە جاتادى جانە ماعىنالى سانالادى، ونىڭ ءسال-پال وزگەرىسى الدەنەنى ايتىپ نەمەسە الدەنەنى جاسىرىپ تۇرعانداي.
ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن ايەل:
— كوپتەن بەرى پاريجدەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— بار-جوعى بىرەر اي عانا، — دەدى ول بىرتە-بىرتە بويىن بيلەپ. — مەن تەمىر جولدا قىزمەت ىستەيمىن، ءبىراق فورەستە مەنى ۇمىتتەندىرىپ قويدى: مەنىڭ كومەگىممەن جۋرنالشى بوپ شىعاسىڭ دەيدى.
بۇل جولى ايەل بۇرىنعىسىنان گورى جارقىن جۇزبەن جانە مولىنان كۇلىمسىرەپ جىميدى، داۋسى دا باسەڭ شىقتى.
— بىلەم، — دەدى.
تاعى قوڭىراۋ باسىلدى. مالاي حابارلاما جاسادى:
— دە مارەل حانىم.
كىشكەنە قاراتورى ايەل كىردى، مۇنداي ايەلدەردى جۇرت كۇيدىرگى كۇرەڭكەي دەسەدى.
ءجۇرىسى جەپ-جەڭىل ەكەن. قوڭىر، تىم قاراپايىم كويلەگى دەنەسىنە جابىسىپ، بۇكىل تۇلعاسىن ايقىن تانىتىپ تۇر.
قارا شاشىنا قاداپ العان قىزىل رايحانى كىسىنىڭ كوزىن ەرىكسىز توقتاتادى: سول ءبىر گۇل ونىڭ ءجۇزىن جانداندىرىپ، بەتىنىڭ وزىندىك اجارىن ايقىنداپ، وعان قىزۋلىق پەن جارقىندىق بەرىپ تۇر.
ايەلدىڭ سوڭىنان قىسقا كويلەكتى قىز ەرىپ كەلەدى. فورەستە حانىم ولارعا قارسى ۇمتىلدى:
— سالەمەت پە، كلوتيلدا؟
— سالەمەتسىڭ بە، مادلەنا!
ەكەۋى ءسۇيىستى. ۇلكەندەرگە ءتان سەنىمدىلىكپەن قىز دا ماڭدايىن سۇيۋگە توستى.
— سالەمەتسىز بە، مادلەنا تاتە! — دەدى ول.
فورەستە حانىم قىزدى دا سۇيگەن سوڭ قوناقتاردى تانىستىرا باستادى:
— جورج ديۋرۋا مىرزا، ءشارلدىڭ ەسكى دوسى. دە مارەل حانىم، مەنىڭ دوسىم ءارى الىس اعايىنىم.
جانە ديۋرۋاعا قاراپ قوسىپ قويدى:
— ءبىلىپ قويىڭىز، بىزدە ءبارى جاي عانا، سالتاناتسىز وتەدى. ءسىزدىڭ وعان ەشقانداي قارسىلىعىڭىز جوق پا؟
جاس جىگىت باسىن ءيدى.
ەسىك تاعى اشىلدى، ادەمى، ۇزىن بويلى، سىمباتتى، وزىنەن اجەپتاۋىر كىشى، قيمىلىنىڭ سىپايىلىعى مەن تاكاپپار ءبىتىمى ەرىكسىز كوڭىل اۋداراتىن ايەلىن قولتىقتاپ دومالانعان، جاتاعان جۋان بىرەۋ كىردى. ول ۆالتەر مىرزا بولاتىن، دەپۋتات، قارجىگەر، باي ءارى پايداكەش، وڭتۇستىكتىڭ ەۆرەيى، "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" شىعارۋشىسى جانە ونىڭ ايەلى، قىز كۇنگى ءاتى-جونى بازيل-راۆالو، بانكيردىڭ قىزى.
سونان سوڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى اسا ادەمى كيىنگەن جاك ريۆال مەن نوربەر دە ۆارەن كىردى، — سوڭعىسىنىڭ قايىزعاقتى يىعىنا توگىلىپ تۇسكەن ۇزىن شاشى مەن ىسقىلاعان فراگىنىڭ جاعاسى جالتىلداپ تۇر، ال قالاي بولسا سولاي بايلاي سالعان گالستۋگى ءتىپتى دە جاڭا ەمەس-تىن. تاجىريبەلى ەركەكتىڭ ەركە ادەتىمەن فورەستە حانىمعا قارسى ءجۇرىپ كەپ، ول ونىڭ قولىنان ءسۇيدى. ول ەڭكەيگەن كەزدە، ايەلدىڭ جالاڭاش قولىن ۇزىن شاشى جاپتى دا كەتتى.
اقىر سوڭىندا فورەستەنىڭ ءوزى كەلىپ، كەشىگىپ قالعانى ءۇشىن كەشىرىم ءوتىندى. مورەلدىڭ سويلەگەن سوزىنە بايلانىستى ونى گازەتتەگىلەر ۇستاپ قالىپتى. دەپۋتات-راديكال مورەل ءدال بۇگىن ءالجيردى وتارلاۋ جونىندە نەسيە بولۋ ماسەلەسىمەن مينيسترلىككە سۇرانىس جولداعان بولاتىن.
— تاماق دايىن! — دەپ حابارلادى مالاي.
ءبارى اس ۇيگە قاراي قوزعالدى.
ديۋرۋانى دە مارەل حانىم مەن قىزىنىڭ ورتاسىنا وتىرعىزدى. ول تاعى ءوزىن ىڭعايسىز سەزىندى: شانىشقىنى، قاسىقتى، بوكالدى قالاي ۇستاپ، قالاي جۇمساۋ كەرەكتىگىن ول بىلە بەرمەيتىن، سوندىقتان ءراسىمدى بۇزىپ قويام با دەپ قورىقتى. ونىڭ الدىنا ءتورت بوكال قويىپتى، ونىڭ ءبىرى جانە دە كوگىلدىر ءتۇستى. قىزىق بولعاندا، ونىمەن نە ىشەدى ەكەن دەسەڭشى؟
سۋپ ىشكەندە ءبارى ءۇنسىز وتىردى، سونان كەيىن نوربەر دە ۆارەن ساۋال تاستادى:
— سىزدەر گوتەنىڭ پروسەسى جايىندا وقىدىڭىزدار ما؟ قىزىقتى وقيعا.
سونان سوڭ-اق ءبارى ارانداتۋ ارالاسقان سول جاعدايدى تالقىلاپ كەتتى. بۇل جەردە ولار گازەتتەن وقىعان وقيعانى وتباسىندا ءسوز ەتكەندەي ەمەس، دارىگەرلەردىڭ ناۋقاس جايىندا، كوك ازىق ساتۋشىلاردىڭ كوكونىس جايىندا ايتقانىنداي اڭگىمەلەدى. ەشكىم تاڭعالمادى دا، اشىنبادى دا، - ءبارى دە قىلمىسقا مامان ادامنىڭ قىزىعۋشىلىعىمەن، بارىنشا سالقىنقاندىلىقپەن قاراپ، ونىڭ تەرەڭدە جاتقان قۇپيا سەبەپتەرىن اشۋعا تىرىستى. قايعىلى وقيعاعا يتەرمەلەگەن جاعدايلاردى ايقىنداۋعا، ميعا قاتىستى قۇبىلىستارىن انىقتاۋعا ارەكەت جاساستى، بولعان درامانى عىلىمي تۇسىنىگىن تابۋعا بولاتىن، جان دۇنيەنىڭ ايرىقشا زاردابى دەپ قاراستى. سول زەرتتەۋ، سول ىزدەنىس ايەلدەردى دە قىزىقتىرىپ اكەتتى. ادام ومىرىندەگى قىزعىلىقتى جاعدايلاردى جازعانىنىڭ ءار جولى بويىنشا ساتقىشتاردىڭ كوزقاراسىمەن جانە باسقا دا وتكىنشى وقيعالار دۇكەنشىنىڭ ساتپاس بۇرىن ءوز تاۋارىن اۋدارىستىرىپ، تەكسەرىپ، سالماقتاپ قارايتىنىنداي زەرتتەلدى، تالقىلاندى، جاناشىرلىقپەن جان-جاقتى قارالدى، سونان سوڭ شىن مانىندەگى ءوز قۇنى بويىنشا باعالاندى.
سونان كەيىن اڭگىمە ءبىر جەكپە-جەك جايىنا اۋىستى، ەندى جۇرتتىڭ ىقىلاسىن وزىنە جاك ريۆال اۋداردى. بۇل سونىڭ قۇزىرىنداعى ءىس بولاتىن، ول ماسەلەگە ارالاسۋعا باسقا ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمادى.
ديۋرۋانىڭ ءسوز قىستىرۋعا تاۋەكەلى جەتپەدى. كورشىسىنىڭ جۇپ-جۇمىر دەنەسى قىزىقتىرعان ول اۋىق-اۋىق سول جاققا كوز قىرىن سالا بەردى. سۋدىڭ دەنەسىنەن سىرعىپ بارا جاتقان ءمولدىر تامشىسى تارىزدەنىپ، ونىڭ سىرعالىعىنىڭ ۇشىندا التىن جىپكە ىلىنگەن گاۋھار تاس سالبىرايدى. ونىڭ ءاربىر قىستىرما ءسوزى جۇرتتىڭ بارىندە جىميىس شاقىرادى. ءار ءسوزى قىزىقتى، سۇيكىمدى، ءاربىر تاپقىر قالجىڭى كوڭىلىنە ەشتەڭەنى كىدى المايتىن، بارىنە ءاتۇستى جانە اقكوڭىل سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن شيراق قىزدىڭ قالجىڭىنداي.
ديۋرۋا وعان ءبىر قوشەمەت ايتۋعا تىرىسىپ كوردى، ءبىراق ەشتەمە ويلاپ تابا المادى دا، ونىڭ قىزىمەن اينالىستى: وعان شاراپ قۇيدى، تاماق الىپ بەردى، قىسقاسى، سونى اينالدىردى. شەشەسىنە قاراعاندا قاتاڭداۋ قىز وعان باس يزەپ قانا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ماڭعاز داۋىسپەن: "ءسىز سۇيكىمدىسىز، مىرزا"، — دەيدى، سونان سوڭ كىسىنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن سالماقتىلىقپەن ۇلكەندەردىڭ سوزىنە قۇلاق قويادى.
تۇستىك تاماشا بولدى، ءبارى وزدەرىنىڭ سۇيسىنىستەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ۆالتەر ءبىر ءوزى ون ادامدىكىن جەدى جانە ىلعي دەرلىك ۇندەمەي وتىردى؛ جاڭا ءبىر تاماقتىڭ ءتۇرىن اكەلگەن كەزدە، ول وعان كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان قيعاشتاپ، كوزدەپ وتىرعان ادامشا قارايدى. اندا-ساندا ومىراۋىنا تۇزدىقتى تامىزىپ الىپ نوربەر دە ۆارەن دە ۆالتەردەن قالىسپادى.
ءارى كۇلىمسىرەپ، ءارى قوناقتاردىڭ قامىن ويلاپ، فورەستە ءبارىن باقىلاپ وتىردى جانە ايەلىنە كوپ ماعىنالى قاراسپەن زەر ساپ قويادى، ول ونىڭ ايتپاي ۇعاتىن كومەكشىسى سەكىلدى، ەكەۋى بىرلەسىپ قيىن، ءبىراق ويداعىداي ءوتىپ جاتقان جۇمىستى اتقارىپ وتىرعانداي.
كەيبىرىنىڭ بەتى قىزارىپ، داۋىستارى زورايا باستادى. قىزمەتشى تاماق اكەپ، وتىرعانداردىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ كەپ سىبىرلايدى:
— كورتون؟ شاتو-لاروز؟
ديۋرۋاعا كورتون ۇنادى، ول ءار جولى بوكالىن توسا قويادى. قارنىنان تاراعان كوڭىلدى، ەش نارسەگە ۇقسامايتىن جەلىك ىستىق تولقىن بوپ باسىنا قۇيىلىپ جاتقانداي، سودان تامىر-تامىرىنا قۋالاي اعىپ، اقىرىندا بىرتە-بىرتە ونى تۇگەلدەي باۋراپ الدى. ول ءۇشىن تولىق ماسايراعان شاق تۋدى، ماسايراعاندا دا بۇكىل ويى مەن سەزىمىن جۇتىپ قويعان، جانى مەن ءتانىنىڭ ماسايراۋى بولدى.
ءبىر مينۋت تە تولاستاماعان ورتاق اڭگىمە ءبىر پىكىردەن ەكىنشى پىكىرگە ۇلاسىپ، قايداعى ءبىر بولار-بولماس سەبەپتەرمەن ءبىر نارسەدەن ەكىنشى نارسەگە سەكىرىپ، اقىرىندا سول كۇننىڭ بارلىق وقيعاسىن تۇگەندەپ شىعىپ، ونىمەن قويماي، باسقا دا مىڭداعان ماسەلەنىڭ باسىن شالىپ شىققان سوڭ، مورەلدىڭ كەڭ تاراپ كەتكەن ءالجيردى وتارلاۋعا قاتىستى سوزىنە قايتا ورالدى.
ەشتەڭەگە سەنبەيتىن كوزقاراسىمەن جانە جەڭىلتەك ويىمەن بەلگىلى ۆالتەر ەكى تاماقتىڭ اراسىندا ول جاعدايعا بايلانىستى بىرەر وتكىر ءسوزدى ايتىپ-ايتىپ جىبەردى. فورەستە ەرتەڭگى نومىرگە ارناپ جازعان ماقالاسىنىڭ مازمۇنىن ايتىپ بەردى. جاك ريۆال وتارلاردا اسكەري وكىمەت قۇرۋ قاجەتتىگىن جانە وتارلاۋ اسكەرىندە وتىز جىل قىزمەت جاساعان ءاربىر وفيسەرگە الجيردەن جەر ءبولىپ بەرۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
— سوندا ءسىز جاسامپاز قوعام قۇراسىز، — دەپ تۇيىندەدى ول، — ادامدار بىرتە-بىرتە بىلەتىن بولادى جانە ول ەلدى ءسۇيىپ كەتەدى، ولاردىڭ تىلىندە سويلەۋدى ۇيرەنەدى، جاڭا كەلگەندەردى تۇيىققا تىرەپ قوياتىن جەرگىلىكتىلەردىڭ كۇردەلى ماسەلەسىنىڭ ءبارىن تۇسىنەتىن بولادى.
نوربەر دە ۆارەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— ءيا،.. ولار ءبارىن بىلەتىن بولادى، ءبىراق تەك جەر وڭدەۋدى بىلمەيدى. ولار ارابشا سويلەي الاتىن بولادى، ءبىراق قىزىلشانى قالاي ەگىپ، بيدايدى قالاي سەبۋدى بىلمەيدى. ولار سايىسۋ ونەرىن وتە كۇشتى مەڭگەرەدى، ال جەردى وڭدەۋدەن وتە ءالسىز بولادى. جوق، ول جاڭا ەلدىڭ ەسىگىن بارلىق بارعىسى كەلەتىندەرگە كەڭىنەن اشۋ كەرەك. باسىندا ميى بار ادامنىڭ بارىنە ودان ورىن تابىلادى، قالعاندارى قۇريدى. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ زاڭى سولاي.
ءبىر ءسات تىنىشتىق ورنادى. ءبارى ءۇنسىز جىميىستى.
— ول جاقتا جەتىسپەيتىن نارسە ول — جاقسى جەر، — دەپ قالدى كەنەتتەن ديۋرۋا، ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعانداي، ءوز داۋسىن ءوزى تاڭدانا تىڭدادى. — جاقسى ءونىم بەرەتىن جەرلەر فرانسيادا قانشا تۇرسا، الجيردە دە سونشا تۇرادى، سوندىقتان وعان سالعان اقشا ءتيىمدى دەپ تۇسىنگەن ءپاريجدىڭ بايلارى ول جەردى ساتىپ الادى. ناعىز وتارلاۋشىلاردى، ياعني ول جاققا جوقشىلىق قۋىپ اپارعان كەدەيلەردى سۋى جوق جانە ەشنارسە وسپەيتىن قۇمعا ىعىستىرىپ تاستايدى.
ەندى بارلىعىنىڭ نازارى وعان اۋدارىلدى. ول ءوزىنىڭ قىزارىپ بارا جاتقانىن سەزدى.
— ءسىز ءالجيردى بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى ۆالتەر.
— بىلەم، — دەدى ول — مەن وندا ەكى جىلدان استام ۋاقىت تۇردىم جانە ءۇش ايماعىندا دا تۇگەل بولدىم.
مورەلدى بىردەن جايىنا تاستاپ، نوربەر دە ۆارەن ءبىر وفيسەردەن ەستىگەن سول ەلدىڭ كەيبىر عۇرپى تۋرالى سۇراي باستادى. انىعىن ايتقاندا، ونى قىزىقتىرعان ساحارانىڭ قاق ورتاسىندا، سونداي اپتاپ ايماقتىڭ ەڭ قۇرعاق جەرىندە پايدا بولعان وزگەشە كىشكەنتاي اراب رەسپۋبليكاسى مزاب ەدى.
ديۋرۋا مزابتا ەكى دۇركىن بولعان-دى، ەندى ول ءبىر تامشى سۋ التىنعا باعالاناتىن، قوعامدىق جۇمىسقا قاتىسۋعا ءار تۇرعىنى مىندەتتى بولاتىن، وركەنيەتتى حالىقتارعا قاراعاندا ساۋدانى ادىلدەۋ جۇرگىزەتىن تاڭعاجايىپ جەردىڭ ادەت-عۇرپىن بار ىنتاسىمەن سۋرەتتەۋگە كىرىستى.
شاراپ پەن ۇناعىسى كەلگەندىك ونى باتىلداندىرىپ جىبەردى، سول سەبەپتى ول ءبىر ءتۇرلى ماقتانىشپەن قىزىنا سويلەدى؛ پولك ىشىنە تاراعان انەكدوتتاردى دا ايتتى، سوعىس كەزىندە باستان كەشكەندەرىن دە باياندادى، اراب تۇرمىسىنىڭ جەكەلەگەن جاعدايلارىن قايتا ەسىنە ءتۇسىرىپ تە جىبەردى. كۇننىڭ جالىنى كۇيدىرىپ-جاندىرىپ تۋراتىن ساپ-سارى، جالاڭاش ءارى شەكسىز سۇرقاي جەردى تىڭداۋشىلار كوز الدىنا انىعىراق ەلەستەتسىن دەپ، ول ءتىپتى ءبىراز ادەمى ءسوز تىركەستەرىن دە قولدانىپ تاستادى.
ايەلدەر وعان كوز الماي قارادى. ۆالتەر حانىم ءوزىنىڭ ادەتىمەن ءار ءسوزىن سوزا سويلەدى:
— ءسىزدىڭ ەستەلىگىڭىزدەن بىرنەشە تاماشا وچەرك شىعايىن دەپ تۇر ەكەن.
الدەكىمنىڭ بەتىنە دۇرىستاپ قاراعىسى كەلگەندەگى ادەتىمەن، كارتەڭ ۆالتەر جاس جىگىتكە دەرەۋ سول ارادا كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن كوز تاستادى. ال تاماققا ول كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان قارايدى.
فورەستە سول ءساتتى پايدالانىپ قالدى:
— قىمباتتى باسەكە! مەن سىزگە بۇگىن ديۋرۋا مىرزا تۋرالى ايتىپ ەم عوي جانە ونى ساياسي حابارلار تابۋ جونىندەگى مەنىڭ كومەكشىم ەتىپ تاعايىنداۋىڭىزدى وتىنگەم. مارامبو بىزدەن كەتىپ قالعالى بەرى مەنىڭ ءارى جەدەل، ءارى قۇپيا مالىمەتتەردى جينايتىن ەشكىمىم جوق، گازەت سودان اقساپ ءجۇر.
ۆالتەر سالماقتى بولا قالىپ، كوزىلدىرىگىن كوتەردى دە، ديۋرۋاعا تۋرا كوزىنە كوزىن قاداي قارادى.
— ديۋرۋا مىرزانىڭ اقىلى، ءسوز جوق، ايرىقشا، — دەدى ول. — ەگەر ەرتەڭ ساعات ۇشتە ونىڭ مەنىمەن اڭگىمەلەسۋگە قۇلقى بولسا، وندا ءبىز ونى ۇيىمداستىرا الامىز.
از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ول تىكەلەي ديۋرۋانىڭ وزىنە ءتىل قاتتى:
— قازىرشە ءسىز بىزگە الجير جايىندا ەكى-ۇش وچەرك بەرىڭىز. ەستە قالعاندارىڭىزبەن ءبولىسىپ، جاڭا عانا وسىندا ايتقانىڭىزداي، سونى وتارلاۋ ساياساتىمەن بايلانىستىرىڭىز. سوندا دەر كەزىندەگى ءدال ۋاقتىسىنداعى وقيعا بولىپ شىعادى، وقىرمانداردىڭ وعان وتە ريزا بولاتىنىنا مەن سەنىمدىمىن. ءبىراق اسىعىڭىز!
ءبىرىنشى ماقالاڭىز ەرتەڭ مەنىڭ قولىما ءتيۋى كەرەك، ەڭ ارى كەتكەندە — بۇرسىگۇنى: پالاتادا ءالى تالاس بىتپەي تۇرعاندا، جۇرتتىڭ نازارىن ءبىز وعان اۋدارا ءبىلۋىمىز قاجەت.
— ال وعان سىزدەر قوياتىن تاماشا تاقىرىپ مىناۋ: افريكاندىق اتقىشتىڭ ەستەلىكتەرى، — دەگەندى نە ايتسا دا ءوتىمدى ەتىپ ايتاتىن ماڭىزدى كەيىپپەن ۆالتەر حانىم قوسىپ قويدى، — سولاي ەمەس پە، نوربەر مىرزا؟
اتاققا كەش ىلىككەن قارت اقىن جاڭا شىققانداردى جاقتىرمايتىن جانە ولاردان قورقاتىن. ول سۇلەسوق جاۋاپ قايتاردى.
— ءيا، تاقىرىپ تاماشا، ەگەر ودان كەيىنگىلەر دە سول ستيلدە جازىلسا، ونىڭ ەڭ قيىنى سوندا. ستيل دەگەن — مۋزىكاداعى ءدال شىققان ۇنمەن بىردەي نارسە.
فورەستە حانىم ديۋرۋاعا: "سەن سياقتىلار ءوز ماقساتىنا جەتپەي قويمايدى" دەگەندى اڭعارتاتىن مەيىرلى، قامقور، تۇسىنگەن ادامنىڭ كوزقاراسىمەن قارادى. مارەل حانىم ول جاققا بىرنەشە دۇركىن بۇرىلىپ قارادى، قۇلاعىنداعى گاۋھار ءدال ءقازىر ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، ءمولدىر سۋدىڭ تامشىسىنشا تامىپ كەتەردەي ءدىر-دىر ەتەدى.
قىزى تاقسىعا ءتونىپ، تىنىش قانا تاكاپپار وتىر.
مالاي سول ارادا ۇستەلدى تاعى اينالا ءجۇرىپ، كوگىلدىر بوكالدارعا يوگاننيسبەرگتەن قۇيىپ شىقتى، سودان كەيىن فورەستە ۆالتەرگە تاعزىم ەتتى دە، توست ايتتى:
— "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" گۇلدەنۋى ءۇشىن!
ءبارى دە گازەتتىڭ شىعارۋشىسىنا قاراپ باستارىن ءيىستى، ال تابىسىنا ماستانعان ديۋرۋا بوكالداعىسىن ءبىر-اق سىمىرە سالدى. ول ءوزىن ءبىر بوشكەنى دە ءبىر-اق ءىشىپ، ءبۇتىن وگىزدىڭ ەتىن ءبىر ءوزى جەپ، ارىستاندى دا قىلعىندىرىپ ولتىرە سالاتىنداي سەزىندى. بويىنا شامادان تىس قۋات پەن قايتپايتىن قايسارلىق ءبىتىپ، اسا ءبىر شۇعىلالى ۇمىتتەرى وياندى. ول ەندى بۇل قوعامنىڭ ءوز ادامى بولدى، ءوز جاعدايىن ءوزى جاساپ الدى، بەلگىلى ءبىر ورىندى يەلەندى. ونىڭ جانارى ەلدىڭ بەتىنە بۇرىن بولماعان سەنىمدىلىكپەن بايىزداپ قارايتىن بولدى، اقىرىندا ونىڭ كورشىسىنە ءتىل قاتۋعا دەيىن باتىلى باردى:
— ءسىزدىڭ سىرعاڭىز قانداي ادەمى ەدى، مەن مۇندايدى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن!
ايەل وعان كۇلىمسىرەي بۇرىلدى:
— گاۋھاردى ءبۇيتىپ جاي التىن جىپكە ءىلىپ قويۋ — ول ءوزىمنىڭ باسىما كەلگەن وي. تاڭعى شىق ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا بولادى، راس قوي، ءا؟
ءوزىنىڭ باتىلدىق جاساعانىنان قىسىلىپ، اقىماققا ءتان بىردەمە دەپ قويام با دەپ تە قورقىپ، ول باتىلسىزداۋ مىڭگىرلەدى:
— سىرعالار ادەمى، قۇلاعىڭىز دا تەك سونداي سىرعالاردى تاعۋعا جارالعانداي.
ايەل وعان جانارىمەن، جانار بولعاندا دا جۇرەك تۇكپىرىنە دەيىن جەتەتىن جانار وتىمەن العىسىن ءبىلدىردى.
ديۋرۋا بەتىن بۇرعاندا، فورەستە حانىمنىڭ كوزىمەن تاعى كوز ءتۇيىستىرىپ قالدى: ول وعان سول باياعى مەيىرىمدى جۇزبەن قاراپ وتىر ەكەن، الايدا ونىڭ كوزقاراسىندا قۋلانعان ءارى قۇپتاعان ءبىر ىڭعاي بايقالعان سياقتاندى.
ەركەكتەر ەندى قولدارىن سىلتەپ، داۋىستارىن كوتەرىپ، جامىراي سويلەسىپ جاتتى: جەراستى تەمىر جولىنىڭ اسا ۇلكەن جوباسى تالقىعا ءتۇسىپ كەتتى. دەسەرت تاۋسىلعاندا بارىپ اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى دا ءبىتتى، — پاريجدەگى قاتىناس تۇرلەرىنىڭ شاباندىعى تۋرالى، اتتاردىڭ ىڭعايسىزدىعى جايىندا، ومنيبۋستاعى تارتىپسىزدىك پەن ايداۋشىلاردىڭ دورەكىلىگى توڭىرەگىندە اركىمگە ايتاتىن ءسوز تابىلىپ جاتتى.
سونان سوڭ ءبارى كوفە ءىشۋ ءۇشىن قوناق بولمەگە ءوتتى. ديۋرۋا قالجىڭداپ، قىزعا قولىن ۇسىندى. قىز سالتاناتتى تۇردە ريزاشىلىق ءبىلدىردى دە، اياعىنىڭ ۇشىمەن تۇرىپ، قولىن جىگىتىنىڭ شىنتاعى استىنا سۇعىپ جىبەردى.
قوناق بولمە وعان تاعى دا جابىق باقتى ەسىنە ءتۇسىردى. بولمەنىڭ ءار بۇرىشىندا جاپىراقتارىن اسەم جايىپ، توبەگە دەيىن سوزىلىپ بيىك پالمالار تۇر.
الدى اشىق پەشتىڭ ەكى جاق بۇيىرىندە باعاناعا ۇقساعان كاۋچۋك اعاشىنىڭ دىنىندە جاپ-جاسىل جاپىراقتارى جىپىرلاپ تۇر، ال فورتەپيانونىڭ ۇستىندە الدەبىر بەيتانىس ەكى بۇتا تۇردى — قىزعىلت جانە اق؛ دوڭگەلەنگەن، ءۇستىن تۇتاستاي گۇلمەن قاپتاپ قويعانداي، ولار جاساندى، ناعىز وسىمدىككە ۇقسامايتىنداي بوپ كورىندى، ءتىرى گۇلگە قاراعاندا تىم ادەمى سەكىلدى.
قوناق بولمەنىڭ تازا اۋاسى جەڭىل ءارى نازىك، ايتا دا، ۇستاي دا المايتىن جۇپار يىسكە تولى ەدى.
ديۋرۋا قىسىلىپ-قىمتىرىلۋىن ءبىرجولا قويدى دەسە دە بولادى، ەندى ول بولمەنى اسپاي-ساسپاي مۇقيات قارادى. بولمە تىم ۇلكەن ەمەس-تى: وسىمدىكتەردەن وزگە وندا كوز توقتاتاتىنداي ەش نارسە جوق-تى، جارقىراپ كوزگە تۇسەتىندەي تىم جالتىراق تا جوق، ءبىراق ادام وندا ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي سەزىنەدى، ونداعىنىڭ ءبارى ادامنىڭ دەمالۋىنا ىڭعايلى، تىنىش: جيناقىلىعىمەن كىسىنى باۋراپ، شەكسىز-شەتسىز ۇناپ، الدەبىر ەركەلەتكەندەي جۇمساق سيقىرىمەن دەنەڭدى وراپ قوياتىنداي.
بولمەنىڭ قابىرعالارى شىبىننىڭ ۇلكەندىگىندەي سارى جىبەك گۇلدەرمەن بەزەندىرىلگەن اقسۇر ماتامەن قاپتالىپتى. ەسىكتەرگە قىزىل جىبەكپەن قالامپىر گ ۇلى توقىلعان اقشىلتىم كوگىلدىر سولدات شۇعاسىنان جاسالعان پەردەلەر ءىلىنىپتى. قالاي بولسا سولاي قويا سالىنعان ءار كولەمدى، ءار ءتۇرلى جيھازدار — شەزلونگ دەيتىن جارتىلاي توسەك سياقتى شالقايما ورىندىقتار، اباجاداي جانە قۇرتىمداي كرەسلولار، تابۋرەتكالار، پۋفتار - كەيبىرى XVI ليۋدوۆيك ستيلىندەگى جىبەك ماتامەن قاپتالسا، كەيبىرى سارعىش شەتىنە ءوسىپ تۇرعان اناردى سالعان ادەمى بارقىتپەن قاپتالعان.
— ديۋرۋا مىرزا! كوفە ىشەسىز بە؟
سول باياعى ەزۋىن جىيماي كۇلىمسىرەگەن قالپى فورەستە حانىم وعان شىنى ۇسىندى.
— ءيا، حانىم، راحمەت سىزگە.
ديۋرۋا شىنىنى الىپ، قىز قولىنداعى قانت سالعىشقا قاۋىپتەنە ەڭكەيىپ، كۇمىس قىسقاشپەن ءبىر ءتۇيىر قانتتى ءىلىپ الىپ جاتقانىندا، كەلىنشەك قۇلاعىنا سىبىرلاپ ۇلگىردى:
— ۆالتەر حانىمدى اينالدىرىڭىزشى.
ول بىردەمە ايتىپ ۇلگىرگەنشە كەلىنشەك قاسىنان كەتىپ قالدى.
كىلەمگە توگىپ الام با دەپ قاۋىپتەنىپ، ول كوفەنى تەزىرەك ءىشىپ بىتۋگە تىرىستى، سونان سوڭ جەڭىلدەپ قالعانداي سەزىنىپ، ەندى جاڭا باستىعىنىڭ ايەلىنە جاقىنداۋدىڭ جانە ونىمەن سويلەسۋدىڭ امالىن قاراستىرا باستادى.
كەنەت ول ۇستەلدەن الىستا وتىرعان ۆالتەر حانىمنىڭ بوس شىنىنى قولىنا ۇستاپ، ءسىرا، ونى قايدا قويارىن بىلمەي تۇرعانىن بايقاپ قالدى. ديۋرۋا دەرەۋ قاسىنا جەتىپ باردى.
— ماعان رۇقسات ەتىڭىزشى، حانىم.
— راحمەت سىزگە.
شىنىنى اپارىپ قويعان سوڭ ول قايتا قاسىنا كەلدى.
— مەن انا جاقتا قۇمنىڭ ىشىندە جۇرگەندە، "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" ماعان قانشاما باقىتتى ساتتەر سىيلاعانىن ءسىز بىلسەڭىز عوي، حانىم! شىن مانىندە ول فرانسيادان تىس جەردە وقۋعا بولاتىن بىردەن-بىر گازەت، ويتكەنى تەك قانا ول ەڭ قىزىقتى، ەڭ تاپقىر جانە نەعۇرلىم جان-جاقتى گازەت. ول ءبارى تۋرالى جازادى.
ۆالتەر حانىم ءوز سىپايىلىعىنا ءتان جىميىسىمەن سالقىن جىميدى.
— قازىرگى تالاپقا ساي گازەتتىڭ ءتۇرىن جاساۋ مەنىڭ كۇيەۋىمە از ەڭبەككە تۇسكەن جوق، — دەدى ايەل ءوز باعاسىن بىلەتىن كەيىپپەن.
سودان كەيىن ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ كەتتى. ديۋرۋا ادەپ ساقتاي بەرمەيتىن، قىسىلىپ-قىمتىرىلا قويمايتىن اڭگىمەلەردى جاقسى ايتاتىن؛ داۋسى قۇلاققا جاعىمدى، جانارى وتە اسەرلى، ال مۇرتىندا ادامدى ەرىكسىز وزىنە تارتاتىن ءبىر سيقىر تىعىلىپ تۇرعانداي-دى. ادەمى، جۇمساق، كوپسىگەن، تىكىرەيگەن شالعايىنا تامان ءسال اقشىلتىم تارتقان سارى التىنداي قۇبىلعان مۇرتى جوعارعى ەرنىنىڭ ۇستىندە شيراتىلادى.
ەكەۋى پاريج جانە ونىڭ اينالاسى تۋرالى، سەنا وزەنىنىڭ جاعالاۋى جايىندا، جازعى كوڭىل كوتەرۋلەر مەن كۋرورتتار حاقىندا، قىسقاسى، ەشقانداي باس قاتىرماي-اق كۇنۇزاق ايتا بەرۋگە بولاتىن جەڭىل-جەلپى نارسەلەردى ءسوز ەتىستى.
قاستارىنا ليكەر قۇيعان رومكەسىن كوتەرىپ نوربەر دە ۆارەن كەلگەن سوڭ، ديۋرۋا كىشىپەيىلدىك جاساپ كەتىپ قالدى.
فورەستە حانىممەن اڭگىمەسى بىتكەن سوڭ مارەل حانىم ديۋرۋانى قاسىنا شاقىردى.
— ءسويتىپ، ءسىز جۋرنالشىلىقتا باعىڭىزدى سىناپ كورمەكسىز بە؟ — دەدى ول كۇتپەگەن جەردەن.
ول ءوزىنىڭ ماقساتى جايىندا ءوزى دە تۇسىنبەيتىندەي بىردەمەلەردى ايتتى دا، ىلە-شالا ۆالتەر حانىممەن سويلەسكەن سوزدەرىن وعان دا ايتا باستادى. ءبىراق بۇل جولى ول ماسەلەنى جاقسى مەڭگەرىپ، جاقىندا وزگەلەردەن ەستىگەندەرىن دە وزىنىكى ەتىپ، سەنىممەن سويلەدى. جانە سول ساتتە ءار سوزىنە تەرەڭ ماعىنا بەرۋگە تىرىسىپ، ءوز كوزىن ايەلدىڭ كوزىنە ۇنەمى قاداي تۇرىپ سويلەدى.
ءوز كەزەگىندە مارەل حانىم ءوزىن تاپقىر سانايتىن جانە قىزىقتى كورىنگىسى كەلەتىن ايەلدەردىڭ تابيعي شيراقتىعىمەن بىرنەشە انەكدوت ايتىپ جىبەردى. بىرتە-بىرتە اشىلا كەلىپ، ءبىر كەزدە قولى جىگىتتىڭ جەڭىنە ءتيىپ تە تۇردى، ءار نارسەنى ايتا ءجۇرىپ، كەنەت داۋسىن كىلت باسەڭدەتە قويدى، سودان ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى ىشكىل جاعدايعا اۋىستى دا كەتتى. وزىنە انىق ىقىلاسى اۋعان جاس كەلىنشەكتىڭ قاسىندا تۇرعانى جىگىتتى تولقىتتى. ءوزىنىڭ وعان بەرىلگەندىگىن، بىرەۋلەردەن ونى قورعاي الاتىندىعىن ءدال ءقازىر دالەلدەپ جانە ءوزىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن ونىڭ الدىنا جايىپ سالعىسى كەلگەننەن شارشاپ قالعان ديۋرۋا ونىڭ ءار سوزىنە كەشەۋىلدەپ جاۋاپ قايتارىپ تۇردى، ال ول كەشىگۋلەر ونىڭ ويى باسقادا ەكەندىگىن دالەلدەيتىن ەدى.
كەنەت مارەل حانىم سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز: "لورينا!" — دەپ شاقىردى دا، قىز قاسىنا كەلگەن سوڭ:
— وتىر وسىندا، قىزىم، تەرەزەنىڭ الدىنان سۋىق تيەدى، — دەدى.
ديۋرۋانىڭ قىزدى ءۇنسىز عانا ءسۇيىپ العىسى كەلدى، سوندا سول ءسۇيىستىڭ ءبىر بولشەگى ونىڭ شەشەسىنە دە تيەسى بولاتىنداي كورىندى.
— ءسىزدى سۇيۋگە بولا ما، مادمۋازەل؟ — دەپ سۇرادى ول سىپايى، اكەلىك مەيىرىمدى ۇنمەن.
قىز وعان تاڭدانا قارادى. مارەل حانىم كۇلە سويلەدى.
— جاۋاپ بەر: "بۇگىنشە سىزگە رۇقسات ەتەم، مىرزا، ءبىراق بۇدان كەيىن بۇل قايتالانباسىن"، — دە.
ديۋرۋا وتىرىپ، قىزدى قولىنان ۇستادى دا، قىزدىڭ تولقىندانعان جۇمساق شاشىنا ەرنىن تيگىزدى.
شەشەسى قايران قالدى.
— قاراي كور، قاشپادى! عاجاپ! ادەتتە ول ءوزىن تەك ايەلدەرگە عانا سۇيگىزەدى. ءسىز باعىندىرىپ العىشسىز، ديۋرۋا مىرزا!
ول قىزارىپ كەتتى دە، قىزدى ءبىر تىزەسىنە وتىرعىزىپ، ءۇنسىز تەربەتە بەردى.
فورەستە حانىم قاستارىنا كەلدى دە، تاڭدانعاننان ىشەگىن تارتىپ:
— مەن نە كورىپ تۇرمىن؟ لورينانى ۇيرەتىپ الىپتى! مىنە، عاجاپ! — دەدى.
سيگارىن ەزۋىنەن تاستاماي جاك ريۆال بۇلارعا قاراي ءجۇردى، اۋزىمنان الدەبىر ورىنسىز شىعىپ كەتكەن سوزگە بولا بار جاعدايدى ءبۇلدىرىپ، بۇگىن جيناپ العان بەدەلىمنەن ءبىر ساتتە ايىرىلىپ قالمايىن دەپ قورقىپ، ديۋرۋا دەرەۋ قوشتاسا باستادى.
ول باسىن ءيىپ، ايەلدەردىڭ قولىن ابايلاي قىسسا، ەركەكتەردىكىن قاتتىراق سىلكىدى. ءسويتىپ تۇرىپ، قول قىسىسىنا جاك ءريۆالدىڭ دوستىق پيعىلمەن جاۋاپ قايتارعانىن، نوربەر دە ۆارەننىڭ دىمقىل ءارى سۋىق قولى ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سۋسىپ وتكەنىن، ال ۆالتەردىڭ قولى سۋىق، بوس، جانى جوقتاي، ۇسقىنسىز ەكەنىن، فورەستەنىكى تولىق ءارى جىلى ەكەنىن بايقادى. دوسى قۇلاعىنا سىبىر ەتتى:
— ەرتەڭ ساعات ۇشتە، ۇمىتپا.
— جو-جوق، ءسوزسىز كەلەمىن.
بۇگىنگى تابىسىنا ديۋرۋانىڭ قاتتى قۋانعانى سونشالىق، باسپالداققا كەلگەندە، ودان ونىڭ جۇگىرىپ تۇسكىسى كەلدى، تومەن قاراي ەكى باسپالداقتان ءبىر-اق سەكىرىپ كەلە جاتىپ، كەنەت ءۇشىنشى قاباتتىڭ الاڭقايىنداعى ۇلكەن اينادان وزىنە قارسى سەكىرە جۇگىرىپ كەلە جاتقان مىرزانى كورگەندە، ءوزىن بىرەۋ قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ العانداي ۇيالىپ، توقتاي قالدى.
ديۋرۋا ءوز بەينەسىنە ۇزاق ءسۇزىلىپ قارادى، سونان سوڭ ءوزىنىڭ سونشالىق سۇلۋ ەكەنىنە شاتتانىپ، ايناداعى بەينەسىنە كۇلىمسىرەي قارادى دا، سونان سوڭ وعان ءدال ءبىر سىيلى كىسىمەن قوشتاسقانداي قولىن كوتەردى دە، قۇرمەتپەن تومەن ءيىلىپ تاعزىم جاسادى.
ءىىى
كوشەگە شىققان سوڭ جورج ديۋرۋا ويعا شومدى: ول قانداي شەشىم قابىلداۋى كەرەگىن بىلمەدى. ونىڭ ەشبىر ماقساتسىز-اق قالانى ارالاپ، ارمانداپ، كەلەشەككە جوسپار جاساپ، ءتۇننىڭ جۇمساق اۋاسىن جۇتىپ قىدىرعىسى كەلدى، ءبىراق ۆالتەر ءۇشىن ماقالا جازۋ كەرەك دەگەن وي سوڭىنان قالماي مازالاي بەردى، اقىرىندا ول ۇيگە قايتىپ، دەرەۋ جازۋعا وتىرعانىم ءتيىمدى بولار دەپ شەشتى.
سىرتقى بۋلۆاردى اينالا جىلدام ءجۇرىپ كەپ، سودان كەيىن ءوزى تۇراتىن بۋرو كوشەسىنە بۇرىلدى. ول پاتەر جالداعان جەتى قابات ۇيدە جيىرما شاقتى جۇمىسشى مەن توعىشارلىق وتباسى تۇراتىن. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، قالدىقتار مەن تەمەكىنىڭ تۇقىلدارى، قاعاز جىرتىندىلارى شاشىلىپ جاتقان كىر-كىر تەپكىشەكتەردى بالاۋىز سىرىڭكەمەن جارىق ەتىپ، وعان جيىركەنىشپەن كۇيزەلە قاراپ كەلە جاتىپ، بۇل ارادان بوسانىپ شىعىپ، بايلار تۇراتىن تازا، كىلەمدەر توسەلگەن ۇيدە تۇرسام-اۋ دەگەندى قاتتى ارماندادى. بۇل اراداعىنىڭ بارىنە تاماق قالدىقتارىنىڭ، دارەتحانانىڭ جاعىمسىز ءيىسى مەن تۇرعىن ءۇيدىڭ شاڭى سىڭگەن، كوگەرگەن جانە ەشقانداي وكپەك جەل تازالاي المايتىن يىستەرى ءسىڭىپ قالعان.
ونىڭ التىنشى قاباتتاعى بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن باتىس تەمىر جولىنىڭ ۇڭىرەيگەن، باتينول ۆوكزالىنىڭ ماڭىنا دەيىن سوزىلعان تۋننەلىنىڭ تەرەڭ كۇز سياقتى ۇلكەن ورى كورىنەدى. ديۋرۋا تەرەزەنى اشىپ تاستاپ، ونىڭ توت باسقان تەمىر جاقتاۋىنا شىنتاقتاي اسىلدى.
ءۇش قوزعالمايتىن قىزىل شام بەلگىسىز اڭنىڭ باقىرايعان كوزى سياقتانىپ سول قاراڭعى وردىڭ تۇبىندە جارقىرايدى، ونىڭ ار جاعىندا تاعى شام، ودان كەيىن تاعى، تاعى كورىنەدى. بىردە جاقىننان، بىردە الىستان، كەيدە ازەر شالىنىپ، انەر جاقتان كەيدە ۇزاق، كەيدە قىسقا گۋدوك ءۇنى قاراڭعى تۇندە مينۋت سايىن ەستىلەدى. ءويتىپ قۇبىلعان داۋىستار جاندى نارسەلەردىڭ سويلەسىپ جاتقانى سەكىلدەنىپ تە كەتەدى. سونداي ءبىر داۋىس جاقىنداپ كەلە جاتتى، ونىڭ ايانىشتى كۇرسىنىسى ءار ءسات سايىن كۇشەيە ءتۇستى، ءبىر كەزدە قۇلاق تۇندىرعان تارسىل-گۇرسىلمەن زىمىراپ كەلە جاتقان ۇلكەن سارى شام كورىندى. ۆاگونداردىڭ ۇزىننان-ۇزاق تىزبەگى تۋننەلدىڭ كومەيىنە قالاي كىرىپ كەتىپ جاتقانىن ديۋرۋا كورىپ تۇردى.
— ال ەندى جۇمىسقا كىرىس! — دەدى ول وزىنە-وزى. شامدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويىپ، جازۋعا ەندى وتىرا بەرگەندە، كەنەت وزىندە تەك پوشتالىق قاعازدىڭ عانا بار ەكەنىن بايقادى.
نەسى بار، قاعازدى كولدەنەڭىنەن بۇكتەپ، پوشتالىق قاعازعا-اق جازۋعا تۋرا كەلەدى. قالامۇشتى سياعا مالىپ الىپ بارىنشا تىرىسىپ، ادەمىلەپ تاقىرىبىن جازدى:
"افريكاندىق اتقىشتىڭ ەستەلىگى"
سونان سوڭ ءبىرىنشى سويلەمدى ويلاي باستادى.
ول الاقانىمەن جاعىن تايانىپ، الدىندا جاتقان تازا قاعازعا تەسىلە قارادى.
نە تۋرالى جازۋ كەرەك؟ تۇستەنۋ كەزىندە ايتقاندارىنىڭ بىردە-بىرىن، نە ءبىر انەكدوتتى، نە ءبىر فاكتىنى، ەشتەڭەنى ەسىنە تۇسىرە المادى. كەنەت ونىڭ باسىنا: "كەتۋ كەزىنەن باستاۋ قاجەت"، — دەگەن وي كەلدى. سودان ول: "بۇل 1874 جىلى مامىردىڭ ورتا شەنىندە، السىرەگەن فرانسيا قاتەرلى جىلداردىڭ سىلكىلەۋىنەن كەيىن دەمالىپ جاتقاندا بولىپ ەدى..." دەپ جازدى.
سودان كەيىن ديۋرۋا توقتاپ قالدى: مۇنى ەندى ودان كەيىنگىمەن — كەمەگە مىنۋىمەن، ساياحاتقا شىعۋىمەن، العاشقى اسەرلەرىمەن — قالاي بايلانىستىرارىن بىلمەدى.
ءبىر ون مينۋتتەن كەيىن ول كىرىسپە ءبولىمىن ەرتەڭگە قالدىردى، قازىرشە ءالجيردى سيپاتتاپ جازۋ كەرەك دەپ شەشتى.
"الجير — باستان-اياق اپپاق قالا"، — دەپ جازدى دا، ءبىراق ودان ارى قولى جۇرمەدى. جادىنداعى ادەمى تازا قالاشىق، جالپاق شاتىرلى ۇيلەردىڭ تاۋ ەتەگىنەن تەڭىزگە قاراي قۇلاعان بۇلاق سۋىنداي تىزبەگى قايتادان كوز الدىنا كەلىپ، ءبىراق سول كورگەندەرى مەن باستان كەشكەندەرىن باياندايتىن ءسوز تابا المادى.
ۇزاق زورلانعان سوڭ عانا: "وندا تۇراتىن حالىقتىڭ دەنىن ارابتار قۇرايدى"، — دەگەندى قوستى دا، سودان كەيىن قالامسابىن لاقتىرىپ تاستاپ، ۇستەلدىڭ قاسىنان تۇرەگەپ كەتتى.
ونىڭ دەنەسىنىڭ سالماعىنان پايدا بولعان توسەكتىڭ شۇڭقىرىندا توزىعى جەتكەن، ۋقالانعان، ۇيپا-تۇيپا، جيىركەنىشتى ءتۇرى ولىك ساقتايتىن جەردىڭ ەسكى-قۇسقىسى قۇساپ كۇندەلىكتى كيىپ جۇرگەن جەيدەسى جاتىر. ال ونىڭ جار دەگەندە جالعىز سيليندر قالپاعى توقىما كرەسلونىڭ ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ، قۇددى ءبىر قايىر سۇراپ، سونى كۇتىپ جاتقانداي.
كوگىلدىر گۇل شوقتارى بەينەلەنگەن ءتۇسقاعازدا قانشا گۇل بولسا، سونشا داق بار ەدى، — الدە مىجىپ تاستاعان قاندالا ما، الدە مايدىڭ تامشىسى ما؛ نە دالاپ جۇققان ساۋساقتىڭ مايلى ءىزى مە، نە جۋىنعىش شاشىراعان سابىن كوبىگى مە، نە قىلعان داق ەكەنىن ەشكىم دە ايتىپ بەرە الماستاي كومەسكى، كۇدىكتى داقتار. بارىنەن جامانى كىسىنى قورلايتىن، ءپاريجدىڭ جيھازدى بولمەلەرىنىڭ جوقشىلىعى كوزگە ۇرىپ، ءيىسى مۇڭكىپ تۇر ەدى. ديۋرۋانىڭ جانىن ءوزىنىڭ كەدەيلىگىنە دەگەن ىزا كەرنەدى. بۇل جاعدايدان نەعۇرلىم مۇمكىندىگىنشە تەز قۇتىلىپ، مۇنداي جاناشىرلىق تىرشىلىكتى ەرتەڭنەن باستاپ توقتاتۋ قاجەت ەكەنىن سەزىندى.
اياق استى ونىڭ قايتادان جۇمىس ىستەگىسى كەلدى، ۇستەل باسىنا وتىردى دا، ءالجيردىڭ وزىندىك سيقىرلى ەرەكشەلىكتەرىن قايتا جاڭعىرتۋعا كومەكتەسە الاتىنداي سوزدەردى ىزدەدى. الجير — جالپى افريكانىڭ، ادام اياعى باسپاعان قۇپيالى، كوشپەلى ارابتار مەن زاڭگىلەردىڭ بەيماعلۇم تايپالارى مەكەندەيتىن افريكانىڭ كىرە بەرىس بوساعاسى؛ زەرتتەلمەگەن، ءبىراق وزىنە تارتىپ تۇراتىن، شىندىعىنا ادام نانبايتىن، ەرتەگى ءومىردىڭ الەمىنەن كەلگەندەي جانۋارلارى — تۇيەقۇس دەپ اتالاتىن بۇرىن كورمەگەن تاۋىعى، قاراقۇيرىق دەپ اتالاتىن قيمىلى قۇدىرەتتەي ءساندى ەشكىلەرى، ءوزىنىڭ كورىكسىزدىگىمەن تاڭعالدىراتىن كەرىگى، ماڭعاز تۇيەلەرى، ادام شوشىرلىق بەگەموتتارى، ۇسقىنسىز ءمۇيىزتۇمسىقتارى، اقىر سوڭىندا ادامزاتتىڭ قورقىنىشتى باۋىرلارى گوريللاسى — سيرەك تە بولسا ءبىزدىڭ قالالىق باقتان كورىنىس بەرىپ قالاتىن افريكانىڭ بوساعاسى ديۋرۋانىڭ باسىندا تۋعان ويلار انىقتىعىمەن ەرەكشەلەنبەدى، ولاردى ول ايتا الار ەدى، الايدا ءبىراق قاعازعا تۇسىرە المادى. سامايى سولقىلداپ، الاقانى تەردەن دىمقىلدانىپ كەتتى، اقىرى الگىندەي السىزدىكتىڭ بەزگەگى قىسقان ول تاعى دا ۇستەلدىڭ الدىنان تۇرىپ كەتتى.
سول ارادا ونىڭ كوزىنە بۇگىن كەشكىسىن قاقپا كۇزەت اكەپ تاستاعان كىر جۋۋشىنىڭ ەسەپشوتى ءتۇستى دە، ونى ءبىر ايىقپاس قايعى باستى. وزىنە دەگەن سەنىم دە، بولاشاققا دەگەن ءۇمىت تە ءبىر ساتتە ءىزىم-عايىم بولدى. ءبىتتى، ءبارى ءبىتتى، ول ەشتەڭە دە جاساي المايدى، ونىڭ قولىنان ەشتەڭە دە كەلمەيدى. ول وزىنە تۇككە تۇرعىسىز، قابىلەتسىز، ەندى تۇك شىقپايتىنى ءبىرجولا بەلگىلى — كەرەكسىز ادام بوپ كورىندى.
ول تاعى تەرەزەنىڭ الدىنا جاقىنداپ ەدى، ءدال سول ساتتە تۋننەلدىڭ ىشىنەن تارس-كۇرس ەتكەن جابايى داۋىسپەن پويىز كەنەت جۇلقىنىپ شىعا كەلدى. ونىڭ جولى دالانى باسىپ جازىققا، ودان تەڭىزگە باعىتتالعان. پويىزدى كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ تۇرىپ ديۋرۋانىڭ ەسىنە اكە-شەشەسى ءتۇستى.
ءيا، پويىز ولاردىڭ قاسىنان، بار-جوعى ولاردىڭ ۇيىنەن بىرەر شاقىرىم عانا قاشىقتىقتان وتەدى. ديۋرۋا رۋان مەن سەنانىڭ كەڭ اڭعارىنىڭ ۇستىندە، كانتل مەكەنىنە كىرەبەرىستەگى جوتادا تۇرعان شاعىن ءۇيدى كوز الدىنا قاز-قالپىندا ەلەستەتتى.
ديۋرۋانىڭ اكە-شەشەسى سول رۋاندىقتار جەكسەنبى سايىن كەلىپ ەرتەڭگىلىك اسىن ىشەتىن "ادەمى كورىنىس" دەپ اتالاتىن شاعىن اسحانا-شاراپحانا ۇستايتىن. ۇلىمىز بولاشاقتا ايتۋلى ادام بولا ما دەگەن ۇمىتپەن ولار ونى كوللەدجگە بەرگەن-دى. كۋرستى ءبىتىرىپ، ءبىراق باكالاۆرلىققا ەمتيحان تاپسىرماي، جورج ديۋرۋا اسكەري قىزمەتكە تۇرىپ كەتتى؛ ول وفيسەر، پولكوۆنيك، گەنەرال بولۋدى الدىن الا ويلاستىرعان-دى. الايدا اسكەري قىزمەت بەس جىلدىق مەرزىمى بىتپەي جاتىپ-اق جالىقتىرىپ جىبەرگەن سوڭ ول پاريجدەن مانساپ تابۋ جاعدايىن قاراستىرا باستاعان بولاتىن.
ءسويتىپ، مىندەتتى مەرزىمىن وتەگەن سوڭ، اكە-شەشەسى اقىرى ۇمىتتەنگەن ارماندارىنىڭ جۇزەگە اسپاسىن بىلگەننەن كەيىن، ەندى بىزبەن بىرگە قولتىعىمىزدىڭ استىندا تۇرا بەرسە دەپ قالاپ ەدى، ولاردىڭ وتىنىشىنە قاراماي، وسىندا كەلگەن-دى. ول ءوزىنىڭ جۇلدىزى جاناتىنىنا سەنىمىن جوعالتپادى، كوز الدىندا ءوزىنىڭ بولاشاق جەڭىسى بۇلدىر ەلەستەيتىن: الدەبىر جاعدايلاردىڭ ءساتتى ۇيلەسۋى ءوز جەمىسىن بەرەدى، ونى، ارينە، ءوزى دايىندايدى جانە ونى قولدان شىعارماي پايدالانادى.
گارنيزونداعى قىزمەتى ونىڭ جۇرەككە قاتىستى جاعدايلارىنا دا يگى ىقپالىن تيگىزدى، وڭاي جەڭىستەردەن تىس ونىڭ جوعارى تالاپتاعى ايەلدەرمەن دە بايلانىسى بولدى، — سالىق ينسپەكترىنىڭ ول ءۇشىن ءبارىن دە تاستاپ، سوڭىنان ەرىپ كەتۋگە دايىن قىزىن جانە سەنىمدى وكىلدىڭ ول تاستاپ كەتكەندە سۋعا باتىپ ولمەك بولعان ايەلىن دە اينالدىرىپ الۋعا قولى جەتكەن.
جولداستارى ول تۋرالى: "قۋ، الاياق، جىلپوس، وق پەن وتتىڭ ىشىنەن دە امان شىعادى"، — دەيتىن. ول سوندا وزىنە-وزى قۋ، الاياق، جىلپوس بولۋعا انت بەرگەن-دى.
ونىڭ كۇندەلىكتى گارنيزونداعى ومىرىنەن، افريكاداعى كادىمگى توناۋشىلىعىنان، قۋلىق-سۇمدىعى مەن پاتريوتتىق سەزىممەن قابات اسكەري تۇسىنىكتەگى نامىستى بويىنا سىڭىرگەن زاڭسىز تابىستارى، ۋنتەر-وفيسەرلەردىڭ جەڭىستەرى جايىنداعى اڭگىمەلەردىڭ اسەرىنەن تۋعان ۇساق اتاققۇمارلىعى مەن ەرلىكتەرىنەن قالىپتاسقان نورماندىق ۇياتى نە كەرەك بولسا سونىڭ ءبارى تابىلا كەتەتىن ءۇش قابات ءتۇبى بار قوبديشاعا اينالىپ كەتكەن-دى.
ءبىراق ءوز ماقساتىنا جەتۋ تىلەگى سونىڭ بارىنەن باسىم تۇراتىن.
ءوزى دە بايقاماي، ءار كەش سايىن سويتەتىن ادەتىمەن ديۋرۋا ارمانعا شومىپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىنا ايرىقشا ءساتتى ماحاببات كورىنىسى كەلدى، سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ بۇكىل ارمانى ءبىر-اق ورىندالىپتى. ول كوشەدە كەلە جاتىپ بانكيردىڭ نەمەسە اقسۇيەكتىڭ قىزىنا كەزىگەدى، ونى ءبىر كورگەننەن-اق ۋىسىنا ءتۇسىرىپ، سوعان ۇيلەنەدى.
ءوز ىنىنەن زىتىپ شىققان سەمىز قويانشا دەپوعا بارىپ دەمالۋ ءۇشىن بار پارمەنىمەن تۋننەلدەن شىعا كەلگەن پاروۆوزدىڭ قۇلاق تۇندىرعان اششى داۋسى ونى مىنا ءومىردىڭ شىندىعىنا قايتا الىپ كەلدى.
سول ءسات ۇنەمى ونىڭ جانىن جىلىتىپ جۇرەتىن ءارى بۇلدىر، ءارى قۋانىشتى ءۇمىت ونى تاعى قاناتتاندىردى، — جورامالداپ، ءتۇننىڭ ءدال قاراڭعىلىعىنا قاراتا — ءوزى قالاعان بەيتانىس ايەلگە ءسۇيىس جولدادى، ءوزى قۇمارتقان ساتتىلىكتى ىستىق ىقىلاسپەن ءسۇيدى. سونان سوڭ تەرەزەنى جاپتى دا، شەشىنە باستادى. "ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەپ ويلادى ول، — تاڭەرتەڭ تىڭ كۇشپەن كىرىسەم جۇمىسقا. ءقازىر باسىم باسقا ويمەن الەك. ونىڭ ۇستىنە مەن ارتىقتاۋ ءىشىپ قويعان بولۋىم كەرەك. ءويتىپ جۇمىس ىستەۋگە بولمايدى".
ول جاتتى دا، شامدى ءوشىردى جانە سول ساتتە-اق ۇيىقتاپ كەتتى.
الدەنەنى اسىعا كۇتكەن نەمەسە الدەنەدەن مازاسى كەتكەن ادامداردىڭ ادەتىمەن ول ەرتە وياندى؛ توسەكتەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءوزى ايتپاقشى، ءبىر شىنى تازا اۋانى جۇتۋ ءۇشىن، تەرەزەنى اشتى.
تەمىر جول وتەتىن كەڭ شۇڭقىردىڭ ارعى بەتىندەگى شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ شۇعىلاسىمەن جالت-جۇلت ەتكەن ريم كوشەسىنىڭ ۇيلەرى قۇددى كۇڭگىرت جارىقپەن سالىپ شىققان سۋرەتتەي. وڭ جاقتان كوكجيەكتى جابا سالعان ءمولدىر بەتپەردە سياقتى جۇقا كوگىلدىر ءتۇتىن تۇمشالاعان ارجانتەيل جوتاسى مەن سانۋا بيىگى جانە ورجەمون ديىرمەنى ازەر كورىنەدى.
ديۋرۋا قارسى الدىنان اشىلعان قيىرعا سۇيسىنە قارادى. "بۇگىنگىدەي كەزدە ول جەردە سۇمدىق جاقسى شىعار"، — دەدى كۇبىرلەپ. سودان سوڭ جۇمىسقا كىرىسۋى، كىرىسكەندە دە دەرەۋ كىرىسۋى كەرەك ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ەسىككۇزەتتىڭ بالاسىن شاقىرىپ الدى دا، وعان ون سۋ بەرىپ، كەڭسەگە ءوزىنىڭ اۋىرىپ قالعانىن ايتىپ كەلۋگە جۇمسادى.
ول ۇستەلدىڭ الدىنا كەپ وتىردى، قالامسابىن سياعا مالدى، سونان سوڭ جاعىن تايانىپ، ويلانىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ بارلىق ويلاعانى بەكەر بولدى. ونىڭ ەسىنە ەشتەڭە دە تۇسپەدى.
ايتكەنمەن ول تۇڭىلمەدى. "وقاسى جوق، — دەپ ويلادى ول، — ازىرشە مەنىڭ انشەيىن داعدىم جوق. بارلىق ماماندىق سەكىلدى، بۇنى دا ۇيرەنۋ قاجەت. مەنىڭ العاشقى اياق الىسىمدى بىرەۋ-مىرەۋ باعىتتاپ جىبەرۋگە ءتيىس. فورەستەگە بارايىن، ول مەنى ون مينۋتتە-اق رەلسكە سالىپ جىبەرەدى".
ول دەرەۋ كيىنە باستادى.
كوشەگە شىققان سوڭ، ءقازىر فورەستە دوسىنا بارۋعا بولمايتىنىن شامالادى: ولار، بالكىم، كەشتەۋ وياناتىن شىعار. ەندى ول اسىقپاي سىرتقى بۋلۆاردىڭ بويىمەن قىدىرا-قىدىرا بارارمىن دەپ شەشتى.
ول تاڭعى سۋارۋدان كەيىن جاپ-جاڭا سياقتانىپ تۇرعان مونسو پاركىنە كەلىپ كىرگەندە، ءالى ساعات توعىز بولماعان-دى.
ول وتىرعىشقا وتىرىپ تاعى قيالعا شومدى. الىسىراقتا، ءسىرا، ايەل زاتىن كۇتكەن بىرەۋ بولۋ كەرەك، وتە ادەمى كيىنگەن جاس جىگىت ىلگەرى-كەيىن ءجۇردى دە قويدى.
اقىرى بەتپەردەسىن تۇسىرگەن قالپاقتى ايەل اسىعا باسىپ كەپ جىگىتپەن قول بەرىپ امانداستى، سونان سوڭ قولتىعىنان الدى دا، ەكەۋى كوزدەن عايىپ بولدى.
ديۋرۋانى ماحابباتتىڭ ادام ءتوزىمىن تاۋىسار ىنتىزارلىعى، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ حوش ءيىستى، كىرشىكسىز، نازىك جان تولقىتۋلارى شولىركەتتى. ول ورنىنان تۇرىپ، فورەستە جايىندا ويلاي-ويلاي ىلگەرى ءجۇردى. جولى بولعىش دەپ انە سونى ايت!
ول كىرەبەرىسكە دوسى تۇپ-تۋرا ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتقان ساتتە جەتتى.
— ا، بۇل سەن بە؟ وسىنشا نەعىپ ەرتە؟ نە جۇمىس بوپ قالدى؟
كوشەدە جولىققانىنا قىسىلعان ديۋرۋا مىڭگىرلەدى دە قالدى:
— جاي عوي... جاي... مەنىڭ ماقالامنان تۇك شىقپادى، الجير جايلى ماقالامنان، — ەسىڭدە مە، ماعان ۆالتەر مىرزا تاپسىرعان شى؟ ونىڭ ەش تاڭعالاتىنى جوق، مەن، ەندى، ەشقاشان جازىپ كورگەن ادام ەمەسپىن عوي. بارلىق جۇمىس سەكىلدى، مۇندا دا ماشىقتانۋ قاجەت. مەن كەشىكپەي-اق قولىمدى ۇيرەتەم، وعان ەشبىر كۇمانىم جوق، مەن تەك نەدەن باستاۋدى، قالاي كىرىسۋدى بىلمەيمىن. مەندە وي كوپ، قانشا دەسەڭ دە جەتەرلىك، ال سونى سوزبەن جەتكىزە المايمىن.
ايتپاعىنان شاتاسىپ، ول ۇندەمەي قالدى. فورەستە وعان قۋلانا جىميىپ قارادى:
— ونداي جاعداي ماعان تانىس.
— ءيا، مۇنداي جاعدايدى ءبارى دە باستان كەشۋى كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن، — دەدى ديۋرۋا دوسىن قۇپتاپ. — سونىمەن، مەن ساعان وتىنىشپەن كەلدىم... قايعىما كومەكتەس دەگەن وتىنىشپەن... سەن مەنى ون مينۋتتە-اق رەلسكە سالىپ جىبەرسەڭ، قاي جاعىنان كەلۋىم كەرەك ەكەنىن كورسەت. مەن ءۇشىن ول وتە عاجاپ ستيليستيكالىق ساباق بولار ەدى، مەنىڭ ءبىر ءوزىمنىڭ شامام كەلمەيدى.
فورەستە بۇرىنعىسىنشا كوڭىلدى جىميىسىنان تانبادى. ەسكى دوسىن يىعىنان قاعىپ قالدى دا، بىلاي دەدى:
— مەنىڭ ايەلىمە بار، ول مۇندايدى مەنەن كەم جاسامايدى. مەن ونى جەتەرلىكتەي سۇيرەلەگەم. ەرتەڭگىلىك قولىم تيمەيدى، ايتپەسە مەن ساعان قۋانا-قۋانا كومەكتەسەر ەدىم.
ديۋرۋا توسىن جۇرەكسىنىپ قالدى، ول ەكى ويلى بوپ، نە ىستەرىن بىلمەدى.
— مەن ەندى ايەلىڭە تاپ وسى تاڭەرتەڭ جەتىپ بارمايمىن عوي؟
— تاماشا جەتىپ باراسىڭ. ول باياعىدا تۇرىپ العان. ءقازىر مەنىڭ كابينەتىمدە مەنىڭ جازعاندارىمدى ءبىر رەتكە كەلتىرىپ وتىر.
ديۋرۋانىڭ ءالى دە ۇيگە كىرۋگە باتىلى بارمادى.
— جو... ول مۇمكىن ەمەس.
فورەستە ونى يىعىنان الىپ اينالدىردى دا، ەسىككە قاراي يتەرىپ جىبەردى.
— بارساڭشى ەندى قىڭىرايماي، بار دەدىم عوي، قىرسىق، بار! مەن ەندى قايتادان ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، سەنى ايەلىمە جولىقتىرىپ، بۇكىل ءوتىنىشىڭدى باستان-اياق وعان بايانداپ تۇرمايمىن عوي.
اقىرى ديۋرۋا بارۋعا بەكىندى.
— جارايدى، راحمەت، ءوزىم بارايىن. سەن مەنى كۇشتەپ، تۇپ-تۋرا زورلىقپەن جىبەردى دەپ ايتىپ بارام.
— ءيا، ءسويت. ول سەنى جەپ قويمايدى، قورىقپاي-اق قوي. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى ساعات ءدال ۇشتەگىنى ۇمىتپا.
— جو-جوق، ۇمىتپايمىن.
فورەستە ىسكەر ادامنىڭ كەيپىمەن كوشە بويلاي ءجۇرىپ كەتتى دە، ال ديۋرۋا ءوزىن قالاي قابىلدايتىنىن بىلمەي بەيمازالانىپ، اڭگىمەنى نەدەن باستارىن ويلاپ، ءبىر تەكپىشەكتەن ءبىر تەكپىشەككە اسىقپاي اتتاپ، ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلدى.
ەسىكتى قىزمەتشى اشتى. كوك الجاپقىش كيگەن، قولىندا ەدەن سۇرتەتىن شوتكىسى بار.
— فورەستە مىرزا ۇيدە جوق، — دەپ حابارلادى ول سۇراۋدى كۇتپەستەن.
— فورەستە حانىمنان سۇراڭىزشى، مەنى قابىلداي الار ما ەكەن؟ — دەپ تالاپ ەتتى ديۋرۋا، — مەنى كۇيەۋى جىبەردى، مەن ونى ءقازىر كوشەدە كەزدەستىردىم.
ول جاۋاپ كۇتىپ قالدى. قىزمەتشى قايتا ورالدى دا، ەسىكتى وڭ جاققا اشىپ:
— فورەستە حانىم ءسىزدى كۇتىپ وتىر، — دەدى.
ايەل جازۋ ۇستەلىنىڭ الدىندا كرەسلودا وتىر ەكەن، ول وتىرعان شاعىن بولمەنىڭ قابىرعالارى قاپ-قارا اعاش سورەلەرىنە مۇقيات جينالعان كىتاپتارمەن تۇتاستاي جابىلىپتى. كىتاپتىڭ الۋان ءتۇستى قىزىل، سارى، جاسىل، اقشىل كوك، كوگىلدىر — تۇپتەرى توم-توم كىتاپتىڭ بىركەلكى قاتارلارىن ادەمى ءارى جانداندىرىپ كورسەتەدى.
فورەستە حانىم ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى كۇلىمسىرەگەن قالپىمەن بۇرىلىپ، وعان قولىن ۇسىندى، ايەلدىڭ قولى يىعىنا دەيىن دەرلىك كورىنىپ قالدى، — شىلتەرلەپ اشەكەيلەگەن ءۇي كويلەگىنىڭ جەڭى سونشالىق كەڭ ەكەن.
— نەگە مۇنشا ەرتە؟ — دەپ سۇرادى دا، ىلە-شالا تاعى قوستى. — بۇل كىنالاۋ ەمەس، بار-جوعى تەك سۇراق.
— مەن كەلمەيىن دەپ ەم، ءبىراق ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز، — دەپ مىڭگىرلەدى ول، — ونىمەن تومەندە جولىعىپ قالىپ ەم، سول مەنى جوعارىعا كوتەرىلۋگە ءماجبۇر ەتتى. ماعان سونشالىقتى ىڭعايسىز، مەنىڭ ءتىپتى سىزگە نەگە كەلگەندىگىمدى ايتۋعا دا باتىلىم جەتەتىن ەمەس.
فورەستە حانىم وعان قولىمەن ورىندىقتى نۇسقادى:
— وتىرىڭىز، سونان سوڭ ايتىڭىز.
ەكى ساۋساعىمەن قولىنداعى قازدىڭ قاناتىن ايەل ەپپەن اينالدىرىپ وتىردى. ديۋرۋانىڭ وعان كەدەرگى جاساپ وتىرعانىن كۋالەندىرىپ، ونىڭ الدىندا جارتىسىنا دەيىن جازىلىپ بىتكەن ۇلكەن قاعاز جاتتى.
قوناق بولمەدەگى ۇيرەنشىكتى جۇمىسىندا قالاي ءوزىن ەمىن-ەركىن سەزىنسە، مىنا جازۋ ۇستەلىندەگى جۇمىستا دا ءوزىن وتە جاقسى سەزىنەتىندىگى كورىنىپ تۇردى. ونىڭ ءۇي كويلەگىنەن ءقازىر عانا سەبىلگەن جەڭىل جۇپار ءيىس شىعادى، ديۋرۋا جۇمساق ماتامەن بۇركەلگەن ونىڭ جاس، تازا، توق ءارى جىلى دەنەسىن قۇددى بۇرىن كورگەن ادام قۇساپ ەلەستەتۋگە تىرىستى.
ديۋرۋانىڭ سويلەۋگە باتا الماي وتىرعانىن بايقاپ:
— قانە، ايتساڭىزشى ەندى، نە جاعداي؟ — دەپ سۇرادى ايەل.
— كورىپ وتىرسىز عوي، — دەدى ول ساسقالاقتاپ. — شىنىندا، ماعان ىڭعايسىز... ماسەلە مىنادا، كەشە مەن ءتۇن جارىمعا دەيىن وتىردىم... بۇگىن تاعى... تاڭەرتەڭنەن بەرى... ۆالتەر مىرزا سۇراعان الجير تۋرالى ماقالانى جازدىم... ءبىراق مەن تۇك شىعارا المادىم. بارلىق جازعان جامان قاعازدارىمدى جىرتىپ تاستادىم... ماعان بۇل ءىس بەيتانىس قوي، سوندىقتان بۇل جولى ماعان كومەكتەس دەپ فورەستەگە ءوتىنىش جاسادىم...
ريزا بوپ، ءارى كوڭىلدەنىپ، ءارى ماساتتانىپ، شىن كوڭىلىمەن كۇلگەن ايەل ديۋرۋانىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— ال ول ءسىزدى ماعان جىبەردى عوي؟ ونىسى، تەگى قانداي ادەمى بولعان.
— ءيا، سولاي. بۇل قيىندىقتان ءسىز مەنى ءتىپتى جاقسى الىپ شىعادى دەدى. مەنىڭ ويتكىم كەلمەدى، باتىلىم بارمادى. ءسىز مەنى ءتۇسىنىپ تۇرسىز با؟
ايەل ورنىنان تۇرەگەلدى.
— بۇلاي بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ وتە جايلى بولاتىن سياقتى. ءسىزدىڭ يدەياڭىزعا مەن وتە قۋانىشتىمىن. بىلاي بولسىن: مەنىڭ ورنىما وتىرىڭىزشى، ايتپەسە گازەتتەگىلەر مەنىڭ جازۋىمدى تانىپ قويادى. ءقازىر ءبىز، ءسىز ەكەۋمىز، جازامىز ول ماقالانى، جازعاندا قانداي تاعى! ءساتتى شىعاتىنىنا ءسوز جوق.
ول وتىرىپ، قولىنا قالامساپتى ۇستاپ، الدىنا ءبىر بەت اق قاعازدى جايىپ، جازۋعا دايىندالدى.
فورەستە حانىم ونىڭ بارلىق قيمىلىن تۇرەگەلگەن قالپى باقىلاپ تۇردى، سونان سوڭ الدى اشىق پەشتىڭ ۇستىنەن تەمەكى الىپ تۇتاتتى.
— تەمەكىسىز جۇمىس ىستەي المايمىن، — دەدى. — سونىمەن، ءسىزدىڭ نە ايتسام دەگەن ويىڭىز بار؟
ديۋرۋا ايەلگە تاڭعالا جالت قارادى.
— ءدال سونى بىلمەيمىن، سوندىقتان عوي سىزگە كەلىپ وتىرعانىم.
— وندا جارايدى، مەن سىزگە كومەكتەسەيىن. تۇزدىقتى ازىرلەۋگە مەن دايىنمىن، ءبىراق ماعان الدىمەن تاماقتىڭ ءوزى كەرەك.
ديۋرۋا ساسىپ قالدى.
— مەن ءوزىمنىڭ قالاي ارالاعانىمدى باسىنان باستاپ جازسام با دەپ ەدىم، — دەدى ول باتىلسىزداۋ ۇنمەن.
ايەل ۇلكەن ۇستەلدىڭ ارعى جاعىنا وعان قاراما-قارسى وتىردى دا، بەتىنە تۋرا قاراپ:
— ولاي بولسا، ءسىز اۋەلى ونى ماعان وڭاشا — ءتۇسىنىپ وتىرسىز با، ماعان عانا بايانداپ بەرىڭىزشى، — دەدى ايەل، — اسىقپاي، ەشتەڭەسىن تاستاپ كەتپەي ايتىڭىز، سونان سوڭ مەن نە كەرەگىن ءوزىم تاڭداپ الامىن.
ديۋرۋا نەدەن باستارىن بىلمەدى، — سونان سوڭ كۇناسىنەن ارىلۋعا كەلىپ وتىرعان ادامدى سۇراققا العان پوپ قۇساپ، ايەل وعان سۇراقتار بەرە باستادى، ونىڭ سۇراقتارى ءدال تۇجىرىمدالعاندىقتان، ديۋرۋانىڭ جادىندا ۇمىتىلعان ەگجەي-تەگجەيلەر، كەزدەسۋلەر، ءاتۇستى عانا بايقاپ قالعان بەت-جۇزدەر قايتادان قالقىپ بەتكە شىعا باستادى.
ءسويتىپ ول شيرەك ساعاتقا جۋىق سويلەدى، سودان كەيىن ايەل ونىڭ ءسوزىن كەنەت ءبولىپ جىبەردى:
— ال ەندى باستايىق. ءسىز ءوز اسەرلەرىڭىز جايىندا دوسىڭىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىر دەپ ەلەستەتەيىكشى: بۇل سىزگە قوسالقى ءار نارسەلەردى دە ايتا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، جولاي ءار ءتۇرلى ەسكەرتپەلەردى دە ايتا كەتەسىز، سوندا قولىمىزدان كەلگەنىنشە ءبارى تابيعي ءارى قىزىقتى بولىپ شىعادى. جازىڭىز:
"قىمباتتى انري! سەنىڭ الجير دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگىڭ كەلە مە؟ جارايدى. ىستەيتىن ەشتەڭە جوقتىقتان، مەن ساعان ءوزىم تۇرىپ جاتقان بالشىق ۇيدەن ءوز ءومىرىمنىڭ ءار كۇنى مەن ءار ساعاتىن جازىپ وتىراتىن كۇندەلىك ءتارىزدى جازبامدى جىبەرىپ تۇرۋدى ۇيعاردىم. كەيدە ول ساعان دورەكىلەۋ بوپ تا كورىنۋى مۇمكىن، — نەسى بار، سەن ونى تانىس ايەلدەرىڭە كورسەتۋگە مىندەتتى ەمەس شىعارسىڭ".
ءسونىپ قالعان تەمەكىسىن قايتا تۇتاتۋ ءۇشىن، ايەل وسى ارادا ءبىر توقتادى، قاز قاۋىرسىنىنىڭ ءالسىز سىرىلى دا دىم بولدى.
— ارى كەتتىك، — دەدى ايەل.
الجير — قاقپا، تاڭعاجايىپ قۇرلىقتىڭ تاماشا اپپاق قاقپاسى.
ءبىراق الدىمەن ول قاقپاعا بارۋ كەرەك، ال بارۋ — كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن راقات. مەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، اتقا ءمىنۋدىڭ ايگىلى شەبەرىمىن، مەن پولكوۆنيكتىڭ ءوزى مىنەتىن اتتاردى ۇيرەتۋشىمىن. الايدا جاقسى اتپاز بولعانىڭمەن، ناشار تەڭىزشى بولۋىن دا مۇمكىن عوي. مەن وندايدى ءوز باسىمنان وتكەردىم.
ءبارىمىز دوكتور بليەۆو دەپ اتايتىن پولك دارىگەرى سەمبرەت ەسىڭدە مە؟ ءوزىمىز ارمان ەتكەن سول جەردە گوسپيتالگە بارىپ ءبىر تاۋلىك دەمالعىمىز كەلگەندە، سونىڭ قابىلداۋىنا بارۋشى ەدىك قوي ءبارىمىز.
ونىڭ قىزىل ءىشتانىڭ سەمىز سانىن ءدال ءقازىر دە كورىپ تۇرعاندايمىن؛ انە ول تالتايىپ، ەكى جۇدىرىعىن تىزەسىنە تىرەپ، — قولى دوعالانىپ، شىنتاعى سىرتقا شىعىپ، — شايان كوزدەرىن شىر اينالدىرىپ، اعارعان مۇرتىن تىستەلەپ ورىندىقتا وتىر.
ونىڭ ەمدىك ۇيعارىمدارى ەسىڭدە مە:
— مىنا اسكەردىڭ اسقازانى بۇزىلعان. وعان مەنىڭ رەسەبىممەن جاسالعان ءنومىرى ءۇشىنشى قۇسقىزعىشتى بەر، سودان كەيىن وعان تولىق ون ەكى ساعات تىنىشتىق قاجەت، سوندا جازىلىپ كەتەدى.
ونىڭ قۇسقىزعىش دەپ وتىرعانى كۇشتى اسەر ەتەتىن، دۋالانعان نارسە. سوندا دا ءبىز ونى ىشتىك، — باسقا امالىمىز بولمادى. ەسەسىنە كەيىن، دوكتور بليەۆونىڭ دارى-دارمەگىن ىشكەن سوڭ، ءبىز ەڭبەگىمىز سىڭگەن ون ەكى ساعاتتىق دەمالىستىڭ راقاتىن كورەتىنبىز.
سولاي، دوستىم، افريكاعا بارۋ ءۇشىن، قىرىق ساعات بويى سونداي ءبىر اسا قۋاتتى باسقا قۇسقىزعىشتى — ترانساتلانتيكالىق كەمە كومپانياسىنىڭ رەسەبى بويىنشا جاسالعان قۇسقىزعىشتى — بايقاپ كورۋگە تۋرا كەلەدى".
فورەستە حانىم سۇيسىنگەننەن قولىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. ايەل تۇرەگەلىپ، ەكىنشى رەت تەمەكىسىن تۇتاتتى، سونان سوڭ بولمەدە ارى-بەرى ءجۇرىپ، قىمقىرۋلى ەرىندەرىنىڭ اراسىنداعى كىشكەنتاي عانا دوڭگەلەك تەسىكتەن اۋەلى باعان قۇساپ تىك شانشىلعان، ارتىنان بىرتە-بىرتە تارالىپ، جان-جاققا جايىلىپ، كەي جەردە تۇماندانعان ءمولدىر تۇيدەكتەر مەن ورمەكشىنىڭ تورى سەكىلدى جۇقا سۇر جىپتەر تاستاعان ءتۇتىنىن بۋداقتاتا ءجۇرىپ، تاعى جازدىرا باستادى. اندا-ساندا سول جەڭىل، ءبىراق بۇزىلا قويمايتىن ءتۇتىن سۋرەتتى بىرەسە الاقانىمەن ايداپ، بىرەسە سۇق قولىمەن ءتۇرتىپ، ارەڭ كورىنەتىن بۋدىڭ قاق بولىنگەن نازىك ءجىبى اۋادا قالاي جوق بولىپ كەتەتىنىنە ايەل ويلانا قاراپ قالادى.
ديۋرۋا جازۋ اراسىندا ايەلدىڭ بارلىق قيمىلى مەن قالپىن كوزىنەن تاسا قىلعان جوق، — ول ونىڭ مىنا بوس ويىنعا بەرىلىپ كەتكەن، الايدا ويىن بيلەتپەگەن بەت-جۇزى مەن دەنەسىنە كوز الماي قاراپ وتىردى.ەندى ايەل جول ءۇستى وقيعالاردى ويلاپ تابا باستادى، ويدان شىعارعان سەرىكتەردىڭ ءتۇر-تۇسىن بەينەلەپ، ءوز كۇيەۋىنە كەتىپ بارا جاتقان جاياۋ اسكەر كاپيتانىنىڭ ايەلىمەن وتكىنشى بايلانىس جاساتتى.
سونان سوڭ وتىرىپ، ديۋرۋادان ءالجيردىڭ ءوزى مۇلدەم بىلمەيتىن توپوگرافياسى تۋرالى سۇراي باستادى. ون مينۋتتەن كەيىن ول ونى ديۋرۋادان كەم بىلمەدى جانە ءبىر تاراۋدان تۇراتىن الجير تۋرالى ساياسي-ەكونوميكالىق وچەرك جازدىرا الاتىن ەدى، ال ول كەلەسى ساندا جاريالاناتىن كۇردەلى ماسەلەلەردى تۇسىنۋگە جەڭىلدىك تۋعىزاتىن ەدى.
وچەرك وران پروۆينسياسىنا جاساعان جورىققا، ارينە، ويدان شىعارىلعان جورىققا اۋىستى: اڭگىمەنىڭ كوپشىلىگى ايەلدەر تۋرالى — ماۆريتاندىق، يسپاندىق ايەلدەر مەن ەۆرەي ايەلدەرى تۋرالى بولدى.
— وقىرمانداردى تەك وسى قىزىقتىرادى، — دەپ ءتۇسىندىردى فورەستە حانىم.
ايەل اڭگىمەنى بيىك ءۇستىرتتىڭ ەتەگىندە، سايدتەگى ايالدامادا الفا وڭدەيتىن اينەلحادجار فابريكاسىنىڭ جۇمىسشىسى بولىپ ىستەيتىن يسپانكامەن ۋنتەر-وفيسەر جورج ديۋرۋانىڭ اۋەندەي اسەرلى، ءبىراق عۇمىرى قىسقا حيكاياسىن بايانداۋمەن اياقتادى. ايەل يتتەردىڭ ۇرگەنى، شيەبورىلەردىڭ ىرسىلى مەن قورقاۋلاردىڭ ۇلىعانى جاڭعىرىققان جالاڭ جارتاستى تاۋ اراسىنداعى ەكەۋىنىڭ كەزدەسۋىن سۋرەتتەدى.
— جالعاسى ەرتەڭ! — دەدى فورەستە حانىم كوڭىلدەنىپ، سونان سوڭ ورىندىقتان تۇرا بەرگەندە: — مىنە، ماقالا دەگەن وسىلاي جازىلادى، قىمباتتى ءامىرشىم. ەندى ءوز قولىڭىزدى قويۋعا راقىم ەتىڭىز! — دەگەندى قوسىپ قويدى.
ديۋرۋا نە ىستەرىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى.
— قويساڭىزشى ەندى!
ديۋرۋا كۇلدى دە، بەتتىڭ تومەنگى جاعىنا "جورج ديۋرۋا" دەپ جازدى.
ايەل تەمەكىسىن تارتىپ، تاعى دا بولمە ىشىندە ارى-بەرى جۇرە باستادى، ال جىگىت وعان ءوز قۇرمەتىن قالاي بىلدىرەرگە ءسوز تاپپاي، تەك بەت-جۇزىنەن كوز الماي قاراي بەردى، ونىڭ وسىندا، قاسىندا ەكەنىنە قۋانىپ، ەكەۋىنىڭ دامىپ كەلە جاتقان جاقىندىعى ونى سەزىم ءلاززاتىنا بولەپ اكەتتى. وعان بۇكىل اينالاسىنداعى نارسەنىڭ ءبارى، ءتىپتى كىتاپتار جاۋىپ تۇرعان قابىرعالار دا ايەلدىڭ ءبىر بولشەگى سياقتى كورىندى. بولمەنىڭ جاساۋىندا، اۋاعا تاراعان تەمەكىنىڭ يىسىندە الدەبىر قايتالانبايتىن، جاعىمدى، سۇيكىمدى، باۋراپ الاتىنداي، قىسقاسى، ايەلدىڭ بويىنان ەسكەن قاسيەتتىڭ ءبارى بار ەدى.
— ءسىز مەنىڭ دوسىم مارەل حانىم جايىندا قانداي ويداسىز؟ — دەپ قالدى ول كۇتپەگەن جەردە.
ديۋرۋا ول سۇراقتان ابدىراپ قالدى.
— سىزگە نە دەسەم ەكەن،.. مەنىڭ ويىمشا، ول... تارتىمدى ايەل.
— سولاي ما؟
— ارينە.
ونىڭ: "ءسىز ودان دا تارتىمدىسىز"، — دەگەندى قوسىپ قويعىسى كەلدى، ءبىراق ۇيالدى.
— ءسىز ونىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىنىن، قانداي قالجىڭباس، اقىلدى ەكەنىن بىلسەڭىز عوي! — دەپ، فورەستە حانىم ءسوزىن جالعاستىرىپ كەتتى. — سەرى، ءيا-يا، ناعىز سەرى. كۇيەۋى ونى سول ءۇشىن ۇناتپايدى. ول ونىڭ تەك كەمشىلىكتەرىن عانا كورەدى، ال جاقسى قاسيەتتەرىن بايقامايدى.
ديۋرۋاعا مارەل حانىمنىڭ كۇيەۋى بار ەكەندىگى ءبىر ءتۇرلى ەرسى سياقتاندى. الايدا ونىڭ تاڭعالاتىنداي تۇگى دە جوق ەدى.
— سولاي دەڭىز... دەمەك كۇيەۋى بار ەكەن عوي؟ — دەپ سۇرادى. — ال كۇيەۋى نە قىلعان ادام؟
— ول — سولتۇستىك تەمىر جولىنىڭ تەكسەرۋشىسى. ءار ايدا پاريجگە ءبىر اپتاعا كەلەدى. ول اپتانى ايەلى بورىش وتەۋىم، تەگىن زورلاۋ، قۇمارلىق اپتاسى دەپ اتايدى. ونىمەن جاقىن تانىسقان سوڭ كورەسىز، قانداي ونىڭ تاپقىر ءارى سۇيكىمدى ايەل ەكەنىن. جاقىن كۇندەردىڭ بىرىندە ءسىز وعان كىرىپ شىعىڭىزشى.
ديۋرۋا كەتەتىن ۋاقىتى بولعانىن ۇمىتىپ كەتتى. ول مۇندا ماڭگى قالا بەرەتىندەي، قۇددى ءوز ۇيىندە وتىرعانداي سەزىنگەن.
ءبىراق كەنەت ەسىك دىبىسسىز اشىلدى دا، ءبىر ۇزىن بويلى مىرزا ەش حابارلاماسىز كىرىپ كەلدى.
بەيتانىس ەركەكتى كورگەن سوڭ، ول توقتاي قالدى. فورەستە حانىم ءبىر ءسات قىسىلىپ قالعانداي كورىندى، سونان سوڭ موينىنان بەتىنە قاراي جۇگىرگەن جۇقالتىم قىزعىلت ءالى باسىلا قويماعانمەن، ەركەككە ءوزىنىڭ بايىرعى داۋسىمەن ءتىل قاتتى:
— كەلىڭىز، قىمباتتىم، كەلىڭىز! سىزگە ءشارلدىڭ ەسكى دوسى، بولاشاق جۋرنالشى ديۋرۋا مىرزانى تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — سونان سوڭ باسقاشا ۇنمەن سويلەدى: — ءبىزدىڭ ەڭ جاقسى ءارى ەڭ جاقىن دوسىمىز — گراف دە ۆودرەك.
ەكى ەركەك بىر-بىرىنە ىزەت تاعزىمىن جاسادى، بىر-بىرىنە تىكە قارادى، سونان سوڭ ديۋرۋا بوگەلمەستەن قوشتاسا باستادى.
ونى ولار دا بوگەمەدى. راحمەتىن كۇبىرلەي ايتىپ، ول فورەستە حانىمنىڭ قولىن قىستى، نەمقۇرايدى قاراپ ءارى اقسۇيەك ادامعا ءتان پاڭدىق ساقتاپ تۇرعان قوناققا تاعى تاعزىم جاسادى، ءسويتتى دە الدەبىر وكىنىشتى قاتەلىك جاساپ قويعان ادامشا قىسىلا كوشەگە شىقتى.
كوشەگە شىققان سوڭ، نەگە ەكەنىن، ونى كوڭىلسىزدىك پەن مۇڭ باستى، ءوزىن-وزى بيلەي المادى. بۇل ويدا جوقتا باسقان بۇلدىر مۇڭنىڭ قايدان پايدا بولا كەتكەنىن تۇسىنە الماي، ول باسى اۋعان جاققا جۇرە بەردى. بۇل ءحالىنىڭ سەبەبىن ول تابا المادى، الايدا ونىڭ كوز الدىنا گراف دە ۆودرەكتىڭ سۇستى ءتۇسى، قارتاڭ تارتقان، اق شاشتى، وتە باي جانە ءوز باعاسىن ءوزى بىلەتىن مىرزانىڭ بايسالدى، پاڭ كوزقاراسى قايتا-قايتا كەلە بەردى.
اقىرى ول وسى ءوزى سەزىنگەن سۋىقتىق پەن ۇمىتسىزدىكتى تۋدىرعان ءداپ سول بەيتانىستىڭ ءوزىن جانىندا ەركىن سەزىنە باستاعان فورەستە حانىممەن سۇيكىمدى اڭگىمەسىن بۇزىپ جىبەرۋى ەكەنىن ءتۇسىندى، ادەتتە بوتەن بىرەۋدىڭ قايعىسى نەمەسە الدەكىمنىڭ ويلانباي ايتا سالعان ءسوزى، كەز كەلگەن بولماشى نارسە سەزىمگە ءوستىپ اسەر ەتە بەرەدى.
ول ادام دا، نەگە ەكەنىن، مۇنى فورەستە حانىمنىڭ قاسىنان كورگەنىنە ۇناتىڭقىراماي، تاڭعالعان سياقتاندى.
ساعات ۇشكە دەيىن ونىڭ ىستەيتىن ەشبىر جۇمىسى جوق بولاتىن، ال ءقازىر ءالى ون ەكى بولا قويعان جوق. ونىڭ قالتاسىندا التى جارىم فرانك جاتقان-دى، ەندى تاڭعى تاماعىن ىشپەك بولىپ، ديۋۆالگە قاراي ءجۇردى. ودان كەيىن ءبۋلۆاردى ارالاپ، تۇپ-تۋرا ساعات ۇشتە كىرە بەرىستەگى باسپالداقپەن "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" سارالقاسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتتى.
وتىرعىشتا قولدارىن قۋسىرىپ تاپسىرما كۇتكەن شابارماندار وتىر، ال مىنبەگە ۇقساس كەڭسەنىڭ ارتىندا ەسىككۇزەت جاڭا كەلگەن پوشتانى ساراپتاپ جاتتى. كەلۋشىلەرگە مۇنداي ساحنالىق ورنالاسۋ اسەر ەتسە كەرەك-تى. قىزمەتكەرلەر ءوزىن ىقپالدى گازەتتىڭ اۋىز ۇيىندە وتىرۋعا لايىقتى، ادەيى ماندەنگەن كۇيدە ۇستاپ وتىر، ولاردىڭ ءارقايسىسى كىرىپ كەلگەندەردى ءوزىنىڭ ايبىندى كەلبەتىمەن، وتىرىس-تۇرىسىنىڭ تۇرقىمەن تاڭعالدىرا الاتىن ەدى.
— ۆالتەر مىرزاعا كىرۋگە بولار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— باسپاگەر مىرزادا ءماجىلىس ءوتىپ جاتىر، — دەپ جاۋاپ بەردى ەسىككۇزەت. — كۇتە تۇرۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى.
ءسويتتى دە، ادامعا لىق تولى قابىلحانانى نۇسقادى.
وندا وردەندەرىن تاعىنعان ماڭعاز، مارتەبەلى ادامدار مەن ۇسقىنى گەوگرافيا كارتاسىنداعى قۇرلىق پەن تەڭىزدەردى ەسكە تۇسىرەتىن داقتارى بار جەيدەلەرىن قىمتاپ، شاپاندارىن جوعارعى تۇيمەلەرىنە دەيىن تۇيمەلەپ العان جۇپىنى كيىمدى ادامدار دا وتىر ەدى. كۇتىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندە ءۇش ايەل بار ەكەن. ونىڭ بىرەۋى ادەمىلەۋ، كۇلىمدەگەن، ءساندى كيىنگەن، جەڭىلتەكتەۋ كورىندى. ونىڭ قاسىنداعى ءجۇزىن ءاجىم باسقان مۇڭدى، سىپايى، ءبىراق ءساندى كيىنگەن ايەلدەن بۇرىنعى اكتريسالىعىنان قالعان الدەنە، الدەبىر جاساندىلىق بايقالىپ، باياعىدا جوعالىپ اشىپ كەتكەن ماحاببات پەن بوياما، وڭىپ كەتكەن جاستىقتىڭ ءيىسى شىعاتىنداي.
ءۇشىنشى قارالى كيىنگەن، وكسىگى باسىلماعان جەسىر ايەل بۇرىشتا وتىردى. ديۋرۋا ول ايەل جاردەم سۇراپ كەلگەن شىعار دەپ شەشتى.
جيىرما مينۋتتەن استام ۋاقىت وتسە دە، قابىلداۋ ءالى باستالماپتى.
ديۋرۋاعا ءبىر وي كەلدى دە، ول دەرەۋ قايتادان ەسىككۇزەتكە باردى.
— ۆالتەر مىرزا ماعان ساعات ۇشتە كەلىڭىز دەپ بەلگىلەپ ەدى، — دەدى ول. — قالاي دەگەنمەن قاراي سالىڭىزشى، مۇندا مەنىڭ فورەستە دوسىم جوق پا ەكەن؟
سودان كەيىن ونى دەرەۋ ۇزىن ءدالىز ارقىلى كەڭ جاسىل ۇستەلدە ءتورت ادام الدەنە جازىپ جاتقان ۇلكەن زالعا الىپ كەلدى. فورەستە الدى اشىق پەشتىڭ قاسىندا تەمەكى تارتىپ، بيلبوكە ويناپ تۇر ەكەن. ول وتە جاقسى وينايدى ەكەن، سارى بۋكس اعاشىنان جاسالعان ءداۋ شاردى ءار ۇرعان سايىن كىشكەنتاي اعاش شەگەگە ءدال قاداپ وتىردى.
— جيىرما ەكى، جيىرما ءۇش، جيىرما ءتورت، جيىرما بەس، — دەپ سانادى.
— جيىرما التى، — دەدى ديۋرۋا.
فورەستە قۇلاشتاعان قالپىن وزگەرتپەستەن بۇعان قارادى.
— ءا، بۇل سەن بە؟ كەشە مەن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ۇزبەستەن ەلۋ جەتىسىن قادادىم. سەن-پوتەننەن كەيىنگى مەن مۇندا ەڭ مىقتى ويىنشىمىن. سەن باستىقتى كوردىڭ بە؟ بيلبوكە ويناپ جاتقانىندا، كارى ەگەۋقۇيرىق نوربەردەن وتكەن كۇلدىرگى ەشتەڭە جوق شىعار. ول اۋزىن اشقاندا، تۇپ-تۋرا شاردى جۇتىپ قوياتىن ادام سياقتى.
ءبىر قىزمەتكەر وعان بۇرىلىپ:
— فورەستە مىرزا، — دەدى، — مەن قاپ-قارا اعاشتان جاسالعان عاجاپ بيلبوكە ساتىلاتىن جەردى بىلەمىن. ايتۋلارىنا قاراعاندا، ءبىر كەزدە ول يسپان كورولىنىكى بولىپتى. الپىس فرانك سۇرايدى. ول قىمبات ەمەس.
— ول قاي جەردە؟ — دەدى فورەستە.
وتىز جەتىنشى ۇرۋدا ءمۇلت كەتىپ، شكاپتى اشىپ قاپ ەدى، ديۋرۋا ول شكاپتىڭ ىشىندە نومىرلەنىپ، جۇيە بويىنشا جيناپ قويعان جيىرما تال تاماشا بيلبوكەنى كوردى. فورەستە ءوزىنىڭ بيلبوكەسىن ورنىنا قويدى دا، تاعى سۇرادى:
— ول قىمباتىڭ قايدا تۇر دەيسىڭ؟
— ۆوديەۆيلگە بيلەت ساتاتىن الىپساتاردىڭ قاسىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى جۋرنالشى. — ەگەر قاجەت دەسەڭ، ەرتەڭ ساعان الىپ كەپ بەرە الام.
— اكەل. ەگەر جاقسى بولسا، الام: ارتىق بيلبوكەنىڭ ەشقاشان زيانى تيمەيدى.
سونان سوڭ ول ديۋرۋاعا بۇرىلدى:
— ءجۇر مەنىمەن بىرگە، باستىققا الىپ بارايىن، ايتپەسە سەن مۇندا جەتىگە دەيىن ساندالاسىڭ.
قابىلحاناداعىلاردىڭ ءبارى دە سول ورىندارىندا ەكەن. فورەستەنى كورىپ، جاس كەلىنشەك پەن ەگدە اكتريسا اسىعىس ورىندارىنان تۇرىپ، ونىڭ قاسىنا جاقىندادى.
فورەستە ولاردى كەزەك-كەزەك تەرەزەنىڭ تۇبىنە اپاردى، ۇشەۋى قانشاما اقىرىن سويلەۋگە تىرىسقاندارىمەن، ديۋرۋا ايەلدەردىڭ اناسىنا دا، مىناسىنا دا فورەستەنىڭ "سەن" دەپ سويلەگەنىن انىق ءبىلدى.
اقىرى فورەستە مەن ديۋرۋا قاپتالعان ەكى ەسىك ارقىلى باسپاگەردىڭ كابينەتىنە كىردى.
ءماجىلىس وتكىزىپ جاتىرمىز دەگەن جەلەۋمەن ۆالتەر جانە مانا ديۋرۋا كورگەن جالپاق جيەگى بار بيىك قالپاقتى مىرزالار ءبىر ساعات بويى قارتا ويناپ وتىرىپتى.
باسپاگەردىڭ ءوز قارتاسىنا قالاي بار زەيىنىن ساپ قاراعانى، قيمىلىنىڭ ۇرىداي ساقتىعى ارىپتەسىنىڭ قارتانى جاپقانداعى، تاراتقانداعى ەپتىلىگىنە، مايىسقاقتىعىنا، تاجىريبەلى ويىنشىعا ءتان جاراسىمدى قىلىعىنا، ءتۇرلى ءتۇستى قاتىرقالاردى قالاي اۋدارىستىرعانىنا قاراعاندا مۇلدەم وراشولاق-تى. نوربەر دە ۆارەن ادەتتە باسپاگەر وتىراتىن كرەسلوعا وتىرىپ الىپ ماقالا جازىپ جاتتى، ال جاك ريۆال ديۆاندا ۇزىنىنان ءتۇسىپ، كوزىن جۇمىپ الىپ، تەمەكىسىن تارتىپ جاتتى.
كابينەتتىڭ بۇزىلعان اۋاسىنا تەرى كرەسلولار مەن تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ وتكىر ءيىسى جانە ءاربىر جۋرنالشىعا جاقسى تانىس سارالقانىڭ وزىندىك ءيىسى ءسىڭىپ كەتىپتى.
مىسپەن اشەكەيلەنگەن قارا ءتۇستى اعاش ۇستەلدىڭ ۇستىندە حاتتاردىڭ، وزدەرەك كارتىشكەلەرىنىڭ، ەسەپشوتتاردىڭ، جۋرنالداردىڭ، گازەتتەردىڭ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان باسىلىم تۇرلەرىنىڭ كەرەمەت ۇلكەن ءۇيىندىسى جاتىر.
فورەستە ۇستەلدى اينالا ويىندى باقىلاپ، ءوزارا باستەسىپ تۇرەگەپ تۇرعان كورەرمەندەردىڭ قولىن ءۇنسىز قىسىپ شىقتى. ۆالتەر پارتيانى ۇتقان كەزدە عانا وعان ءتىل قاتىپ:
— مەنىڭ ديۋرۋا دوسىم مىنە، — دەدى.
— ماقالانى اكەلدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى باسپاگەر كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن جاس جىگىتكە جىلدام كوز تاستاپ. — ءالى مورەلدىڭ سۇرانىمى بويىنشا ءجارىسسوز ءجۇرىپ جاتقاندا، ءدال بۇگىن وتە ورىندى بولار ەدى.
ديۋرۋا قالتاسىنان ءتورت قابات بۇكتەلگەن قاعازداردى شىعارىپ بەردى.
— مىنەكيىڭىز.
باستىقتىڭ جۇزىنەن ريزاشىلىق اڭعارىلدى.
— وتە جاقسى، وتە جاقسى، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ. — ءسىز سوزىڭىزدە تۇردىڭىز. مۇنى مەنىڭ قاراپ شىعۋىم قاجەت پە، فورەستە؟
— قاجەتى جوق، ۆالتەر مىرزا، — دەدى فورەستە اسىعا جاۋاپ بەرىپ. — ءبىز ەكەۋمىز بىرگە وتىرىپ جازدىق، قالاي جازۋدى وعان كورسەتۋگە تۋرا كەلدى. وتە جاقسى ماقالا بولىپ شىقتى.
— وندا وتە جاقسى، — دەدى باسپاگەر سولشىل ورتانىڭ دەپۋتاتى، ۇزىن ارىق مىرزا تاراتقان قارتاسىن قولىنا رەت-رەتىمەن قويىپ جاتىپ.
الايدا فورەستە ۆالتەرگە جاڭا پارتيانى باستاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.
— ءسىز ماعان ديۋرۋانى مارامبونىڭ ورنىنا الام دەپ ۋادە بەرگەنسىز، — دەدى ونىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيە سىبىرلاپ. — مۇنى ءدال سول جاعدايدا قابىلداۋعا رۇقسات ەتىڭىز!
— ءيا، ارينە.
جاڭا ويىن باستالىپ كەتتى، جۋرنالشى دوسىن قولتىقتاپ الىپ شىعار ەسىككە قاراي ءجۇردى.
نوربەر دە ۆارەن باسىن كوتەرگەن جوق: ءسىرا، ول نە بايقامادى، نە ديۋرۋانى تانىمادى. كەرىسىنشە جاك ريۆال ونىڭ قولىن ادەيىلەپ قاتتى قىستى، ءومىردىڭ قاي سىنىندا دا سەنۋگە بولاتىن، ىزگى نيەتتى جولداس ەكەندىگىن ءبىلدىردى.
فورەستە مەن ديۋرۋا قايتادان قابىلحاناعا شىققاندا، كۇتۋشىلەردىڭ كوزى ەكەۋىنە قادالا قالدى، جۋرنالشى بار داۋسىمەن، بارلىعى تۇگەل ەستىسىن دەپ، ەڭ جاس كەلىنشەككە قاراپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
— باسپاگەر سىزدەردى كوپ كەشىكپەي قابىلدايدى. ول بيۋدجەت كوميسسياسىنىڭ ەكى مۇشەسىمەن كەڭەس وتكىزىپ وتىر.
سونى ايتىسىمەن-اق ءداپ ءبىر ونى مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىستەر كۇتىپ تۇرعانداي مازاسىزدانعان ءارى تاۋەلسىز كەيىپپەن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
سارالقا زالىنا ورالعان سوڭ، فورەستە بىردەن بيلبوكەگە كىرىسىپ كەتتى، ءسوزىن قانشا ۇرعانىنىڭ سانىمەن ارالاستىرا سويلەپ تۇر:
— ەندى بىلاي. سەن كۇن سايىن مۇندا ۇشكە قاراي كەلەسىڭ، مەن سەنى حابار اكەلۋگە جۇمسايمىن، سەن ونى تاباسىڭ — كەيدە كۇندىز، كەيدە كەشكىسىن، كەيدە تاڭەرتەڭ. ءبىر! ەڭ اۋەلى مەن ساعان پوليسەي پرەفەكتۋراسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىم باستىعىنا كەپىلدەمە حات جازىپ بەرەم، — ەكى! — ال ول سەنى ءوز قول استىنداعىلاردىڭ بىرەۋىنە جىبەرەدى. سەن ونىمەن بۇكىل ماڭىزدى دەرەكتەردى الىپ تۇرۋعا كەلىسەسىڭ، — ءۇش! — ءوزى دە بەلگىلى، دەرەكتەر رەسمي جانە جارتىلاي رەسمي بولادى. ەگجەي-تەگجەيىن سەن-پوتەننەن بىلەسىڭ، ول بۇل جاعدايدان حاباردار، — ءتورت! — ونى كۇت نەمەسە تاڭەرتەڭ سويلەس. باستىسى، مەن سەنى جۇمساعان ادامدارعا ءبارىن، مۇمكىن نارسەنىڭ ءبارىن قالاي ايتقىزۋدى ۇيرەن — بەس! — بارلىق جەردەن ءوتىپ كەت، ءتىپتى جابىق ەسىكتەن دە، — التى! سول ءۇشىن سەن ايىنا ەكى ءجۇز فرانك جالاقى جانە تاۋىپ كەلگەن جاقسى حابارىڭنىڭ ءار جولىنا ەكى سۋ قوسىمشا الاسىڭ، — جەتى! ودان باسقا سارالقانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءار ءتۇرلى ماقالا جازاسىڭ، — ونىڭ دا ءار جولىنا ەكى سۋ الاسىڭ، — سەگىز.
سودان كەيىن ول ءبىرجولا ويىنعا بەرىلىپ، اسىقپاي ساناي باستادى:
— توعىز، ون، ون ءبىر، ون ەكى، ون ءۇش...
جۋرنالشى ون تورتىنشىدە تيگىزە المادى.
— تاعى ون ءۇش، سايتان العىر! — دەدى كۇڭكىلدەپ. — قارعىس اتقان سان! ىلعي ماعان باقىتسىزدىق اكەلەدى. بالكىم، ون ۇشىندە ولەتىن دە شىعارمىن.
جۇمىسىن بىتىرگەن ءبىر قىزمەتكەر شكاپتان ءوز بيلبوكەسىن شىعاردى: ونىڭ جاسى وتىز بەستە ەدى، الايدا بويىنىڭ الاسالىعى ونى بالا ۇقساتىپ كورسەتەدى. سونان سوڭ تاعى بىرنەشە جۋرنالشى كەلىپ كىردى دە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر ويىنشىقتان الدى. ەندى ولار التاۋ بوپ ويناي باستادى: قابىرعاعا ارقالارىن بەرىپ قاتار-قاتار تۇردى دا، بىركەلكى قيمىلمەن قىزىل، سارى نەمەسە قارا شاردى اعاشتىڭ تۇر-تۇسىنە قاراي لاقتىرا باستادى. قىزا-قىزا كەپ ويىن جارىسقا اينالا باستاعان كەزدە ەكى قىزمەتكەر جۇمىستارىن توقتاتا ساپ، وزدەرىنىڭ تورەشى بولعىسى كەلەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى.
فورەستە باسقالاردان ون ءبىر ۇپاي ارتىق تيگىزدى. بالاعا ۇقساس ادام ۇتىلىپ قالدى، سونان سوڭ شابارمانعا تەلەفون سوقتى دا، ول كەلگەن كەزدە:
— توعىز ساپتىاياق سىرا، — دەدى.
سالقىن سۋسىندى كۇتىپ وتىرىپ، ولار ويىنعا تاعى دا كىرىسىپ كەتتى.
ديۋرۋا ءوزىنىڭ جاڭا ارىپتەستەرىمەن بىرگە سىرا ءىشىپ وتىرىپ:
— مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەپ سۇرادى فورەستەدەن.
— بۇگىن سەن بوسسىڭ، — دەدى ول — ەگەر كەتكىڭ كەلسە، كەتە بەر.
— ال ءبىزدىڭ... ءبىزدىڭ ماقالامىز بۇگىن كەشكە كەتە مە؟
— ارينە، كوررەكتۋراسىن ءوزىم تۇزەتەم، اۋرە بولماي-اق قوي. ەرتەڭگە دەيىن جالعاسىن جازىپ، بۇگىنگىدەي ۇشتە كەل
ديۋرۋا سونداعى ادامداردىڭ بارىمەن قول الىسىپ قوشتاستى، ءبىراق ولاردىڭ اتتارىن دا بىلگەن جوق، سونان سوڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي باقىتتى كۇيدە ءساندى باسپالداقپەن تومەنگە قاراي ءتۇستى.
IV
جورج ديۋرۋا جامان ۇيىقتادى: تاسقا باسىلعان ماقالاسىن كورگەنشە ونىڭ شىدامى تاۋسىلدى. ول تاڭسارىدەن تۇرىپ، گازەت تاراتۋشىلار كيوسكىدەن-كيوسكىگە جۇگىرە باستايتىن كەزدەن الدەقايدا بۇرىن كوشەگە شىعىپ الدى.
ءوزى تۇراتىن ورالىمعا قاراعاندا سول ارادا "فرانسۋز ءومىرى" بۇرىنىراق پايدا بولار دەگەن ويمەن ول سەن-لازەر ۆوكزالىنا قاراي بەت الدى. ءالى تىم ەرتە ەدى، سوندىقتان ۆوكزالعا جەتكەن سوڭ، ول تروتۋارمەن ارى-بەرى جۇرە تۇردى.
ول ساتۋشىنىڭ قالاي كەلىپ، ءوزىنىڭ اينەكتەلگەن كۇركەسىن اشقانىن كورىپ تۇردى، سونان سوڭ گازەتتەردىڭ ەكى بۇكتەلگەن بۋماسىن باسىنا كوتەرىپ ءبىر ادام كەلدى. ديۋرۋا سوعان قاراي جۇگىردى، ءبىراق ولار "فيگارو"، "جيل بلاز"، "گولۋا"، "تاۋلىك جاڭالىقتارى" ەكەن، ال "فرانسۋز ءومىرى" جوق بولىپ شىقتى.
ديۋرۋانىڭ مازاسى كەتتى. "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىكتەرى" ەرتەڭگە قالدىرىلعان شىعار، بالكىم؟ ال كەنەت سوڭعى مينۋتتە ۆالتەر قاريا ماقالانى جىبەرمەي قويسا شە؟
ديۋرۋا ءۇي جاعىنا قايتا ورالىپ قاراسا، گازەتتەر ساتىلىپ جاتىر ەكەن، ول ءتىپتى قاشان اكەلگەنىن دە بايقاماي قالىپتى. كيوسكىگە جەتىپ كەپ ءۇش سۋ اقشانى لاقتىرا سالدى، گازەتتى الا ساپ ءبىرىنشى بەتىن اشىپ، تاقىرىپتارىنا كوز جۇگىرتتى. ۇقسايتىن ەشتەڭە كورىنبەيدى! ونىڭ جۇرەگى اتقاقتاپ كەتتى. ول قاتتى تولقىپ كەلەسى بەتتى اشىپ قارادى دا، ءبىر باعاننىڭ اياق جاعىنان "جورج ديۋرۋا" دەگەندى وقىدى. باسىپتى! قانداي باقىت!
قالپاعىن شەكەسىنە كيىپ، قولىندا گازەت، ول ەشتەمە ويلاماي ءجۇرىپ كەلە جاتتى، العاش كەزدەسكەن كەز كەلگەن ادامدى توقتاتىپ الىپ: "مىنا گازەتتى ساتىپ الىڭىز، مىنا گازەتتى ساتىپ الىڭىز. وندا مەنىڭ ماقالام بار!" — دەگىسى كەلدى. كەشكىسىن بۋلۆارلاردا ايقايلايتىندار قۇساپ ول دا: "فرانسۋز ءومىرىن" وقىڭىزدار، جورج ديۋرۋانىڭ "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىكتەرىن" وقىڭىزدار!" — دەپ ايقايلاۋعا ءازىر ەدى. كەنەت ونىڭ ءوز ماقالاسىن وقىعىسى كەلدى، وندا دا ءبىر قوعامدىق ورىندا، كافەدە، ءبارىنىڭ كوز الدىندا بولاتىن جەردە. قالا ىشىندە وعان ۇزاق قىدىرۋعا تۋرا كەلدى. اقىرى ول ادام كوپ جينالاتىن شاراپ ساقتايتىن جەر سياقتى بىردەمەنى تاپتى، ۇستەلگە جاقىن وتىردى دا، روم بۇيىردى، — ول ۋاقىت دەگەندى مۇلدە ۇمىتتى، سوندىقتان ابسەنت ىشىمدىگىن اكەل دەپ تالاپ ەتۋىنە دە بولاتىن ەدى.
— گارسون، ماعان "فرانسۋز ءومىرىن" اكەلىپ بەرشى! — دەپ ايقايلادى ول.
اق الجاپقىشى بار گارسون جەتىپ كەلدى:
— بىزدە ونداي گازەت جوق، مىرزا، ءبىز "ۇندەۋ"، "عاسىر"، "شامشىراق" جانە "فرانسۋز پاراقشاسى" گازەتتەرىن الامىز.
ديۋرۋا كەيىدى.
— سەندەردى دە مەكەمە دەيدى-اۋ! — دەدى ول ىزالانىپ. — وندا ماعان "فرانسۋز ءومىرىن" ساتىپ اكەپ بەرىڭىز.
گارسون جۇگىرىپ بارىپ گازەتتى الىپ كەلدى. كورشىلەردىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن جانە وندا قانداي قىزىقتى نارسە جازىلعانىن بىلۋگە قۇمارتتىرۋ ءۇشىن، ءوز ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، ديۋرۋا اندا-ساندا:
— وتە جاقسى! وتە جاقسى! — دەپ داۋىستاپ وتىردى.
كەتىپ بارا جاتىپ ول گازەتتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قالدىرىپ كەتتى. سونى بايقاپ، قوجايىن ايقاي سالدى:
— مىرزا، مىرزا، گازەتىڭىزدى ۇمىتىپ باراسىز!
— سىزدە قالا بەرسىن، مەن وقىپ ءبىتتىم، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ديۋرۋا. — ونىڭ ىشىندە اسا قىزىقتى ءبىر ماقالا بار ەكەن دەگەنمەن.
ءدال قانداي ماقالا ەكەنىن ول انىقتاپ ايتقان جوق، الايدا شىعىپ بارا جاتىپ ونىڭ ۇستەلىندەگى "فرانسۋز ءومىرىن" بىرەۋدىڭ بارىپ الىپ جاتقانىن بايقاپ قالدى.
"ەندى نەمەن اينالىسسام ەكەن؟" — دەپ ويلادى ديۋرۋا، ءسويتتى دە، ءوزىنىڭ بۇرىنعى كەڭسەسىنە بارىپ ءبىر ايلىق جالاقىسىن الىپ، سونان سوڭ كەتەتىندىگىن ايتپاق بوپ شەشتى. باستىق پەن قىزمەتكەرلەردىڭ بەت-جۇزدەرىنىڭ قالاي وزگەرىپ سالا بەرەتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ول سۇيسىنگەننەن دىرىلدەپ كەتتى. اسىرەسە ونى باستىقتى اڭقيتاتىن بولدىم دەگەن وي قۋانتتى.
ول اسىقپاي اياڭدادى، كاسسا وندا اشىلادى، توعىز جارىمدا بارۋدىڭ ەش قيسىنى جوق-تى.
كەڭسە ءداۋ كۇڭگىرت بولمەگە ورنالاسقان، — قىستا وندا كۇنى بويى گاز جانىپ تۇرادى. ونىڭ تەرەزەلەرى تار اۋلا جاققا قارايدى جانە باسقا كەڭسەلەردىڭ تەرەزەلەرىنە بارىپ تاقاسادى. سول ءبىر بولمەگە سەگىز قىزمەتكەر سىيىپ وتىرادى، ال بۇرىشتا، قالقانىڭ ار جاعىندا باستىقتىڭ كومەكشىسى وتىرادى.
ديۋرۋا الدىمەن كاسساشىنىڭ جاشىگىندە ساقتاۋلى سارى كونۆەرتكە سالىنعان ءوزىنىڭ ءجۇز ون سەگىز فرانك جيىرما بەس ءسانتيمىن الدى، سونان سوڭ جەڭىمپاز ادامنىڭ تۇرقىمەن ءوزى تالاي كۇنىن وتكىزگەن ۇلكەن كەڭسەگە كەلىپ كىردى.
قالقانىڭ ار جاعىنان باستىقتىڭ كومەكشىسى پوتەل مىرزا وعان ايقاي سالدى:
— بۇل ءسىز بە، ديۋرۋا مىرزا؟ باستىق ءسىز جايىندا بىرنەشە مارتە سۇرادى. ءسىز بىلەسىز بە، ول دارىگەردىڭ كۋالەندىرۋىنسىز ەكى كۇن قاتارىنان اۋرۋعا رۇقسات ەتپەيدى.
ديۋرۋا اسەرى كۇشتىرەك بولۋ ءۇشىن، بولمەنىڭ قاق ورتاسىنا كەلىپ توقتادى.
— مەن، شىنىمدى ايتسام، ونىڭ رۇقساتىنا تۇكىرمەيمىن دە! — دەدى بارلىعىنا ەستىرتە.
شەنەۋنىكتەر قاتتى دا قالدى، قالقانىڭ ار جاعىنان پوتەل مىرزانىڭ ۇرەيلى ۇسقىنى جىلت ەتتى. ونىڭ ريەۆماتيزمى بار-دى، ءوزىنىڭ قالقا قورابىندا ول وكپەك جەلدەن ساقتاناتىن. ال قول استىنداعىلاردى باقىلاپ وتىرۋ ءۇشىن، ول ونى ەكى جەرىنەن تەسىپ قويعان-دى.
شىبىننىڭ ۇشقانى دا ەستىلىپ تۇردى.
— نە دەدىڭىز؟ — دەدى اقىرىندا ءدۇدامال داۋىسپەن باستىقتىڭ كومەكشىسى.
— مەن، شىنىندا، تۇكىرمەيمىن دەدىم. مەن تەك كەتەتىنىمدى حابارلاۋعا عانا كەلدىم. مەن "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" سارالقاسىنا قىزمەتكەر بولىپ ورنالاستىم، ايىنا، ءار جازعان جولىنا الاتىنىمدى ەسەپتەمەگەندە، بەس ءجۇز فرانك الام. بۇگىنگى نومىرىندە مەنىڭ ماقالام باسىلىپ تا ۇلگىردى.
ول راقات ءلاززاتىن سوزا تۇسكىسى كەلگەن، ءبىراق شىدامادى، بىردەن لاق ەتكىزىپ ايتا سالدى.
دەگەنمەن اسەر ەتۋى سۇمدىق بولدى. ءبارى وتىرعان ورىندارىندا قاتتى دا قالدى.
— مەن ءقازىر پەرتيۋي مىرزاعا سونى ايتام دا، سونان سوڭ سىزدەرمەن قوشتاسۋعا كىرىپ شىعام، — دەگەندى قوسىپ قويدى ديۋرۋا.
باستىققا كىرىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ول بۇعان ايقايلاي جونەلدى:
— ا، كەلۋگە قولىڭىز تيگەن ەكەن عوي؟ ءسىز بىلەسىز بە، مەن ەشقاشان...
— تاماق جىرتۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق، — دەپ، باستىعىنىڭ ءسوزىن قولاستىنداعى ادام ءبولىپ جىبەردى.
جۋانتىق، قورازدىڭ ايدارى قۇساعان قىپ-قىزىل پەرتيۋي مىرزا تاڭعالعانىنان شاشالىپ قالدى.
— ءسىزدىڭ دۇكەنشەڭىز مەنى جالىقتىرىپ ءبىتتى، — دەدى ديۋرۋا ءسوزىن جالعاستىرىپ. — مەن بۇگىن ءبىرىنشى رەت جۋرنالشىلىق جولىنا ءتۇستىم، ماعان تاماشا جاقسى ورىن بەردى. كەتەتىنىمدى ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
سونى ايتتى دا شىعىپ كەتتى. ول كەگىن قايتاردى.
ۋادەسى بويىنشا ول كەڭسەگە قايتا ورالىپ، بۇرىنعى ارىپتەستەرىنىڭ قولىن الىپ شىقتى، ءبىراق ولاردىڭ بىردە-بىرى، ءوز باسىن بالەگە شاتىپ الۋدان قورقىپ، وعان ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتا العان جوق، — تولىق جابىلماعان ەسىكتەن ونىڭ باستىقپەن قالاي سويلەسكەنىنىڭ ءبارى ەستىلىپ تۇرعان-دى.
قالتاسىنا جالاقىسىن سالىپ ديۋرۋا كوشەگە شىقتى. وزىنە بۇرىننان تانىس ءارى ارزان مەيرامحانادان ەرتەڭگى اسىن ءارى تويا، ءارى دامدىسىنەن ءىشىپ، "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" تاعى ءبىر ءنومىرىن ساتىپ الىپ جانە ونى ۇستەلدىڭ ۇستىنە تاستاپ كەتىپ، ول بىرنەشە دۇكەندى ارالاپ، تۇككە تۇرعىسىز بىردەمەلەردى ساتىپ الدى؛ ول ۇساق-تۇيەكتەردىڭ وعان تۇك تە قاجەتى جوق-تىن، ول تەك ولاردى ۇيگە اكەلىپ تاستاڭىز دەپ بۇيىرىپ، "جورج ديۋرۋا" دەپ ءوز ءاتى-جونىن ايتۋدان ايرىقشا ءلاززات العان-دى. جانە ول: "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" قىزمەتكەرى دەگەندى قوسىپ قويدى.
الايدا كوشەنى، ءۇيدىڭ ءنومىرىن كورسەتە تۇرىپ، ول:
— زاتتاردى ەسىككۇزەتكە تاستاپ كەتىڭىز! — دەگەندى ۇمىتا قويعان جوق.
ونىڭ ءالى ۋاقىتى بار ەدى، كليەنتتىڭ كوزىنشە قولما-قول وزدەرەك كارتىشكەسىن جاساپ بەرەتىن جەدەل باسپاحاناعا كىرىپ، ءاتى-جونىنىڭ استىنا جاڭا قىزمەتىن جازدىرعان ءجۇز داناسىن جاساتىپ الدى.
سونان سوڭ سارالقا جاققا قاراي ءجۇردى.
فورەستە ونى قولاستىندا ىستەيتىن ادامدى قارسى الاتىن كەيىپتە مەنمەن قارسى الدى.
— ءا، سەن كەلدىڭ بە؟ وتە جاقسى. مەنىڭ ساعان بەرەتىن بىرنەشە تاپسىرمام بار. ون مينۋت كۇتە تۇر. ماعان ءوز جۇمىسىمدى اياقتاۋ قاجەت.
ول ءوز حاتىن جازىپ بىتىرۋگە كىرىستى.
ۇلكەن ۇستەلدىڭ قارسى بەتىندە وتىرعان بوپ-بوز، بولبىر، ىسىڭكى بەت، باس سۇيەگى اپپاق بوپ كەتكەن جالتىر باس بىرەۋ كوزىنىڭ كەمىستىگىنەن قاعازعا مۇرنىن تىرەردەي بولىپ بىردەمە جازىپ جاتتى.
— سەن-پوتەن، سەن سۇحبات الۋعا قاي ۋاقىتتا باراسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ودان فورەستە.
— تورتتە.
— وزىڭمەن بىرگە ديۋرۋانى، مىنا الدىندا تۇرعان جاس جىگىتتى الا كەتىپ، ءوز كاسىبىڭنىڭ قۇپيالارىن وعان اشىپ بەرشى.
— ورىندالادى.
— الجير جايىنداعى ماقالانىڭ جالعاسىن اكەلدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى فورەستە دوسىنان. — باستاماسى ۇلكەن ابىرويعا يە بولدى.
— جوق، — دەدى ديۋرۋا قىزارا كۇڭك ەتىپ، — تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ جازام با دەپ ەم،.. ءبىراق جۇمىسىم سونشالىق كوپ، ءتىپتى، ەش مۇمكىندىگىم بولمادى...
فورەستە كوڭىلى تولماي يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ۇقىپسىزدىعىڭمەن سەن ءوزىڭنىڭ مانسابىڭا كەسىر جاسايسىڭ. ۆالتەر قاريا سەنىڭ ماتەريالىڭا سەنىپ قالىپ ەدى. مەن وعان ەرتەڭ بولادى دەپ ايتايىن. ەگەر سەن ەشتەڭە ىستەمەي-اق اقشا الا بەرۋگە بولادى دەپ ساناساڭ، وندا قاتەلەسەسىڭ.
از ۇنسىزدىكتەن كەيىن تاعى ءبىر ءسوز قوسىپ قويدى:
— تەمىردى قىزۋ كەزىندە سوعۋ كەرەك، شايتان العىر!
سەن-پوتەن ورنىنان تۇردى.
— مەن دايىنمىن، — دەدى ول.
فورەستە تاپسىرما بەرمەس بۇرىن كرەسلونىڭ ارقالىعىنا شالقايىپ، سالتاناتتى دەرلىك ءبىر تۇرگە ەندى.
— ماسەلە بىلاي، — دەپ باستادى ول ديۋرۋاعا قادالا قاراپ. — وسىدان ەكى كۇن بۇرىن بىزگە جۇڭگو گەنەرالى لي چەن-فۋ مەن رادجا تاپوساحيب رامادەراو پالي پاريجگە كەلدى، — گەنەرال "كونتينەنتالعا"، رادجا "بريستول" قوناق ۇيىنە توقتادى. سەندەر سولاردان سۇحبات الۋلارىڭ كەرەك.
سول ءسات ول سەن-پوتەنگە بۇرىلىپ قارادى:
— مەن ساعان كورسەتكەن باستى نارسەلەردى ۇمىتپا. گەنەرالدان دا، رادجادان دا انگليانىڭ قيىر شىعىستى شارلاۋى جايىندا، وتارلاۋ ادىستەرى تۋرالى، ولار ورناتقان باسقارۋ بەينەسى حاقىندا نە ويلايتىندارىن سۇرا، ولار ەۋروپا، اتاپ ايتقاندا، فرانسيا بۇعان ارالاسادى دەپ ۇمىتتەنە مە ەكەن.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن ەشكىمنىڭ بەتىنە ناقتىلاپ قاراماي-اق ءوز ويىن ايتىپ تاستادى:
— ءبىزدىڭ وقىرماندى ءقازىر ءۇندىستان مەن قىتايدىڭ قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالىپ جاتقان ماسەلەلەرگە قالاي قارايتىنى قاتتى قىزىقتىرادى.
ديۋرۋاعا تاعى قادالا قاراپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
— سەن-پوتەننىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن بايقاپ كور، — ول جەرگىلىكتى حابارلاردى جازۋدىڭ تاماشا شەبەرى، بەس ءمينۋتتىڭ ىشىندە-اق ول كىمنىڭ بولسا دا ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستايدى.
سودان سوڭ ول تاعى دا ماڭىزدى ءىس اتقارىپ وتىرعان كەيىپپەن قالامسابىن قولىنا الدى، — ونىڭ بۇرىنعى ءوزى پولكتاسى، ال قازىرگى قىزمەتتەسىن بەلگىلى ءبىر شەڭبەردەن شىعارماي، وعان ءوزىنىڭ تيەسىلى ورنىن كورسەتىپ قويعىسى كەلگەنى انىق-تى.
تابالدىرىقتان سىرتقا اتتاپ شىعا سالىسىمەن-اق سەن-پوتەن ديۋرۋاعا كۇلە بىلاي دەدى:
— ءاي، بالسىنگىش-اۋ! ءتىپتى ءبىزدىڭ الدىمىزدا مىڭ قۇبىلادى. ءبىزدى ءوزىنىڭ وقىرماندارى سياقتى كورەدى.
ولار بۋلۆاردى بويلاي ءجۇردى.
— بىردەمە ىشسەك قايتەدى؟ — دەگەن ۇسىنىس ايتتى حابار جازۋشى.
— قۋانا قۇپ دەيمىن. قاپىرىق قوي!
ولار كافەگە كىرىپ، سالقىن سۋسىن سۇرادى. سەن-پوتەن وسى ارادا شەشىلىپ سويلەدى. سارالقاداعى جاعدايلار مەن الەمدەگى بارلىق نارسەلەر تۋرالى ول تاڭعالارلىقتاي بىلگىشتىك بايقاتتى.
— باستىق پا؟ ناعىز ەۆرەيدىڭ ءوزى! ال ەۆرەيلەردى، بىلەسىڭ بە، قايتا تاربيەلەۋگە بولمايدى. سونداي حالىق!
سەن-پوتەن ۆالتەردىڭ ساراڭ قىلىقتارىنا قاتىستى بىرنەشە ناقتى مىسال كەلتىرىپ، يزرايل بالالارىنا ءتان تيىن ەسەپتەگىش ەكونوميكاسىن، ارزان الۋ ءۇشىن ارلانبايتىن ۇساق-تۇيەك ساۋداگەرلىگىن، بۇكىل پايداكۇنەمدىك قىلىعىن سۋرەتتەپ بەردى.
— سونىسىنا قاراماي بالە ءوزى، بىردە-بىر ادامعا سەنبەيدى، ەلدىڭ ءبارىن الداپ سوعادى. ونىڭ گازەتى رەسميلەۋ، كاتوليكتىك، ليبەرال، رەسپۋبليكالىق، ورلەاندىق، ونداي كوپ قاتپارلى ءتاتتى نان، ۇساق-تۇيەكتىڭ دۇكەنى وعان تەك بيرجاداعى ارەكەتتەرى مەن باسقا دا مەكەمەلەر ءۇشىن قوسىمشا قۇرال رەتىندە عانا كەرەك. بۇل جاعىنان ول قاتە جىبەرمەيدى: كوك تيىنى دا جوق اكسيونەرلىك قوعامداردان ميلليونداپ تابادى...
سەن-پوتەن ديۋرۋانى "قىمباتتى دوستىم" دەپ قويىپ، توقتاماي سويلەدى.
— دەگەنمەن كەسسەڭ قان شىقپايتىن ساراڭنىڭ اۋزىنان كەي-كەيدە بالزاكقا ىلايىق سوزدەر دە شىعىپ قالادى. جاقىندا مىنانداي ءبىر جاعداي بولدى: مەن، قۇم تەرگىش قارت نوربەر جانە دون-كيحوتتىڭ قازىرگى ءتۇرى ريۆال — ۇشەۋمىز، ءتۇسىندىڭىز بە، سونىڭ كابينەتىندە وتىرعامىز، ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ مەڭگەرۋشىمىز، بۇكىل پاريجگە قولتىعىنا قىسقان ساقتيان پارتپەلىمەن بەلگىلى مونتلەن كىرىپ كەلدى. ۆالتەر وعان شۇيلىگە قارادى دا: "نە جاڭالىق؟" — دەپ سۇراپ ەدى، مونتلەن جايباراقات قانا: "مەن ءقازىر عانا قاعاز ءۇشىن قارىزىمىزدى تولەپ كەلدىم — ون التى مىڭ فرانك"، — دەپ جاۋاپ بەردى. باستىق ورنىنان شوشىنا ۇشىپ تۇرەگەلدى: "نە دەدىڭىز؟" — "پريۆا مىرزاعا تولەپ كەلدىم". — "ءسىز اقىلىڭىزدان اۋىسقان شىعارسىز!" — نەگە؟ — "نەگە... نەگە... نەگە..." ۆالتەر كوزاينەگىن الدى، اينەكتەرىن ءسۇرتتى؛ ءيا تاپقىر، ءيا ۋلى بىردەمە ايتار كەزدەگى ادەتىمەن تومپيعان ۇرتتارىن تىرسيتا كەرىپ قۋلانا جىميدى دا، قارسى ءسوز ايتقىزبايتىنداي مىسقىلمەن: "نەگە؟ ويتكەنى بۇل ىستەن ءبىز ءتورت، بالكىم، بەس مىڭ فرانك ءتۇسىم تۇسىرەتىن ەدىك"، — دەدى. مونتلەن تاڭدانىپ: "قالايشا، ۆالتەر مىرزا، ەسەپشوتتىڭ ءبارى دۇرىس بولاتىن، مەن ءبارىن تەكسەرگەم، ال ءسىز قابىلداعانسىز..." سول كەزدە باستىق، بۇل جولى بارىنشا سالماقتى ۇنمەن بىلاي دەدى: "سونشالىق اشىقاۋىز بولۋعا بولمايدى. ەسىڭىزدە بولسىن، مونتلەن مىرزا، اۋەلى قارىزدى قامپيتىپ جيناپ الۋ كەرەك، سونان سوڭ بارىپ سۇيىسپەنشىلىكپەن الىس-بەرىس جاساۋ كەرەك".
سەن-پوتەن باسىن شالقايتىپ، بىلگىش ادامنىڭ كەيپىمەن: — ال قالاي؟ بۇل بالزاكشا سويلەۋ ەمەس پە؟ — دەدى.
ديۋرۋا بالزاكتى وقىماسا دا، سونشالىقتى سەنىمدى ۇنمەن قوشتاۋ ايتتى:
— ءيا، سولاي، سايتان العىر!
ۆالتەر حانىمدى حابار جيناۋشى سەمىز كۇركەتاۋىق دەپ اتادى، نوربەر دە ۆارەندى — جولى بولماعىش قارت، ءريۆالدى — فەرۆاكتىڭ ءالسىز كوشىرمەسى دەدى. سودان سوڭ قايتادان فورەستەگە ورالدى.
— ول انشەيىن ءساتتى ۇيلەندى — بار-جوعى سول عانا.
— ال، تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ ايەلى كىم ءوزى؟
— و، ول سايتان عوي، قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى! — دەدى سەن-پوتەن الاقانىن ۋقالاپ. — تىشقاننىڭ ايعىرىنداي ۆودرەكتىڭ، گراف دە ۆودرەكتىڭ ويناسى عوي، — ونى كۇيەۋگە بەرىپ، جاساۋىن جاساعان سول عوي...
ديۋرۋا كەنەت قالتىراپ كەتتى، بويىن الدەبىر ءدىرىل بيلەدى، الدىندا وتىرعان مىلجىڭدى بوقتاپ-بوقتاپ، بەتىنە ءبىر پەرىپ جىبەرگىسى كەلدى. ءبىراق ول ونى تەك سۇراقپەن عانا بوگەدى.
— سەن-پوتەن دەگەن ءسىزدىڭ شىن ءاتى-جونىڭىز بە؟
— جوق، مەنىڭ اتىم توما، — دەدى ول اڭعال ادامعا ءتان كەيىپپەن. — مەنى سەن-پوتەن2 دەپ اتاپ كەتكەن سارالقاداعىلار عوي.
— ءقازىر، شاماسى، كەش بولىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، — دەدى ديۋرۋا سۋسىننىڭ اقشاسىن تولەپ جاتىپ، — بىزگە ءالى اتاقتى ەكى اداممەن جولىعۋ كەرەك قوي.
سەن-پوتەن ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى.
— ءالى ىسىلماعان ادام ەكەنىڭىز بىردەن ءبىلىنىپ تۇر! دەمەك ءسىز مەنى شىنىندا دا سىزدەر انگليا تۋرالى نە ويلايسىزدار دەپ سۇراۋ ءۇشىن ۇندىلىك پەن قىتايعا بارادى دەپ ويلايسىز با؟ "فرانسۋز ءومىرى" وقىرماندارىنىڭ ويىنان شىعۋ ءۇشىن ولاردىڭ قالاي جاۋاپ بەرۋى كەرەك ەكەنىن مەن ولاردان الدەقايدا جاقسى بىلەمىن. مەن ءوز ومىرىمدە مۇنداي قىتايلاردان، پارسىلاردان، ۇندىلەردەن، چيليلىكتەردەن، جاپونداردان بەس ءجۇز سۇحبات الدىم. مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ ءبارى دە سول ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى ايتادى. سوندىقتان مەن ءوز ماقالامدا ەڭ سوڭعى قوناعىمىزدىڭ ايتقاندارىن سوزبە-سوز قايتا كوشىرىپ شىعۋىم كەرەك. ونىڭ تەك تاقىرىبىن، اتىن، اتاق-دارەجەسىن، جاسىن، نوكەرلەرىنىڭ قۇرامىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. ولارعا وتە ساق بولۋ كەرەك، ايتپەسە "فيگارو" ما، "گولۋا" ما، بىرەۋى وتىرىگىڭدى شىعارىپ قويۋى مۇمكىن. "بريستول" مەن "كونتينەنتالدىڭ" ەسىككۇزەتتەرىنەن مەن بەس ءمينۋتتىڭ ىشىندە سونىڭ ءبارى جايىندا وتە ءدال مالىمەت جيناپ الام. ءبىز ولارعا دەيىن تاياۋ بارامىز جانە جول بويى ءبىر-بىر تەمەكىدەن تارتىپ ۇلگىرەمىز. ال سارالقادان كولىكپەن جۇرگەنىمىز ءۇشىن دەپ بەس فرانك تالاپ ەتەمىز. مىنە، قىمباتتى دوستىم، ىسىلعان ادامدار وسىلاي ىستەيدى.
— مۇنداي جاعدايدا حابار جيناۋشى بولىپ ىستەۋ پايدالى سياقتى عوي؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— ءيا، ءبىراق بارىنەن دە پايدالىسى حرونيكا، ول بۇركەمەلەنگەن جارناما عوي، — دەپ، سەن-پوتەن جۇمباقتاۋ جاۋاپ قايتاردى.
ەكەۋى تۇردى دا، بۋلۆاردى بويلاپ ماگدالينا شىركەۋى جاققا قاراي ءجۇردى.
— بىلەسىز بە؟ — دەدى كەنەت سەن-پوتەن، — ەگەر ءسىزدىڭ ءبىر جۇمىستارىڭىز بولسا، وندا بارا بەرىڭىز، ءسىزدى بەكەر ۇستامايىن.
ونىڭ قولىن قىسىپ، ديۋۋرۋا ءوز بەتىنشە كەتتى.
بۇگىن كەشكىسىن جازىپ شىعۋعا ءتيىستى ماقالا ونىڭ مازاسىن الا بەردى، ەندى جولدا كەلە جاتىپ سونى ويلاستىرا باستادى. ول بىرەر انەكدوتتى ەسىنە ءتۇسىرىپ بايقادى، ءوزىنىڭ كەيبىر كورگەندەرى مەن ويلارىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، كەيبىر قورىتىندىلار جاساۋعا تىرىستى ء-سويتىپ كەلە جاتىپ ەليسەي دالاسىنىڭ شەتىنە شىعىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالدى، جول بويى وعان اندا-ساندا عانا قىدىرعان ادامدار جولىقتى، سەبەبى ىستىق كۇندەرى پاريج كوشەلەرىندە ادام بولمايدى.
سالتانات قاقپاسىنىڭ قاسىنداعى ەتۋال الاڭىنداعى شاراپحانادان تاماقتانعان سوڭ، ول بۋلۆاردىڭ سىرت اينالما جولىمەن اياڭداپ ۇيىنە قايتتى دا، كەلگەن سوڭ بىردەن جۇمىسقا وتىردى.
الايدا الدىندا جاتقان ۇلكەن اق قاعازدى كورگەندە، ونىڭ بارلىق جيناقتاپ ۇلگەرگەنى تۇگەل ۇشىپ كەتكەن سياقتاندى، ميىنىڭ ءوزى بۋ بوپ كەتكەن تارىزدەندى. ول تەك ەستەلىكتىڭ ۇزىندىلەرىن عانا ەسىندە ساقتاپ قالدى، ەسىنە تۇسىرۋگە قانشا تىرىسسا دا، ەندى ەسىنە تۇسە بەرگەندە نە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءبارى سۋسىپ جىلت ەتىپ جوق بولادى دا كەتەدى، ولاردى قالاي جازۋ كەرەگىن، نە ىستەپ، قالاي باستاۋى قاجەت ەكەنىن ول، تەگى، بىلە المادى.
ءبىر ساعات بويى باسى قاتىپ، ءبىرىنشى سويلەمنىڭ سان ءتۇرلى نۇسقالارىمەن بەس بەتتى تولتىرعان سوڭ، ول وزىنە-وزى: "مەن ءالى داعدىلانعام جوق. تاعى ءبىر رەت ساباق الۋعا تۋرا كەلەدى"، — دەدى. فورەستە حانىممەن وڭاشادا، ۇزاققا سوزىلعان ىقىلاستى، ىشكىل جاعدايلاردى قوزعايتىن، سونداي ءبىر ادەمى اڭگىمە ۇستىندە بىرلەسە جۇمىس ىستەيمىن-اۋ دەگەن ويدان عانا ونىڭ بويىن مازاسىز ىنتىقتىرعان ءدىرىل بيلەدى. ەگەر ماقالا جازۋعا قايتا وتىرسام، ويلاماعان جەردە قولىم ءجۇرىپ كەتە مە دەپ قورقىپ، ديۋرۋا دەرەۋ جاتا قالۋعا اسىقتى.
فورەستە حانىممەن كەزدەسۋدىڭ ءلاززاتىن الدىن الا ەلەستەتىپ جانە ونى ادەيى سوزا ءتۇسىپ، ول تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرماي ۇزاق جاتتى.
تانىس ەسىككە كەلىپ، ول قوڭىراۋدىڭ تۇيمەسىن باسقان كەزدە ساعات ون ءبىر بولعان-دى.
— فورەستە مىرزانىڭ قولى بوس ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى مالاي.
كۇيەۋى ۇيىندە بولۋى مۇمكىن دەگەندى ديۋرۋا مۇلدە ەسىنە الماپتى. ايتكەنمەن ول العان بەتىنەن قايتپادى.
— مەن وعان وتە تىعىز شارۋامەن كەلىپ تۇرعانىمدى ايتىپ بارىڭىز.
بەس مينۋتتەن كەيىن ول ءوزى جاقىندا عانا تاڭعاجايىپ ەرتەڭگىلىكتى وتكىزگەن كابينەتكە كىردى.
كەشە عانا ديۋرۋا وتىرعان كرەسلودا حالات جامىلعان جۋرنالشى تۋفليشەڭ، كىشكەنتاي اعىلشىن تاقياسىن كيىپ بىردەمە جازىپ وتىر ەكەن، ال سول ۇيگە كيەتىن اق كويلەگىمەن جۇرگەن فورەستە حانىم الدى اشىق پەشكە سۇيەنگەن قالپى ايتقانىن جازدىرىپ تۇر ەكەن.
ديۋرۋا تابالدىرىقتان-اق توقتاپ قالدى.
— كەشىرىم وتىنەم، مەن سىزدەرگە كەدەرگى جاسادىم با؟
فورەستە وعان ىزالانا قارادى.
— تاعى نەمەنە؟ — دەدى بۇرقىلداپ. — تەزىرەك ايت، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز جوق.
— ەشتەڭە، كەشىر، — دەدى ديۋرۋا قىسىلا مىڭگىرلەپ.
فورەستە اشۋلاندى.
— تەز ەندى، شايتان العىر! نەمەنەگە سوزبالايسىڭ؟ سەن ەندى ماعان: "قايىرلى تاڭ" دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا بۇزىپ-جارىپ كىرىپ كەلمەگەن شىعارسىڭ؟
— جوق، ارينە،.. — دەدى ديۋرۋا قىسىلعانىن جەڭىپ. — بىلگىڭ كەلسە، جاعداي بىلاي، مەن تاعى ماقالادان ەشتەڭە شىعارا المادىم... ال سەن... سەن ەكەۋىڭ وتكەندە سونداي جاقسى نيەتتە بولدىڭدار... سەندەرگە سەنىپ... مەن تاعى باتىلدىق جاساپ كەلىپ ەم...
— سەن كىسىنى تۋرا مازاق قىلاسىڭ! — دەدى فورەستە ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — سەن، بايقايمىن، مەنى سەن ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى دەپ، ال ءوزىڭدى تەك اي سايىن اقشا الا بەرەم دەپ ويلاعان بولۋىڭ كەرەك، شاماسى. ايتاتىنى جوق، ىڭعايلى ويلاپ تابىلعان!
مىسقىلدى سىپايىلىققا ۇقساس جۇمباق جىميىسپەن كۇلىمسىرەپ، فورەستە حانىم تەمەكىسىن تارتىپ ءۇنسىز تۇرا بەردى.
— كەشىرەرسىزدەر... مەن ويلاپ ەم... مەن سەنىپ ەم،.. — دەپ، اشۋلانعان ديۋرۋا بىلدىرلاپ تۇردى دا، كەنەت ناقپا-ناق سويلەپ قويا بەردى. — سىزدەن مىڭ مارتە كەشىرىم سۇرايمىن، حانىم، جانە مەن ءۇشىن كەشە جازىپ بەرگەن تاماشا فەلەتونىڭىزعا ىستىق العىسىمدى بىلدىرەم.
ول تاعزىم جاسادى دا، شارلگە:
— ساعات ۇشتە سارالقادا بولام، — دەدى.
ءسويتتى دە شىعىپ كەتتى.
ۇيىنە قاراي تەز-تەز باسىپ كەلە جاتىپ، ول وزىنە-وزى: "جارايدى، ءقازىر ءوزىم-اق جازامىن، كورەرسىڭ ءالى"، — دەپ مىڭگىرلەدى.
ىزا شابىتتاندىرعان ديۋرۋا ءوز بولمەسىنە كىردى دە، دەرەۋ جۇمىسقا كىرىستى.
ول جايداق رومانداردان پايدالانعان ۇساق-تۇيەكتەرمەن، تاڭعاجايىپ وقيعالارمەن، استارلى سۋرەتتەۋلەرمەن تولتىرىپ، وقيعالاردى فورەستە حانىم بەلگىلەگەن باعىتتا دامىتىپ، مەكتەپ وقۋشىسىنىڭ ولاق ءتىلى مەن ۋنتەر-وفيسەردىڭ جارگونىن ارالاستىرا جازدى. ءبىر ساعاتتا ماقالانى جازىپ ءبىتىپ، وزىنە-وزى ريزا بولىپ، سول بىلىق دۇنيەسىن سارالقاعا الىپ كەلدى.
ول ارادا ونىڭ ءبىرىنشى جولىققان ادامى سەن-پوتەن استىرتىن ارەكەت جاساۋشىلاردىڭ كەيپىمەن ونىڭ قولىن قاتتى قىسىپ امانداستى.
— مەنىڭ ۇندىلىكپەن جانە قىتايمەن اڭگىمەمدى وقىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى. — قىزىق، ءا، سولاي ەمەس پە؟ وعان بۇكىل پاريج ريزا. ال مەن ولاردى بەتپە-بەت كورگەن دە جوقپىن عوي.
ديۋرۋا ءالى ەشتەمە وقىعان جوق-تى؛ ول دەرەۋ گازەتتى الدى دا، "ءۇندىستان مەن جۇڭگو" دەگەن ۇزىننان-ۇزاق ماقالانى قاراي باستادى، ال سەن-پوتەن وعان ماقالانىڭ قىزىقتى جەرلەرىن كورسەتىپ، ءتۇسىندىرىپ تۇردى.
جۇمىسباستى، جۇمىستىڭ قامىن جەگەن كىسىشە قينالىپ فورەستە كەلدى.
— ءسىز وسىنداسىز با؟ وتە جاقسى بولدى. سىزدەر ەكەۋلەرىڭىز دە قاجەتسىزدەر ماعان.
ءسويتتى دە، كەشكە دەيىن ەكەۋىنىڭ ءدال قانداي ساياسي جاعدايعا قاتىستى دەرەكتەر تاۋىپ اكەلۋلەرى كەرەكتىگىنە نۇسقاۋ بەردى.
ديۋرۋا وعان ءوزىنىڭ قولجازباسىن بەردى.
— مىناۋ الجير جاعىنداعى ماقالانىڭ جالعاسى.
— وتە جاقسى، اكەل، اكەل، مەن باستىققا كورسەتەيىن.
سونىمەن اڭگىمەلەرى ءبىتتى.
سەن-پوتەن ءوزىنىڭ جاڭا ارىپتەسىن ەرتىپ كەتتى، ەكەۋى دالىزگە شىققان سوڭ ودان:
— ءسىز كاسساعا كىرىپ شىقتىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق. نە ءۇشىن؟
— نەگە بولۋشى ەدى؟ اقشا الۋ ءۇشىن. جالاقىنى، بىلەسىز بە، ىلعي ءبىر اي بۇرىن الىپ وتىرۋ كەرەك. قانداي جاعدايلار بولىپ قالاتىنىن كىم بىلەدى.
— نەسى بار... مەنىڭ ەشقانداي قارسىلىعىم جوق.
— مەن ءسىزدى كاسساشىمەن تانىستىرىپ قويايىن. ول قارسى بولمايدى. مۇندا جاقسى تولەيدى.
ديۋرۋا ءوزىنىڭ ەكى ءجۇز فرانكىن جانە ونىڭ ۇستىنە كەشەگى ماقالاسى ءۇشىن قوسىمشا جيىرما سەگىز فرانك الدى، سوندا بۇرىنعى كەڭسەدەن العان جالاقىسىنىڭ قالدىعىمەن قوسقاندا، ونىڭ اقشاسى ءۇش ءجۇز قىرىق فرانك بولدى.
ول ەشقاشان مۇنشا اقشانى قولىنا ۇستاپ كورمەگەن-تىن، سوندىقتان مۇنداي بايلىق وعان، قۇداي بىلەدى، تالايعا جەتەتىندەي كورىندى.
سەن-پوتەن وزىنە كەرەك مالىمەتتەردى باسقالار ەندىگى ءبىلىپ بولعان شىعار دەگەن ەسەپپەن، ءوزىنىڭ سوزشەڭدىگى مەن سۇراي بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسىندا وزىنە كەرەكتىنى سولاردان-اق ءبىلىپ العىسى كەلىپ، ديۋرۋاعا وزىمەن بىرگە باسەكەلەس گازەتتەردىڭ سارالقالارىن ارالاپ قايتۋعا ۇسىنىس جاسادى.
كەشكىسىن قولى بوساعان سوڭ ديۋرۋانىڭ فولي-بەرجەرگە سوققىسى كەلدى.
ساتىمەن ءوتىپ كەتۋدى ويلاپ، تەكسەرۋشىگە:
— مەن جورج ديۋرۋامىن، "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" قىزمەتكەرى، — دەپ تانىستىردى ءوزىن. — وتكەندە مەن فورەستە مىرزامەن بىرگە كەلگەم، ول ماعان رۇقسات قاعاز الىپ بەرەم دەپ ۋادە ەتىپ ەدى. سول ۇمىتىپ كەتپەدى مە ەكەن دەپ قورقام.
ەكەۋلەپ ءتىزىمدى قارادى. ونىڭ ءاتى-جونى وندا جوق بولىپ شىقتى. ايتكەنمەن تەكسەرۋشى وعان قۇرمەتپەن قاراپ، وتكىزىپ جىبەردى.
— جارايدى، مىرزا، وتە بەرىڭىز، — دەدى ول، — تەك ديرەكتوردىڭ وزىنە جەكە جولىعىڭىز، ءسوز جوق، ول سىزگە قارسى بولمايدى.
جورج ديۋرۋا كىرە سالىسىمەن-اق بىردەن وتكەندە وسىننان بىرگە كەتكەن ايەل راشەلدى كوردى. ايەل مۇنىڭ قاسىنا كەلدى.
— سالەمەت پە، مىسىعىم. قالاي ءجۇرىپ جاتىرسىڭ؟
— وتە جاقسى، ءوزىڭ شە؟
— مەن دە جامان ەمەس. بىلەسىڭ بە، وسى ارالىقتا مەن سەنى ەكى دۇركىن تۇسىمدە كوردىم.
ديۋرۋا وعان كوتەرىلىپ قالدى.
— اپىرماي، ءا! ونى قالاي جورۋعا بولادى؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ.
— ول دەگەن سەن ماعان ۇناپ قالدىڭ دەگەن ءسوز، اقىماق، سەنىڭ قولىڭ تيگەندە، ءبىز ونى تاعى قايتالاي الامىز.
— ەگەر قالاساڭ، بۇگىن-اق بولسىن.
— قالاعاندا قانداي.
— جارايدى، تەك ەندى... — ديۋرۋا بوگەلىپ قالدى، ول ايەلگە ايتقىسى كەلگەن سوزدەن ءوزى دە ەپتەپ ىڭعايسىزداندى. — ماسەلە بىلاي، مەن بۇگىن اقشاسىزبىن، كلۋبتا بولىپ ەم، تۇگىم قالماي ۇتىلىپ شىقتىم.
ەركەكتەردىڭ ساۋداگەرلىك قۋلىعىنا ابدەن ۇيرەنگەن تاجىريبەلى جەزوكشەنىڭ تۇيسىگىمەن وتىرىكتى سەزىپ، ايەل ونىڭ كوزىنە تۋرا قارادى.
— سۋايت! ماعان ونداي قىلىق كورسەتكەنىڭ جاقسى ەمەس. ديۋرۋا قىسىلعاننان كۇلىمسىرەدى.
— مەندە بار-جوعى ون فرانك قانا قالدى، الام دەسەڭ، سونى ال. ايەل ءوز ناپسىسىنە قىزمەت جاساپ جاتقان جەزوكشەنىڭ جومارتتىعىمەن سىبىرلاي سويلەدى:
— ءبارىبىر، سۇيكىمدىم، مەن تەك سەنى قالايمىن.
ەمىنگەن كوز جانارىن ونىڭ مۇرتىنان الا الماي، سۇيگەن ادامنىڭ نازىكتىگىمەن راشەل ونىڭ قولىنا سۇيەندى.
— الدىمەن اناردىڭ ءسولىن ءىشىپ الايىق، — دەدى ۇسىنىس جاساپ. — سونان سوڭ كىشكەنە قىدىرايىق. مەن سەنىمەن تەاترعا بارعىم كەلەدى، جاي انشەيىن، مەنىڭ قانداي جىگىتىم بار ەكەنىن بارىنە كورسەتۋ ءۇشىن. ءبىز كەشىكپەي مەنىكىنە بارامىز، ماقۇل ما؟
ول ارادان ول كەش شىقتى. ءالى تىم جارىق بولاتىن، سول سوت ونىڭ ەسىنە "فرانسۋز ءومىرىن" ساتىپ الۋ كەرەگى ءتۇستى. قولى دىرىلدەپ گازەتتىڭ ورتاسىن اشتى — ونىڭ ماقالاسى جوق بوپ شىقتى. ول اياقجولدىڭ ۇستىندە ۇزاق تۇردى، ءالى دە ماقالامدى تاۋىپ الام با دەگەن ۇمىتپەن گازەت باعانالارىن كوزىمەن ىشىپ-جەپ قارادى.
ونىڭ جۇرەگىن الدەبىر بەلگىسىز سالماق ەزگەندەي بولدى. ول ۇيقىسىز تۇننەن شارشاعان-دى، ەندى مىنا تيتىقتاتقان رەنىش ارالاسىپ، باقىتسىزدىققا ۇشىراعانداي جابىرقادى.
ۇيىنە كەلگەن سوڭ، ول شەشىنبەستەن توسەككە قۇلاي كەتتى دە، ۇيىقتاپ قالدى.
بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ول سارالقاعا كەلىپ، بىردەن شىعارۋشىنىڭ كابينەتىنە ءوتتى.
— ۆالتەر مىرزا، بۇگىنگى نومىردە مەنىڭ الجير تۋرالى ەكىنشى ماقالامنىڭ باسىلماعانى مەنى قاتتى تاڭعالدىردى.
شىعارۋشى باسىن كوتەرىپ، سالقىن سويلەدى:
— مەن ءوزىڭىزدىڭ دوسىڭىز فورەستەدەن قاراپ شىعىڭىزشى دەپ سۇراعام. ول ونى قاناعاتتانعىسىز دەپ تاپتى. سىزگە ونى وڭدەۋگە تۋرا كەلەدى.
ديۋرۋانىڭ جىنى كەلدى، ول كابينەتتەن ءۇنسىز شىقتى دا، فورەستەگە تاپ بەردى:
— مەنىڭ ماقالامدى سەن نەگە بۇگىن باسپادىڭ؟
كرەسلونىڭ ارقالىعىنا شالقايا وتىرىپ، اياعىن ۇستەلدە جاتقان ءوز قولجازباسىنىڭ ءدال ۇستىنە قويدى دا، جۋرنالشى تەمەكىسىن تارتتى. بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، ءار ءسوزىن انىقتاي، جەردىڭ استىنان شىعىپ جاتقانداي كۇڭگىرت داۋىسپەن جايباراقات بىلاي دەدى:
— باستىق ونى ءساتسىز دەپ تاپتى، وزىنە وڭدەۋگە قايتارىپ بەر دەپ ماعان تاپسىردى. انە جاتىر، الىپ كەت.
ءسويتتى دە، پرەسس-پاپيەنىڭ استىندا جاتقان قاعازداردى ساۋساعىمەن كورسەتتى.
ديۋرۋانىڭ كۇيىنگەنى سونداي، نە دەپ جاۋاپ قايتارارىن بىلمەدى. ول ءوز بۇيىمىن الىپ قالتاسىنا سۇعا سالدى، ال فورەستە سول ارادا ءوز ءسوزىن ارى جالعاستىرىپ جاتتى:
— سەن ءقازىر وسىننان تۋرا پرەفەكتۋراعا باراسىن...
ول تاعى بىرنەشە بارۋعا ءتيىس مەكەمەلەردى اتادى، ولاردان بۇگىن وعان قانداي تۇردەگى دەرەكتەر اكەلۋگە ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ديۋرۋا فورەستەنى قالاي ءبىر شانشىپ الۋدىڭ رەتىن تابا الماي، اقىرى شىعىپ كەتتى.
ەرتەسى ول ماقالاسىن تاعى الىپ كەلدى. ونى تاعى قايتارىپ بەردى. ونى ءۇشىنشى رەت وڭدەپ، تاعى قايتارىپ العان سوڭ بارىپ ول ءوزىنىڭ اسىعىستىق جاساعانىن جانە ونى بۇل جولمەن الىپ جۇرۋگە تەك فورەستەنىڭ عانا قابىلەتتى ەكەنىن ءتۇسىندى.
ول ەندى "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىكتەرى" تۋرالى ايتپايتىن بولدى، بولاشاقتاعى يگى مۇددە ءۇشىن قاجەت بولعاندىقتان، ول وزىنە جۋاس ءارى ساق بولۋعا، حابار جيناۋشى قىزمەتىن ادال اتقارۋعا وزىنە-وزى ءسوز بەرگەن-دى.
ول تەاتر مەن ساياساتتىڭ، پالاتا دەپۋتاتتارىنىڭ كورىنە بەرمەيتىن سىرت جاعىنا، ال مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ الدىنا ءوتىپ كەتىپ، ايرىقشا تاپسىرمالاردى ورىندايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ماڭعاز بەت-بەينەلەرى مەن ەسىككۇزەتتەردىڭ كوڭىلسىز، ۇيقىسى قانباعان جۇزدەرىن ابدەن زەرتتەدى.
ول مىنىستىرلەرمەن، وتىرىكشىلەرمەن، گەنەرالدارمەن، تىڭشىلارمەن، كنيازدارمەن، سۋتەنەرلەرمەن، جەزوكشەلەرمەن، ەلشىلەرمەن، ەپيسكوپتارمەن، جەڭگەتايلارمەن، بەلگىلى الاياقتارمەن، قوعامدىق ادامدارمەن، ارباكەشتەرمەن، داياشىلارمەن، شۋلەرلەرمەن قاتىناس جاساپ؛ سولاردىڭ ءيمانجۇزدى، ال جان تۇكپىرىندە نەمقۇرايدى دوسى بولىپ: ۇزدىكسىز، كەز كەلگەن كۇنى مەن كەز كەلگەن ساعاتتا، كەيدە اناۋسىمەن، كەيدە مىناۋسىمەن جولىعىسىپ، ولارمەن تەك ءوزىنىڭ حابار جيناۋشىلىق ماقساتىمەن عانا شۇيىركەلەسىپ، ولاردىڭ ءبارىن ول ءبىر ولشەممەن ولشەپ، بارىنە بىردەي قارادى، بارىنە دە بىركەلكى باعا بەردى. ول ءوزىن بارلىق شاراپتىڭ ءتۇرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن بايقاپ كورگەن، ءبىراق ونىڭ شاتومورگا ءتۇرىن ارجانتەيل تۇرىنەن اجىراتا المايتىن اداممەن سالىستىردى.
از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ودان ءوز حابارلارىنىڭ دالدىگىنە كەپىلدىك بەرە الاتىن، يكەمدى، تاپقىر، شاپشاڭ، قىزمەتكەرلەردىڭ دارەجەسىن ايىرا بىلەتىن ۆالتەر قاريانىڭ باعالاۋىنشا، گازەتتىڭ ناعىز قازىناسىنا اينالعان تاماشا حابار جيناۋشى شىقتى.
سوعان قاراماستان ول بار-جوعى ەكى ءجۇز فرانك جالاقى جانە جازعان ءار جولىنا ون سانتيمنەن الادى، ال كافە مەن مەيرامحانالاردا ءبارى قىمبات بولعاندىقتان، ول ىلعي دا اقشاسىز قالىپ، ءوزىنىڭ كەدەيلىگىنە زىعىردانى قاينايدى دا جۇرەدى.
"قانداي قۇپيا بار مۇندا؟" — دەپ ويلانادى ول، كەيبىر ءوز ارىپتەستەرىنىڭ قالتاسى التىنعا تولى ەكەنىن كورىپ، كەدەي بوپ ءومىر سۇرمەۋ ءۇشىن ولار بۇل بىلمەيتىن قانداي قۇپيا ارەكەتتەر جاسايتىنىن تۇسىنە الماي تەككە اۋرە بولدى. ونى قىزعانىش قينادى، وعان ۇنەمى ءبىر ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن كۇدىكتى ادىستەر، الدەكىمگە كورسەتكەن قىزمەتى، اتكەز3 تارتۋدىڭ ايرىقشا ءتۇرى، جالپىعا بەلگىلى ءتۇرى جانە رۇقسات ەتىلەتىن ءتۇرى ەلەستەيتىن بولدى. جوق، ول قايتكەندە دە سول قۇپيانى اشۋى كەرەك، سول ءۇنسىز ىستەلەتىن استىرتىن ارەكەتكە بارۋى كەرەك، تابىستى مۇنىمەن بولىسكىسى كەلمەيتىن جولداستاردى شىنتاعىمەن ىسىرىپ، وزىنە جول اشۋى كەرەك.
ءوتىپ جاتقان پويىزدارعا تەرەزەدەن قاراپ تۇرىپ، ول ءالسىن-السىن كەشكىسىن قالاي ارەكەت قىلۋدىڭ جوسپارىن ويلاستىرادى.
V
ەكى اي ءوتتى. قىركۇيەك جاقىنداپ كەلەدى، ال ديۋرۋا ارمانداعان مانساپتىڭ باس اينالدىرار تەزدىكپەن جوعارىلاي باستاۋى ءالى وعان وتە الىستا سياقتاندى. ول ءالى بەلگىسىزدىكتە ءومىر وتكىزىپ جاتتى، سوعان ونىڭ نامىسى كەلدى، الايدا تىرشىلىكتىڭ راقاتىنا جەتكىزەتىن جولدى كورە المادى. ول ءوزىن بەدەلسىز حابار جازۋشى ماماندىعىنا بىتەۋلەپ سىلاپ، ەشقايدا شىعىپ كەتپەستەي قىلىپ قاماپ قويعانداي سەزىندى. ونى باعالادى، ءبىراق وعان مەنسىنبەي جوعارىدان قارادى. ءتىپتى، ونى كۇن سايىن قىزمەتىن ىستەتىپ وتىرعان فورەستەنىڭ ءوزى دە جاقىن ادامدارشا "سەن" دەپ سويلەسۋىن قويماعانمەن، ءقازىر ونى تۇستەنۋگە شاقىرمايتىن بولدى.
راس، ديۋرۋا ماقالاسىن تىعىپ جىبەرۋدىڭ ءساتىن قۇر جىبەرگەن ەمەس. ءوز قالامىن كۇندەلىكتى حابار-وشارلارمەن ۇشتاعان ول بۇرىن الجير جايىنداعى ەكىنشى ماقالاسىن جازعان كەزدە وزىنە جەتىسپەي جۇرگەن داعدىنى مەڭگەرگەن سوڭ، ءوزى جازعان كوكەيكەستى ماقالالارىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن قورقا قويمايتىن بولدى. ءبىراق ودان ءوز قيالىنا تولىق ەرىك بەرەتىن وچەرككە نەمەسە بىلگىرلىكپەن جازىلعان ساياسي ماقالاعا دەيىنگى اراقاشىقتىق جەر مەن كوكتەي ەدى: جاي ارباكەش رەتىندە بۋلون ورمانىندا اتتاردى ايداۋ ءبىر باسقا دا، ولاردى قوجاسى رەتىندە ايداتۋ ءبىر باسقا عوي. وعان جوعارى قوعام ەسىگىنىڭ جابىق بولۋى، ەشكىمنىڭ ونىمەن تەڭ دارەجەدە ارالاسپاۋى، كەيبىر بەلگىلى اكتريسالار ءوز پايداسى ءۇشىن اندا-ساندا قىمسىنباي قابىلداعانمەن، ايەلدەر اراسىندا ءوز دوستارىنىڭ بولماۋى ونى ءوز كوز الدىندا اسىرەسە قورلايتىن ەدى.
ولاردىڭ بارلىعى، اقسۇيەك ارىستاندار دا، ءۇشىنشى دارەجەلى اكتريسالار دا وزىنە ايرىقشا قۇشتار ەكەنىن، ولاردىڭ ءىلتيپاتىن دەرەۋ اۋدارىپ الا قوياتىن قابىلەتىنىڭ بارىن ءوز تاجىريبەسىنەن بىلەتىن ديۋرۋا ءوز بولاشاعىنىڭ تاعدىرى بايلانىستى بولىپ قالۋى مۇمكىن جاققا شىدەرلەپ قويعان اتشا شىدامسىزدانا ۇمتىلدى.
فورەستە حانىمعا بارسام دەگەن وي ونىڭ باسىنا ءجيى-جيى كەلەتىن، الايدا وتكەندە ونى قورلاپ قارسى العانى ەسكە ءتۇسىپ، ونىڭ ۇستىنە كۇيەۋى ءوزى شاقىرسا دەگەن وي ونى ونداي قادامنان تەجەي بەردى. اقىرىندا ەسىنە مارەل حانىم ءتۇسىپ، ونىڭ ءوزىن ۇيىنە شاقىرعانىن ەسىنە الىپ، ءبىر كۇنى، ىستەيتىن باسقا ەشقانداي ءىسى جوق بولعان سوڭ، سوعان قاراي جول تارتتى.
"ساعات ۇشكە دەيىن ءارقاشان ۇيدەمىن"، — دەگەن بولاتىن ول سوندا.
ديۋرۋا ۇشكە جارتى ساعات قالعاندا ونىڭ ەسىگىنىڭ قوڭىراۋىن باستى.
ول ايەل ۆەرنەي كوشەسىندە بەسىنشى قاباتتا تۇراتىن.
قوڭىراۋعا ۇيپا-تۇيپاسى شىققان جاس قىزمەتشى ايەل شىقتى دا، باسىنداعى ماتا تاقياسىن ءبىر قوزعاپ قويىپ:
— مارەل حانىم ۇيدە، تەك ءالى تۇرعان-تۇرماعانىن بىلمەيمىن، — دەدى.
سونى ايتتى دا، قىزمەتشى ايەل قوناق بولمەنىڭ كىلتتەنبەگەن ەسىگىن ايقارا اشىپ جىبەردى. ديۋرۋا سوعان كىردى. بولمە اجەپتاۋىر ۇلكەن ەكەن، جابدىقتالۋى جۇتاڭ كۇتىپ جيناۋى ولاقتاۋ. قابىرعانى بويلاي وڭىپ كەتكەن ەسكى كرەسلولار قويىلىپتى، - ءسىرا، ولاردى قىزمەتشى ايەل ءوز بىلگەنىنشە ورنالاستىرعان بولۋ كەرەك، ويتكەنى ول ارادان ءۇيدىڭ جيناقىلىعىن ۇناتاتىن، شەبەر ءارى قامقور ايەلدىڭ قولتاڭباسى مۇلدەم بايقالمايدى. ءبىرى ۇزىن، ءبىرى قىسقا باۋمەن قيسىق ىلىنگەن سۇرىقسىز ءتورت سۋرەت قابىرعادا تۇر، وندا وزەنمەن ءجۇزىپ بارا جاتقان قايىق، تەڭىزدەگى كەمە، كەڭ جازىقتىڭ ورتاسىنداعى ديىرمەن مەن ورماندا وتىن جارىپ جاتقان ادام بەينەلەنىپتى. ولاردىڭ بىلاي تۇرعانىنا تالاي ۋاقىت وتكەنى، سالاق قوجايىننىڭ كوزى ولاردى نەمقۇرايدى عانا شولىپ وتەتىنى كورىنىپ تۇر.
ديۋرۋا كۇتىپ وتىردى. وعان ۇزاق كۇتۋگە تۋرا كەلدى. اقىرىندا ەسىك اشىلىپ، التىن جىپپەن تابيعات سۋرەتى تىگىلگەن، كوكشىل گۇلدەر مەن اپپاق قۇستارى بار قىزعىلت كيمونو كيگەن مارەل حانىم جۇگىرە باسىپ كىردى.
— كىم ويلاعان، مەن ءالى توسەكتەن تۇرعان جوق بولاتىنمىن، — دەدى ول. — ەسكە الىپ كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى! ءسىزدىڭ مەنى ۇمىتىپ كەتكەنىڭىزگە سەنىمدى ەدىم.
جايناعان جۇزبەن ديۋرۋاعا ەكى قولىن دا سوزدى، سودان ول مىنا جۇپىنى ۇيدە ءوزىن وتە جەڭىل سەزىندى، ايەلدىڭ قولىن الاقانىمەن قىسىپ، ءبىر كەزدە نوربەر دە ۆارەننىڭ ىستەگەنىندەي ەتىپ ءبىر قولىنان عانا ءسۇيدى.
مارەل حانىم ونى جايعاستىرىپ وتىرعىزدى.
— قالاي وزگەرىپ كەتكەنسىز! — دەپ تاڭداندى وعان باسىنان اياعىنا دەيىن بارلاي قاراپ. — ءسىز تىم ادەمى بوپ كەتىپسىز. پاريج سىزگە جاعىپتى. قانە، جاڭالىقتارىڭىزدى ايتىڭىزشى.
سودان ءدال ءبىر ەجەلگى تانىستارشا ەكەۋى اڭگىمەگە كىرىستى دە كەتتى، وسى ءبىر كەنەت كەز بولعان قاتىناستىڭ قاراپايىمدىلىعىنا مەيىرلەنىپ؛ بىرىنەن شىققان ىشكىلدىكتىڭ، ءسۇيسىنىستىڭ، سەنىمدىلىكتىڭ قۋاتى ەكىنشىسىنە قالاي بەرىلىپ جاتقانىن سەزىنىپ؛ سونىڭ ارقاسىندا جانى مەن تابيعاتى بىر-بىرىنە جاقىن ەكى ادام بەس ءمينۋتتىڭ ىشىندە دوس بولىپ شىعا كەلدى.
مارەل حانىم اڭگىمەنى تۇتقيىل توقتاتا قويدى.
— قانداي عاجاپ، مەن سىزبەن ءوزىمدى سونداي ءبىر ەركىن سەزىنىپ وتىرمىن، — دەدى حانىم تاڭدانىپ. — مەن ءسىزدى تاپ ءبىر ون جىلدان بەرى بىلەتىن سياقتىمىن. مەن ءبىزدىڭ دوس بوپ كەتەتىنىمىزگە سەنىمدىمىن. بولاسىز با؟
— ارينە، — دەدى ديۋرۋا.
الايدا ونىڭ جىميىسى ودان گورى دە ارىرەكتى كوزدەپ تۇردى.
مىنا ءارى اشىق ءتۇستى، ءارى جەڭىل كويلەك كيگەن ايەلدى ديۋرۋا تارتىمدى دەپ تاپتى، انا اق كيىنگەن باسقا ايەلگە قاراعاندا ادەمىلىگى ءسال باسەڭ، قىلىقتىلىعى دا جەتپەيدى، نازىكتىگى دە ونداي ەمەس، ءبىراق ەسەسىنە قاتتى قىزىقتىرادى، قۇمارلىعىڭدى وياتۋى دا ارتىق.
فورەستە حانىمنىڭ بەتىندە: "ءسىز ماعان ۇنايسىز"، — دەگەن ءارى سويتە تۇرا: "ساقتانىڭىز!" — دەگەن ءىلتيپاتتى جىميىس قاتار قاتىپ قالعانداي، ءارى وزىنە تارتىپ تا تۇرادى، ءارى وزىنەن يتەرىپ تە تۇرادى، — انىق ماعىناسىن اڭعارۋ قيىن سول جىميىستان ول كەۋدەسىن جاپقان جۇقا شىلتەردى سۇيگىلەپ، كەۋدەسىنەن تاراعان جۇپارعا قۇمارىن قاندىرىپ، اياعىن قۇشقىسى كەلدى. مارەل حانىم بولسا ودان گورى دورەكىلەۋ، ودان گورى ناقتىلاۋ تىلەگىن وياتىپ، جۇقا جىبەكتىڭ استىنان ايەلدىڭ دەنەسى ايقىنداۋ اڭعارىلعاندا، قولى دىرىلدەپ قويا بەردى.
ءوز ادەتىنشە ەركىن، وتكىر ازىلدەرمەن ءسوزىن ارا-تۇرا تۇزدىقتاپ الىپ، مارەل حانىم توقتاۋسىز سويلەدى، — باسقانىڭ قولىنان كەلمەيتىن جۇمىستى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا ايرىقشا ادىسپەن اتقارىپ شىققان شەبەر ءوستيتىن. ول تىڭداپ تۇرىپ ويعا قالدى: "وسىنىڭ ءبارىن ەستە ساقتاسام، جاقسى بولار ەدى. ءار كۇننىڭ وقيعاسى جايىندا مىنا ايەلدىڭ ايتقاندارىنان تاماشا پاريجدىك حرونيكا قۇراستىرۋعا بولار ەدى".
الدەكىم اقىرىن، ەستىلەر-ەستىلمەس قانا ەسىك قاقتى.
— كىرە عوي، كىشكەنتايىم! — دەپ داۋىستادى مارەل حانىم.
قىز بالا كىرگەن بويدا تۇپ-تۋرا ديۋرۋاعا كەلدى دە، وعان قولىن سوزدى.
— مىناۋ ناعىز جەڭىس، — دەپ كۇبىرلەدى تاڭدانعان شەشەسى. — مەن لورينانى تاني الماي تۇرمىن.
قىزدى قولىنان ءسۇيىپ، ديۋرۋا قاسىنا وتىرعىزدى دا، ءارى ەركەلەتە، ءارى ءمان بەرىپ، ونىڭ بۇل ۋاقىتتا نە ىستەپ، نە قويعانىن تاپتىشتەپ سۇراي باستادى. قىز ونىڭ سۇراقتارىنا سىبىزعىشا سوزىلعان نازىك ۇنىمەن ۇلكەندەرشە سالماقتى جاۋاپ قايتاردى.
ساعات ءۇشتى سوقتى. ديۋرۋا ورنىنان تۇردى.
— ءجيى-جيى كەلىپ تۇرىڭىز، — دەدى مارەل حانىم، — بۇگىنگىشە شەر تارقاتىپ تۇرارمىز، مەن ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزگە ءارقاشان قۋانىشتىمىن. ءسىز ناعىپ كەيىنگى كەزدە فورەستەلەردىكىندە كورىنبەي كەتتىڭىز؟
— ءيا، ءسويتتىم، — دەدى ول. — تۇك قولىم تيمەي كەتتى. جاقىن ارادا سوندا جولىعارمىز دەگەن ۇمىتتەمىن.
ديۋرۋا ول ۇيدەن ەشبىر ايقىندىعى جوق ۇمىتتەردى ارقالاپ قايتتى.
ءوزىنىڭ بۇل كەزدەسۋى جايىندا ول فورەستەگە جارتى اۋىز سوزبەن دە سەزدىرگەن جوق.
ءبىراق ول ايەل ونىڭ ەسىنەن ۇزاق كەتپەي ءجۇردى، جاي ەسكە الۋدان گورى تەرەڭىرەك ءبىر نارسە بار سەكىلدى، — ناقتىدان گورى قياليلاۋ ءبىر دۇنيە، ءبىراق قاشان دا بولسا سول ايەلگە قاتىستى. سول ايەلدىڭ ءبىر بولشەگىن، بايقايدى، وزىمەن بىرگە الا كەتكەن سەكىلدى: ول ايەلدىڭ سىرت تۇلعاسى ىلعي دا كوز الدىنان كەتپەيدى، ال ادامدى ارباپ الاتىن ىشكى بەينەسى كوڭىلىندە تۇر. ديۋرۋا سول بەينەنىڭ ارباۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى، مۇنداي جاعداي سۇيگەن ادامىڭمەن بىرەر ءساتتى بىرگە وتكىزگەندە عانا بولاتىن جاعداي-دى. بۇل ءوزى قۇپيا جىگەر كۇش، — بۇلدىر، قاستەرلى، جان تەربەتەتىن، سۇيسىنتەتىن قۇپيا.
كوپ ۇزاماي مارەل حانىمعا ول ەكىنشى رەت كەلدى.
ونى كۇتۋشى ايەل قوناق بولمەگە باستاپ كەلگەن ءسات الدىنان لورينا شىقتى. بۇل جولى ول قولىن ۇسىنعان جوق، سۇيگىزۋگە ماڭدايىن توستى.
— شەشەم كۇتە تۇرۋىڭىزدى ءوتىندى، — دەدى. — ول ءالى كيىنگەن جوق، ون-ون بەس مينۋتتە شىعىپ قالار.
ديۋرۋانى قىزدىڭ سالتاناتتى مانەرمەن قارسى العانى قىزىقتىردى دا:
— وتە جاقسى، بيكەش، مەن سول ون-ون بەس ءمينۋتتى قۋانا-قۋانا سىزبەن بىرگە وتكىزەيىن، — دەدى. — ءبىراق ءسىز، بيكەش، مەنى ءبىر سالماقتى كىسى ەكەن دەپ قالماڭىز، — مەن تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تالماي ويناي بەرەمىن. سوندىقتان مەن سىزگە مىسىق پەن تىشقان بوپ ويناۋدى ۇسىنامىن.
قىز اڭ-تاڭ، كەنەت ساسىپ قالعاندا نەمەسە كۇتپەگەن جاعدايعا تاپ بولعاندا ەرەسەك ايەلدەردىڭ سويتەتىن ادەتىمەن ەرەسەكتەرشە جىميدى دا، اقىرىن عانا:
— ۇيدە ويناۋعا بولمايدى، — دەدى.
— ونىڭ ماعان قاتىسى جوق، — دەدى ديۋرۋا قارسىلىق ءبىلدىرىپ. — مەن بارلىق جەردە دە ويناي بەرەمىن. قانە، قۋىپ جەت مەنى!
ءسويتتى دە، لورينانى ءارى ىزالاندىرىپ، ءارى قىزىقتىرىپ، ۇستەلدى اينالا قاشتى، ال قىز اۋىق-اۋىق قولىن سوزىپ، اندا-ساندا قولى ءتيىپ تە كەتىپ، ءبىراق ءالى قۋىپ كەپ بەرۋگە باتىلى بارماي، سول باياعى مەيىرىم توگە جىميعان قالپى سوڭىنان ءجۇردى.
ول توقتاي قالىپ، جۇرەلەي وتىردى، قىز ۇركە باسىپ جاقىنداي بەرگەن كەزدە قۇتىنىڭ اۋزىنان شىققان شايتانشا ىتقىپ قوناق بولمەنىڭ ەكىنشى شەتىنە ءوتىپ كەتتى. وعان قىزدىڭ كۇلكىسى كەلىپ، اقىرى ول كۇلكىسىنە نە بولا الماستان، جىگىت قولىما ءىلىندى-اۋ دەگەن كەزدە ءارى قورىققانىنان، ءارى قۋانعانىنان شىڭعىرىپ جىبەرىپ، جىلدامداتا قۋا جونەلدى. قىزدىڭ جولىن بوگەپ، جىگىت ورىندىقتى كولدەنەڭ قويا سالسا، قىز ونى بىرنەشە دۇركىن اينالا جۇگىردى، جىگىت سونان سوڭ ول ورىندىقتى تاستاي سالىپ، تاعى باسقاسىن الدىنا توسا قويدى. لورينانىڭ ەكى بەتى قىزارىپ، ەندى جاڭا ويىنعا بار ىنتاسىمەن كىرىسىپ كەتتى، جىگىتتىڭ بارلىق قۋلىعى مەن ايلاسىن الدىن الا ءبىلىپ الۋعا تىرىسىپ، بالاعا ءتان شاتتىقپەن بولمە ىشىندە تىنىمسىز شارق ۇردى.
كەنەت ەندى جىگىت ەشقايدا قۇتىلا الماس-اۋ دەگەن سەنىمدى ساتتە ديۋرۋا ونى شاپ بەرىپ قولىنان ۇستاي الدى دا، ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراي كوتەرىپ تۇرىپ:
— ۇستالدىڭ با، بالەم! — دەدى.
قۇتىلىپ كەتپەك بوپ اياعىن تىرباڭداتىپ، قىز باقىتتى كۇلكىگە باتتى دا قالدى.
كىرىپ كەلگەن مارەل حانىم ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تاڭدانا تۇرىپ قالدى.
— و، قۇدايا توبا، لورينا!.. لورينا ويناپ ءجۇر مە؟.. ءسىز، مىرزا، ءسىرا، سيقىرشى شىعارسىز...
ديۋرۋا قىزدى جەرگە ءتۇسىرىپ، شەشەسىنىڭ قولىنان ءسۇيدى دە، ەكەۋى قىزدى ورتالارىنا الىپ وتىرىستى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەلەسكىسى كەلدى، الايدا انشەيىندە ۇندەمەيتىن جۋاس لورينا بۇل جولى جۇلىنىپ، ارنەنى ءبىر ايتىپ مازا بەرمەدى، — اقىرىندا ونى بالالار بولمەسىنە اپارىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى.
قىز قارسىلىقسىز كونگەنمەن، كوزىندە جاسى مولتىلدەپ تۇردى.
ەكەۋى وڭاشا قالعان كەزدە، مارەل حانىم باسەڭ داۋىسپەن بىلاي دەدى:
— بىلەسىز بە، مەنىڭ ءبىر وتە ۇلكەن جوسپارىم بار، سوعان قاتىستى ءسىزدى ويلاپ ەدىم. ماسەلە بىلاي: مەن اپتا سايىن فورەستەلەردىكىنە قوناققا بارىپ تۇرام، ءوز كەزەگىمدە اۋىق-اۋىق ولاردى مەيرامحاناعا شاقىرىپ قويام. مەن ءوز ۇيىمدە قوناق قابىلداعاندى جاقتىرمايمىن، وعان ىڭعايىم دا جوق، ونىڭ ۇستىنە مەن تاماق ازىرلەۋ مەن ءۇي شارۋاشىلىعى جونىنەن دىم بىلمەيمىن، تۋراسىن ايتقاندا، ول جاعىنان تاپ-تاقىرمىن. مەن سال-سەرىلەرشە ءومىر سۇرەتىن اداممىن. سولاي، اندا-ساندا مەن ولاردى مەيرامحاناعا شاقىرامىن، تەك ۇشەۋمىز عانا، — ول، ارينە، كوڭىلسىزدەۋ، مەنىڭ تانىستارىم ولارمەن جاراسىپ وتىرا المايدى. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءوزىمنىڭ ادەتتەن تىس ۇسىنىسىمدى تۇسىنىكتى ەتۋ عانا. ءسىز، ارينە، مەنىڭ سىزگە بىزبەن بىرگە تاماقتانىڭىز دەپ وتىنگەلى وتىرعانىمدى، شامالاپ ءبىلىپ وتىرسىز، ءبىز "ريش" كافەسىندە سەنبى كۇنى جەتى جارىمدا جينالامىز. ءسىز ونىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىز؟
ديۋرۋا قۋانا-قۋانا كەلىستى.
— ءبىز تورتەۋ بولامىز، تۇپ-تۋرا ەكى جۇپ، — دەدى ايەل ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ. — مۇنداي تويسىماق — بىزگە، ايەلدەر ءۇشىن، ۇلكەن كوڭىل كوتەرۋ، ويتكەنى ول ءوزى كۇندە بولا بەرمەيتىن تاڭسىق نارسە عوي.
ايەلدىڭ كيگەنى قارا قوڭىر كويلەكتى، ول ونىڭ بەلىن، بوكسەسىن، يىعى مەن ءتوسىن تىرسيتا، قىزىقتىرا قىسىپ، سول تالعامپاز نازىكتىكپەن كەربەز كيىنگەندىگى مەن قوناق بولمەدەگى كەلەڭسىز كورىنىستەر اراسىنداعى سايكەسسىزدىك ديۋرۋانى، نەگە ەكەنىن، تاڭعالدىردى، ءتىپتى ونىڭ ءوزىن دە بەلگىسىز ءبىر ىڭعايسىزدىق بيلەدى.
ۇستىنە كيگەنىنىڭ ءبارى، دەنەسىن جاۋىپ تۇرعان نەمەسە دەنەسىنە ءتيىپ تۇرعاننىڭ ءبارى دە جاراسىپ، بارىنەن دە نازىك تالعامنىڭ تابى ءبىلىنىپ تۇر ەدى، ال ودان باسقانىڭ بارىنە دە، ول، ءسىرا، ەشقانداي دا ءمان بەرمەيتىن بولسا كەرەك.
ول ايەلمەن تاعى دا وتكەن جولعىداي، كەيدە ءتىپتى ەلەسكە دە اينالىپ، كورىنبەسە دە قاسىندا تۇرعانداي سەزىلەتىن حالدە قوشتاستى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتى كۇن وتكەن سايىن اسىعا، شىدامسىزدانا كۇتتى.
ول تاعى دا مايىن تولەپ فراك كيدى، — ءساندى كاستوم ساتىپ الۋعا قارجىسى قۇرعىر قول بايلادى، — بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان بىرنەشە مينۋت بۇرىن ءبىرىنشى بولىپ مەيرامحاناعا كەلدى.
ونى ءۇشىنشى قاباتقا، شاعىن عانا، قابىرعالارىن قىزىل ماتامەن قاپتاعان، بۋلۆار جاققا قاراعان جالعىز تەرەزەلى كابينەتكە الىپ كەلدى.
ءتورت كىسىگە ىدىس-اياق قويىلعان شارشى ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى اق داستارقان سىرلاپ قويعانداي جالتىرايدى. بوكالدار، كۇمىس ىدىستار، جىلى سۋ قۇيعان قۇتىلار — ءبارى دە ەكى بيىك تۇعىردا جانىپ تۇرعان ون ەكى شىراقشامنىڭ شۇعىلاسىندا شاتتىق شاقىرىپ جارق-جۇرق ەتەدى.
تەرەزە تۇبىندە ءوسىپ تۇرعان اعاشتىڭ جاپىراقتارى ءار تەرەزەدەن تۇسكەن جارىقتىڭ بەلدەۋىندە كىلەڭ جاسىل الا ءتۇستى بوپ كورىنەدى.
ديۋرۋا بولمەنىڭ قابىرعالارى سياقتى قىزىل ماتامەن تىستالعان الاسا ديۆانعا كەلىپ وتىرىپ ەدى، ونىڭ بوساڭ تارتقان سەرىپپەلەرى سىلق تومەن تۇسكەندە، ول ءوزىن شۇڭقىرعا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
مىنا الىپ ءۇيدى ءبىر بەلگىسىز شۋ كوتەرىپ بارا جاتىر، — ول شۋ ۇلكەن مەيرامحانالاردا بولاتىن جيىنتىق دىبىستار، ونى دالىزدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن مالايلاردىڭ كىلەمگە كەپ بۋلىققان اياق دىبىستارى، كۇمىس ىدىستار مەن باسقا ىدىستاردىڭ سىڭعىرى، اشىلعان ساتتەگى ەسىكتىڭ سىقىرى مەن كابينەتتەردە قىسىلىسا وتىرعان ادامداردىڭ ارتىنشا ەستىلگەن سوزدەرى قۇرايتىن ەدى.
ءبىر كەزدە فورەستە كىردى دە، "فرانسۋز ءومىرى" سارالقاسىندا وعان ەشقاشان كورسەتپەيتىن دوستىق ىلتيپاتپەن قولىن قىسىپ امانداستى.
— ايەلدەر بىرگە كەلەدى، — دەپ حابارلادى ول. — مەيرامحانادا تاماقتانعاندى مەن قاتتى ۇناتام!
ول ۇستەلدىڭ ۇستىندەگىلەردى مۇقيات قاراپ شىقتى دا، بۇلىڭعىر جانىپ تۇرعان گاز شامدى ءوشىرىپ تاستادى، وكپەك جەل سوقپاسىن دەپ، تەرەزەنىڭ ءبىر جاعىن جاۋىپ قويدى، سونان سوڭ وزىنە وكپەك سوقپايتىنداي قالقا جەردى تاڭداپ الىپ:
— ماعان وتە ساق بولۋ كەرەك، — دەدى. — ءبىر اي بويى مەن ءوزىمدى دۇرىس سەزىنىپ ءجۇر ەدىم، ەندى قايتادان ءحالىم بولماي بارادى. ماعان سۋىق ءتيدى. ءسىرا، سەيسەنبى كۇنى، تەاتردان شىققاندا تيگەن بولۋ كەرەك.
سول ءسات ەسىك اشىلدى دا، جايعاستىرۋشى باستاپ اكەلگەن ەكى ايەل ەكەۋى دە بەت پەردەسى تۇسىرىلگەن قالپاق كيىپ، مۇنداي ءاربىر كورشى، ءاربىر كەزدەسۋ ءقاۋىپ تۋدىراتىن ورتادا ءوزىن ايەل ۇستاۋعا ءتيىس ادەتپەن اقىرىن عانا، سىپايى عانا، الدەبىر قۇپيالىق ساقتاعان سۇيكىمدىلىكپەن ىشكە كىردى.
ديۋرۋا بىردەن فورەستە حانىمعا قاراي ءجۇردى، — ول ونى دەرەۋ كەلمەي كەتتىڭ دەپ كىنالاي جونەلدى.
— ءيا، ءيا، بىلەم، ءسىز مارەل حانىمدى ارتىق كورەسىز، — دەدى دوسىنىڭ بەتىنە جىميا قاراپ، — وعان بارۋعا ۋاقىت تاباسىز.
ءبارى جايعاسىپ وتىرعان سوڭ، جايعاستىرۋشى فورەستە حانىمعا شاراپتاردىڭ تىزىم-كارتاسىن اكەلىپ بەردى.
— ەركەكتەر ءوزى ءبىلسىن، — دەدى كوتەرىڭكى داۋىسپەن مارەل حانىم، — ال بىزگە مۇزداي شامپان، ەڭ جاقسى ءتاتتى شامپان اكەلىڭىز، — ءتۇسىندىڭىز بە؟ — باسقا ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق.
جايعاستىرۋشى كەتكەن سوڭ مارەل حانىم جۇلقىنا جىميدى.
— مەن بۇگىن ماس بولعانشا ىشەم. ءبىز بۇگىن دۋمانداتامىز، ناعىز دۋمان جاسايمىز.
فورەستە، ءسىرا، ونىڭ نە ايتقانىن ەستىمەگەن بولۋ كەرەك.
— مەن تەرەزەنى جاۋىپ قويسام، قارسىلىقتارىڭ جوق پا؟ — دەپ سۇرادى باسقا ەشتەمەگە ءمان بەرمەي. — بىرنەشە كۇن بولدى، كەۋدەمنىڭ اۋىرىپ جۇرگەنى. كەڭشىلىك جاساڭىزدار.
ول تەرەزەنىڭ اشىق تۇرعان ەكىنشى جارتىسىن جاپتى دا، جارقىن تارتقان، كوڭىلدەنگەن جۇزبەن كەلىپ ورنىنا قايتا وتىردى.
ايەلى ءۇن شىعارعان جوق، — ءوزىنىڭ ءبىر ويلارىمەن الەك بوپ وتىرعان سياقتى. كوزىن تومەن سالعان كۇيى جۇمباق ءارى مىسقىلدى جىميىسپەن بوكالدارعا ۇڭىلە قاراپ وتىرا بەردى.
ۇستەلگە وستەندىك دەيتىن شاعىن، ءبىراق مايلى، كىشكەنتاي قۇلاققا ۇقسايتىن ۋستريسالار اكەلىندى، — ولار اۋىزعا سالعان بەتتە-اق تۇزدالعان كامپيتشە ەرىپ قويا بەردى.
ودان كەيىن سورپا اكەلىندى، سودان سوڭ قىزدىڭ دەنەسىندەي قىزعىلت فورەل تارتىلدى دا، اڭگىمە باستالدى.
كوپ شۋ تۋعىزعان ءبىر شاتاق جاعداي ءسوز بولدى: الدەبىر اقسۇيەك ايەل الدەبىر شەتەلدىك جىگىتپەن وڭاشا كابينەتتە كەشكى تاماق جەپ وتىرعاندا كۇيەۋىنىڭ دوسى ۇستىنەن تۇسەدى.
ول وقيعاعا فورەستە بار شىن پەيىلمەن راقاتتانىپ كۇلدى، الايدا اۋزىنا يە بولا الماعان ەركەكتىڭ قىلىعىن ايەلدەر پاسىقتىق ءارى وپاسىزدىق دەپ تاپتى. ديۋرۋا ايەلدەردى جاقتادى جانە ونداي جاعدايدا ەركەك — نەگىزگى ايىپكەر بولا ما، الدە سەنىمدى ادامى ما، الدە كەزدەيسوق كۋا مە - قاي دارەجەدە بولسا دا، ول مولا سياقتى مىلقاۋ بولۋى ءتيىس دەگەندى كەسىپ ايتتى.
— ەگەر ءبىز بىر-بىرىمىزگە ءبىرجولا سەنە الاتىن بولساق، وندا مىنا جارىق دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋ قانداي عاجاپ بولار ەدى! — دەدى ول ەمىرەنە داۋىستاپ. — ءار كەزدە، بالكىم، كوبىنەسە، ءتىپتى ءارقاشان ايەلدى تەك جۇرتقا جاريا بوپ كەتە مە دەگەن ۇرەي عانا توقتاتادى. شىن مانىندە سولاي عوي، الدە ولاي ەمەس پە؟ — دەدى ءسوزىن جىميعان قالپى جالعاستىرىپ. — ەگەر ءارى قىسقا، ءارى جەڭىلتەك باقىتى ءۇشىن ءارى كوز جاسى، ءارى ابىرويى توگىلەتىنى قورقىتپاسا، وتكىنشى قىزىقتىڭ راقاتىن كورىپ، قۇيىنشا ءۇيىرىپ، كەنەتتەن-كەنەت قانات بىتكەندەي ۇشىرىپ اكەتەتىن قۇمارلىقتان، ماحابباتتىڭ ماس قىلار عاجاپ ساتىنەن قاي ايەل باس تارتا قويسىن!
ول، بالكىم، الدەكىمدى، بالكىم، ءوزىن قورعاپ تۇرعانداي نىق سەنىممەن، قىزبالانىپ سويلەپ، ءدال ءبىر: "مەنىمەن سويتسەڭدەر، ەش قورقىنىشى جوق. بايقاپ كورىڭدەر — كوزدەرىڭ جەتەدى"، — دەپ شاقىرىپ تۇرعانداي ەدى.
ەكى ايەل دە ونىڭ ايتقاندارىن ۇنسىزدىكتەرىمەن ىشتەي قۇپتاپ، وعان كوزقاراستارىمەن دەم بەرىپ، ەگەر قۇپيالىق ساقتالاتىنىنا سەنىمدى بولسا، وندا ولاردىڭ قاتاڭ تارتىپتىلىگى، پاريجدىك تارتىپتىلىگى شىداپ تۇرا المايتىندىعىن سەزدىرگەندەي ەدى.
فورەستە ءبىر اياعىن استىنا باسىپ، فراگىن بىلعاپ قويماس ءۇشىن، سالفەتكانىڭ ءبىر شەتىن جيلەتىنە قىستىرىپ، ديۆاندا جامباستاي جاتقان-دى.
— وھو! ولارعا ەركىندىك بەرشى — قالاي بۇلدىرەتىندەرىن ەلەستەتىپ كورۋگە بولادى! — دەدى ول كەنەت ءوز ءسوزىن ءوزىنىڭ ۇياتسىز كۇلكىسىمەن ءبولىپ. — شايتان العىر، قايران قور بولعان ەركەكتەر-اي!
سودان كەيىن ءبارى ماحاببات جايىندا اڭگىمەگە كوشتى. ديۋرۋا ماڭگى ماحاببات بار دەگەنگە سەنبەدى، ءبىراق ونىڭ جاقىن، بىر-بىرىنە ءوزارا سەنىمدى دوستىققا نەگىزدەلگەن ۇزاق قيماستىققا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جوققا شىعارمادى. تاندىك جاقىندىق جۇرەكتەردىڭ بىرلىگىن تەك نىعايتا تۇسەدى. ال اقىرىندا اجىراسۋعا مىندەتتى تۇردە اپارىپ سوعاتىن قىزعانىشتىڭ قىلىقتارى مەن جان قينايتىن ارەكەتتەرى، جالىنۋلار مەن كىنالاۋلار تۋرالى ول كىجىنە اشۋلانىپ ايتتى.
ول بىتكەن كەزدە، مارەل حانىم كۇرسىنە سويلەدى:
— ءيا، ماحاببات — ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى بىردەن-بىر قۋانىش، ءبىراق سوعان شامادان تىس ارتىق تالاپ قويامىز دەپ، ءوزىمىز ءبۇلدىرىپ الامىز.
— ءيا، ءيا، سۇيىكتى بولعان جاقسى عوي، — دەدى فورەستە حانىم قولىنداعى پىشاقپەن ويناپ وتىرىپ.
الايدا ونىڭ بەت الپەتىنە ۇڭىلە قاراساڭ، قيالى قىر اسىپ، اشىپ ايتۋعا ەشقاشان اۋزى بارمايتىن نارسەلەردى دە ويلاپ كەتكەنىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى.
كەلەسى اكەلەتىن تاماقتى كۇتىپ وتىرىپ، اۋىق-اۋىق شامپاننان ۇرتتاپ قويىپ، تيتىمدەي دوڭگەلەك توقاشتىڭ ۇستىڭگى قىرتىسىنان قىرت ەتكىزىپ باسىتقى جاساي وتىرىستى. جۇتقىنشاقتان ءار تامشىسى وتكەن سايىن قاندى قىزدىرىپ، باس اينالدىرعان مىنا اق شاراپشا ماس قىلىپ، زارىقتىرىپ، بىرتە-بىرتە ولاردىڭ بۇكىل نيەتىن ماحاببات بيلەپ الدى.
اقىرىندا ۇساق-ۇساق سپارجا وسىمدىگىنىڭ باستارىن قابات-قابات قىلىپ قالىڭداپ توسەپ، سونىڭ ۇستىنە قويعان كۇمپيىپ پىسكەن شىرىنى سورعالاعان كوتلەتتى الىپ كەلدى.
— و، بۇ شايتان العىر وتە تاماشا نارسە! — دەپ فورەستە داۋىستاپ جىبەردى.
جۇمساق ەت پەن قارا ورىكتەي قويمالجىڭ كوكونىستى ءبارى تامسانا، اسىقپاي جەي باستادى.
— مەن عاشىق بولعان كەزدە، — دەدى ديۋرۋا تاعى سويلەپ، — مەن ءۇشىن بۇكىل جەر ءجۇزىنىڭ تىرشىلىگى توقتاپ قالادى.
ول بۇل ءسوزدى بارىنشا سەنىممەن ايتتى: ماحابباتتىڭ راقاتى تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى-اق ونى ءدامدى تاماق جەگەندەگىدەي راقاتقا بولەپ، شاتتىققا كەنەلتتى.
فورەستە حانىم كادىمگى وزىنە ءتان نەمقۇرايدى پىشىندە اقىرىن عانا ءۇن قاتتى:
— ەڭ العاش ول الىسقان كەزدىڭ، ءبىر قول: "ءسىز مەنى سۇيەسىز بە؟" — دەپ سۇراپ، ەكىنشى قول: "ءيا، مەن سەنى سۇيەم"، — دەپ جاۋاپ بەرىپ تۇرعان كەزدىڭ قۋانىشىن ەشقانداي باسقا قۋانىشپەن سالىستىرۋعا بولمايدى.
مارەل حانىم ءبىر بوكال شامپاندى ءبىر-اق كوتەرىپ تاستادى دا، بوكالدى ۇستەلگە قايتا قويىپ جاتىپ كوڭىلدەنە سويلەدى:
— ءجا، مەن ونداي قۇرعاق سوزدەن تۇراتىن سەزىمگە ونشا بەيىم ەمەسپىن.
قۇپتاعان كۇلكىلەر ەستىلىپ، ءبارىنىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى.
فورەستە ديۆانعا جايعاسىپ، جاستىققا شىنتاقتاي جاتقان كۇيى ماڭعازدانا سويلەدى:
— ءسىزدىڭ اشىقتىعىڭىز ابىرويىڭىزدى ارتتىرا تۇسەدى، — ءسىزدىڭ تاجىريبەلى ايەل ەكەنىڭىز بىردەن بايقالىپ تۇر. ءبىراق سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، بۇل ماسەلە تۋرالى مارەل مىرزانىڭ پىكىرى قانداي؟
اسا ءبىر شەكتەن تىس جاقتىرمايتىندىعىن اڭعارتىپ، يىعىن باياۋ قيقاڭ ەتكىزدى دە، ايەل قاتقىل ۇنمەن قاداپ-قاداپ ايتتى:
— مارەل مىرزانىڭ بۇل جايىندا وزىندىك پىكىرى جوق. ول... قالىس قالادى.
سونىمەن، اقىرىندا ماحاببات جايلى اسقاق تەوريادان تومەندەپ، بۇلار ەندى سۇيكىمدى بۇزىقتىقتىڭ گۇل جايناعان باۋ-باقشاسىنا كەلىپ كىردى.
ايەلدەر ءوز ەتەگىن كوتەرە باستايتىن كەز سەكىلدى، نازىك ىممەن، بۇركەۋدىڭ ءبارىن تۇرىڭكىرەپ سويلەيتىن كەز، — جارتى ءسوزدى جۇتىپ قوياتىن نەمەسە استارمەن تۇسپالدايتىن، شەبەر شيفرلانعان ەركىندىكتىڭ، ۇياتتان بەزگەن ەكىجۇزدىلىكتىڭ، ادەپسىز ماعىنالاردى اڭعارتاتىن ادەپتى سوزدەر مەن اشىپ ايتۋعا بولمايتىن نارسەنىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە-اق الدىڭا جايىپ سالاتىن، اقسۇيەك ادامدارعا ماحابباتتىڭ قۇپيا، نازىك ويىندارىن كەلىسىپ قويعانداي كەلىستى جۇرگىزۋگە كومەكتەسەتىن؛ اقىل-ويدى ءلاززاتقا باتىپ، قۇشاقتا بالقىعانداي قيالي كۇيگە جەتەكتەيتىن؛ مۇقيات جاسىرىلاتىن جانە قۇمارىڭدى قوزدىراتىن، تەك توسەكتىڭ ۇستىندە عانا جۇزەگە اساتىن ۇياتتى ءىستىڭ ءبارىن اپ-ساتتە كوز الدىنا اكەپ ەلەستەتە قوياتىن سوزدەردى ايتا بەرۋگە بولاتىن كەز كەلگەن-دى.
ىستىق تاماق اكەلدى — قۇر مەن بودەنەنىڭ ەتىن، وعان ىلەستىرىپ بۇرشاق اكەلىپ قويدى، ارتىنان تاباقشاعا سالعان ۇنتاق ەت اكەلدى دە، وعان قوسىپ جەۋگە جاپىراقتارى شىلتەردىڭ ويۋىنداي كوكپەڭبەك مۇك سەكىلدى ءسايدى4 تەگەش ءتارىزدى ىدىسپەن اكەپ قويدى. اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ماحابباتتىڭ ايدىنىندا ءجۇزىپ جۇرگەن جاندار ەندى تەك ءدامىن الماي، انشەيىن ادەت بويىنشا جەپ جاتىر.
ەكى ايەل دە اندا-ساندا تىم اشىق پىكىرلەر ايتىپ قالادى، مارەل حانىم وزىنە ءتان قالاي تۇسىنگىڭ كەلسە سولاي ءتۇسىن دەگەن باتىلدىقپەن، ال فورەستە حانىم ادام سۇيسىنەتىندەي ۇستامدىلىقپەن، اۋزىنان شىققان ءسوزدى جۇمسارتپاي، قايتا داۋسىمەن، ىرعاعىمەن، جىميىسىمەن، قىلىعىمەن باتىل پىكىرىن ايقىنداي ءتۇسىپ سويلەيدى.
فورەستە جاستىققا جايعاسىپ الىپ اشتىقتان كەلگەندەي ايپاپ-جايپاپ جەپ تە جاتىر، ءىشىپ تە جاتىر، كۇلىپ تە جاتىر، اندا-ساندا ويناقى ءارى ادەپسىز بىردەمەلەردى ايتىپ قالسا، ايەلدەر كەيدە ونىڭ دورەكىلىگىنە شىنىمەن تاڭعالسا، كوبىنەسە ادەپ ساقتاپ قانا انشەيىن ءبىر ءسات بۇرتيىسقان بولادى.
— سولاي، سولاي، شىراقتارىم، — دەيدى فورەستە تاعى ءبىر ناعىز ادەپسىز سوزدەردى ايتىپ قالىپ. — سەندەر ءبۇيتىپ وسى بەتتەرىڭنەن قايتپاساڭدار، ەشقانداي دا كەلىسىمگە كەلمەيسىڭدەر.
دەسەرت اكەلىندى، ارتىنان — كوفە. ونسىز دا قىزىپ وتىرعان جانداردىڭ باسىن ليكەر ودان بەتەر قىزدىرىپ، تۇمانداتىپ جىبەردى.
مارەل حانىم ءوز ۋادەسىن ورىندادى: شىنىندا دا ماس بولىپ قالدى. قوناقتاردىڭ قوشەمەتى ءۇشىن ادەيى ماس بولعانداي قىلىق كورسەتىپ، كوڭىلدەنىپ، كوپ سويلەپ، ماس بولعانىن مويىنداپ وتىردى.
فورەستە حانىم ۇندەمەدى، — بالكىم، ساقتىق جاساعانى بولار. الدەبىر اعاتتىق جاساپ قويام با دەپ قاۋىپتەنىپ، ديۋرۋا قانشا تولقىپ وتىرسا دا، شەبەرلىكپەن تۇك سەزدىرمەدى.
ءبارى تەمەكى تارتىپ ەدى، فورەستە كەنەت قاتتى جوتەلىپ كەتتى.
بۋلىقتىرعان جوتەل كەۋدەسىن جارىپ جىبەرە جازدادى. شەكەسىنەن شىپ-شىپ تەر شىعىپ، جوتەل تۇنشىقتىرىپ، ىشقىنعاننان ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— جوق، مۇنداي قوناقاسى ماعان جاقپايدى، — دەدى ول اشۋلى زورعا دەم الىپ. — قانداي اقىماقتىق!
اۋرۋ جايلى وي ونى قاتتى كۇيىندىردى، كۇنى بويعى كوڭىلدى جاعدايىنىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە-اق بىت-شىت قىلدى.
— ۇيگە قايتايىقشى، — دەدى قينالىپ.
مارەل حانىم مالايدى شاقىرىپ، ەسەپ جاساسۋىن تالاپ ەتتى. ەسەپ ەكى ايتقىزباي ءازىر بولدى. ونى قاراپ كورىپ ەدى، سيفرلار كوز الدىندا جوعارى-تومەن جۇگىرىپ كەتكەن سوڭ، قاسىنداعى ديۋرۋاعا ۇستاتا سالدى.
— ءسىز ەسەپتەسىڭىزشى، مەن ەشتەڭە كورە المادىم، ماسپىن، — دەدى دە، ونىڭ الدىنا ءاميانىن تاستاي سالدى.
جالپى ەسەپ ءجۇز وتىز فرانكقا جەتىپتى. ديۋرۋا ەسەپتى تەكسەرىپ قاراعان سوڭ، ەكى نەسيە بيلەتىن بەردى دە، ارتىلعانىن قايتىپ العان سوڭ، مارەلدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— شايلىققا قانشا بەرەيىن؟
— بىلمەيمىن، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
ول تاكسيگە بەس فرانك تاستادى دا، مارەلگە ءاميانىن قايتارىپ بەرىپ جاتىپ:
— ءسىزدى شىعارىپ سالۋعا ماعان رۇقسات ەتەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ارينە. مەن ۇيگە جالعىز ءوزىم جەتە المايمىن بۇگىن.
ولار ەرلى-زايىپتى فورەستەلەرمەن قوشتاستى دا، مارەل حانىم مەن ديۋرۋا ەكەۋى كۇيمەگە بىرگە ءمىندى.
ول ايەلدىڭ وسىندا، مۇلدەم قاسىندا، كوشەدەگى شامنىڭ جارىعى اندا-ساندا ءبىر ساتكە عانا تۇسەتىن قوزعالمالى تۇنەك قوراپتىڭ ىشىندە بىرگە كەتىپ بارا جاتقانىن جاقسى سەزىندى. ايەل يىعىنىڭ جىلىلىعىن ول كيىم ىشىنەن سەزىپ، تۇك سويلەي الماي قالدى، ءتىپتى ءبىر ءسوز ايتا المادى: بۇكىل ەسىل-دەرتىن ونى قۇشاعىما قىسىپ السام-اۋ دەگەن قۇشتارلىق بيلەپ الدى.
"ەگەر باتىلدىق جاساسام، قايتەدى؟" — دەپ ويلادى. تاماق ۇستىندە ايتىلعان سوزدەر ەسىنە ءتۇسىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋا باستاپ ەدى، شاتاق شىعىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋىپ تاعى توقتاتتى.
بۇرىشقا تىعىلىپ اپ ايەل دە ءۇن-تۇن جوق قوزعالماي وتىر. كۇيمە ىشىنە كەنەت تۇسكەن جارىقتان ايەلدىڭ جالت ەتكەن جانارىن بايقاپ قاپ وتىرماسا، ول ءتىپتى ونى ۇيىقتاپ قالعان با دەپ ويلار ەدى.
"نە ويلاپ وتىر ەكەن؟" مۇنداي ساتتە ۇنسىزدىكتى بۇزۋعا بولمايتىنىن ول بىلەتىن، ءبىر ءسوز، ءبىر عانا ءسوز ءبارىن ءبۇلدىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ال تۇتقيىل جانە تەگەۋرىندى شابۋىلعا شىعۋعا ونىڭ باتىلدىعى جەتپەدى.
ول ايەلدىڭ كەنەت اياعىن قوزعاپ قالعانىن سەزدى. سەرگەك، ءدىرىل بيلەگەن، ءتوزىمى تاۋسىلعان، قىنجىلىس اڭعارتقان قيمىل، بالكىم، مۇنى ابدەن قيناعىسى كەلگەن قىلىق تا بولار، كىم بىلەدى. ايتكەنمەن سول ءسال بىلىنەر-بىلىنبەس قيمىل وعان جەتكىلىكتى بولدى؛ جالت بۇرىلىپ، ەرنىمەن ەرنىن، قولىمەن دەنەسىن ىزدەپ، ايەلگە قاراي تونە بەردى.
ايەل ءالسىز عانا ىشقىندى، بويىن تۇزەگىسى كەلگەندەي تىپىرشىدى، بۇلقىندى، يتەرگەن بولدى، اقىرى ال-دارمەنى قۇرىعان ادامشا سىلق بەرىلدى.
سالدەن كەيىن كۇيمە ايەلدىڭ ەسىگى الدىنا كەلىپ توقتادى. كۇتپەگەن جاعدايدان ونىڭ اۋزىنا بىردە-بىر ىزەتتى ءسوز تۇسپەدى، ال ءبىراق ايەلگە ءوزىنىڭ ريزا ەكەنىن، العىس ايتاتىنىن بىلدىرگىسى كەلدى، ونى سۇيەتىنىن، وعان تابىناتىنىن ايتقىسى كەلدى. الايدا الگىندەگى جاعدايدان اڭىرىپ قالعان ايەل ورنىنان تۇرمادى، قوزعالمادى دا. كۇيمەشىنى كۇدىكتەندىرمەس ءۇشىن، ءبىرىنشى ءوزى سەكىرىپ ءتۇسىپ، ديۋرۋا ايەلگە قولىن ۇسىندى.
ءسال تەڭسەلىپ، ايەل ۇندەمەي كۇيمەدەن ءتۇستى. ول قوڭىراۋدى قاقتى دا، ەسىكتى ىشتەن اشقانشا سۇراپ ۇلگىردى:
— قاشان جولىعامىز؟
— تاڭەرتەڭگى تاماققا كەلسەڭىزشى، — دەدى ارەڭ ەستىرتە سىبىرلاپ، ءسويتتى دە، زەڭبىرەكتىڭ وعىنشا زىرق ەتكىزىپ قاقپانى جاۋىپ، قاراڭعى كىرەبەرىسكە ەنىپ كەتتى.
ول كۇيمە ايداۋشىعا بەس فرانك ۇستاتتى دا، قۋانىشتان ەسى شىعىپ، شاتتانعان كۇيدە ۇيىنە قاراي ۇشتى.
ءاي، اقىرىندا كۇيەۋى بار ايەلگە دە قولى جەتتى-اۋ! جانە اقسۇيەك ايەلگە! ناعىز اقسۇيەك ايەلگە! پاريجدىك ايەلگە! ءبارى قالاي وپ-وڭاي جانە كۇتپەگەن جاعدايدا بولا كەتتى!
بۇرىن ول مۇنداي سۇيكىمدى جاراتىلعان جاندارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ۇزاق اينالدىرۋ، تاۋى شاعىلمايتىن شىدامدىلىق، جان-جاقتى شابۋىل قاجەت بولار دەپ بولجايتىن، جان-جاقتى شابۋىلعا كوڭىلىن تابۋدى، اھىلاپ-ۇھىلەۋدى، ءتاتتى سوزدەر ايتۋ مەن سىيلىق بەرۋدى جاتقىزاتىن. مىنە، ەندى ءبىرىنشى جولىقتىرعان ادامى ءا دەپ اينالدىرعاننان-اق قۇلاپ ءتۇستى، تەز بولعانى سونشاما، ءالى سودان ەسىن دە جيناي الماي وتىر.
"بۇگىن ول ماس بولدى، — دەپ ويلادى، — ەرتەڭ باسقا قىلىق كورسەتەدى. جىلاپ-سىقتاماي ءىس بىتپەس". بۇل وي ونى قاۋىپتەندىردى، ءبىراق سول ساتتە-اق بەكەم بايلام جاسادى: "ەشتەڭە ەتپەيدى، ەشتەڭە ەتپەيدى! ەندى ول مەنىكى، ونى ۋىسىمنان شىعارماۋعا شامام جەتەدى".
كەنەت ول داڭق، قۇرمەت، باقىت، مولشىلىق، ماحاببات جايىنداعى قيالى قالقىپ جۇرگەن بۇلدىر ساعىمنان ادەمى، باي، قۇدىرەتتى ايەلدەردىڭ تىزبەگىن كورگەندەي بولدى، ءبارى بەينە ءبىر تەاتردىڭ سالتاناتتى تورىندە ساناقتان ءوتىپ جاتقانداي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى جىميىپ، ديۋرۋانىڭ ۇمىتىنەن توقىلعان التىن بۇلتتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ جاتىر، كىرىپ كەتىپ جاتىر.
ونىڭ ۇيقىسى تەك ءتۇس كورۋمەن ءوتتى.
ەرتەسى مارەل حانىمدىكىنە باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا، ونى ەپتەپ تولقۋ بيلەدى. ول مۇنى قالاي قارسى الار ەكەن؟ ال ەگەر مۇلدەم قابىلداماي قويسا شە؟ ءتىپتى، كىرگىزبە دەپ بۇيرىق بەرىپ قويسا قايتەدى؟ ەگەر ايتىپ قويسا شە... جوق، شىندىققا كوزى جەتپەي جاتىپ ونىڭ ايتىپ قويۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك جاعدايدىڭ قوجاسى — بۇل.
جاپ-جاس ءۇي كۇتۋشى قىز ەسىك اشتى. قىزدىڭ بەت الپەتىنەن وقىس ەشتەڭە اڭعارىلمادى. سودان كوڭىلى ورنىققانداي بولدى، الدىنان ءۇي كۇتۋشىنىڭ كەيىپ شىعۋى دا مۇمكىن ەدى عوي.
— مارەل حانىمنىڭ كوڭىل كۇيى ما؟ — دەپ سۇرادى ءۇي كۇتۋشىدەن.
— جاقسى، مىرزا، كۇندەگىدەي، — دەدى ءۇي كۇتۋشى ونى قوناق بولمەگە باستاپ كەلە جاتىپ.
كاستومى مەن شاشىن تۇزەۋ ءۇشىن ول الدى اشىق پەشكە تاقاپ كەلىپ، ايناعا قاراپ گالستۋگىن تۇزەدى، كەنەت سول ءسات جاتىن ءۇيدىڭ بوساعاسىنان وزىنە قاراپ تۇرعان مارەل حانىمنىڭ بەينەسىن اينادان بايقادى.
ول ونى كورمەگەنسىدى، بەتپە-بەت كەزدەسپەس بۇرىن ەكەۋى دە بىرەر سەكۋند ءبىر-بىرىن اينادان باقىلادى.
اقىرىندا ديۋرۋا بۇرىلدى. مارەل دە ورنىنان قوزعالدى، — ايەل الدەنەنى كۇتىپ تۇرعان سياقتاندى. سول ءسات ول ايەلگە تۇرا ۇمتىلدى.
— ءسىزدى. مەن سۇمدىق سۇيەم! سۇمدىق سۇيەم! — دەدى سىبىرلاپ.
ايەل قۇشاعىن اشىپ، ديۋرۋانىڭ كەۋدەسىنە قۇلادى دا، ارتىنشا باسىن كوتەردى. ار جاعى ۇزاق سۇيىسكە جالعاسىپ كەتتى.
"مەن كۇتكەننەن الدەقايدا وڭاي بولدى، — دەپ ويلادى ول. — ءبارى تاماشا".
ءبىر كەزدە بارىپ ەكەۋى ءبىرىن-بىرى بوساتتى. شەكسىز سۇيەتىندىگىن كوزىمەن سەزدىرگىسى كەلىپ، ديۋرۋا ءۇنسىز جىميا قارادى.
ايەل دە جىميدى، — استە، ايەلدەر ءوزىنىڭ كەلىسىمىن، تىلەگىن، بەرىلۋگە ءازىر ەكەنىن سەزدىرگىسى كەلگەندە سولاي جىمياتىن.
— ءبىز وڭاشامىز، — دەدى سىبىرلاپ، — لورينانى مەن دوسىمنىڭ ۇيىنەن تاماقتانۋعا جىبەردىم.
— ريزامىن، — دەدى دەمىن تەرەڭ العان ديۋرۋا قولىنان ءسۇيىپ جاتىپ. — ماعان كەرەمەت ۇنايسىز.
قۇددى كۇيەۋى ۇقساتىپ ايەل ونى قولتىقتاپ الدى دا، ديۆانعا الىپ كەلدى، ەكەۋى وعان قاتارلاسا وتىردى.
ەندى ديۋرۋا ادەمى، ادامدى تولقىتاتىن ءبىر اڭگىمە باستاۋى قاجەت ەدى، الايدا ىلايىقتى ەشتەڭە تاپپاعاسىن، باتىلسىزداۋ ءۇن قاتتى:
— ءسىز ماعان اسا اشۋلانا قويماعان شىعارسىز؟
ونىڭ اۋزىن ايەل الاقانىمەن جابا قويدى.
— ۇندەمە!
ءبىرىن-بىرى كوزىمەن ىشىپ-جەپ، ءبىر-بىرىنىڭ كۇيىپ-جانعان الاقانىن الاقانىمەن قىسىپ، ەكەۋى ءۇن-تۇنسىز ءبىراز وتىرىپ قالدى.
— قالاي قولىما تۇسىرەم دەپ اڭسادىم-اۋ مەن! — دەدى ديۋرۋا.
— ۇندەمە! — دەدى ايەل قايتالاپ.
اس ۇيدە كۇتىمشىنىڭ تاقسىلاردى قالاي تارسىلداتىپ جاتقانى ەستىلدى.
ديۋرۋا ورنىنان تۇردى.
— مەن ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا وتىرا المايمىن. وزىمە-وزىم نە بولار ەمەسپىن.
سول ءسات ەسىك اشىلدى.
— تاماق دايار.
ايەلدى ول اس ۇيگە قۇرمەت-قوشەمەتپەن الىپ كەلدى. ەكەۋى قاراما-قارسى وتىرىپ، جاڭا تۋىنداعان ءتاتتى سەزىمنىڭ جەتەگىمەن وزدەرىنەن باسقانى مۇلدە ۇمىتىپ، ءبىرىن-بىرى جانارىمەن ايمالاپ، بىرىنە-بىرى جىميىسپەن عانا ءتىل قاتىستى. اكەلگەن تاماقتى ەكەۋى دە تەك ءدامىن الماي جەي بەرىستى. كەنەت ديۋرۋا ءالسىز سۇيكەنگەن اياقتى سەزدى، ۇستەلدىڭ استىندا اداسىپ جۇرگەن سۇپ-سۇيكىمدى اياق. الگىنى ەكى تابانىنىڭ اراسىنا قىسىپ جىبەرمەي قويدى، ارتىنشا بار كۇشىن ساپ قۇشىرلانا قىستى.
كۇتىمشى بىرەسە كىرەدى، بىرەسە شىعادى، بىردە-بىر نارسە اكەلسە، بىردە ءبىر نارسەنى اكەتەدى، ءبىراق ءتۇرى تۇك تە بايقاماعان ادام سياقتى ىلعي ءبىرقالىپتى.
تاماقتان كەيىن تاعى قوناق بولمەگە كەلىپ، تاعى ەكەۋى ديۆانعا قاتارلاسا كەپ وتىردى.
ديۋرۋا اقىرىن جىلجي-جىلجي جانىنا كەلدى، قۇشاقتاماق بولىپ ەدى، ءبىراق ايەل ەركەلەي كۇلىپ قولىنان قاقتى.
— بايقاڭىز، كىرىپ قالۋى مۇمكىن.
— قاشان وڭاشا قالامىز؟ — دەدى ول القىنا سىبىرلاپ. — قانشالىق سۇيەتىنىمدى ساعان قاشان ايتام ەندى؟.
قۇلاگىنا تاقالا ەڭكەيىپ، ايەل اقىرىن عانا سىبىر ەتتى:
— جاقىن ارادا مەن سىزگە از عانا ۋاقىتقا كىرىپ شىعام.
ول ءوزىنىڭ قىزارىپ بارا جاتقانىن بىردەن سەزدى.
— مەن ءبىراق... مەن وتە... وتە جۇپىنى تۇرام عوي.
ايەل اقىرىن جىميدى.
— وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. مەن پاتەرىڭىزدى ەمەس، ءسىزدى كورۋگە بارام عوي.
ول ەندى ءدال قاي كۇنى كەلەتىنىڭدى ناقتىلاپ ايت دەپ ايەلدى قيناي باستادى. كەلەسى اپتانىڭ اياعىنا قاراي دەدى ايەل، ءبىراق ول ايەلدىڭ قولىن قۇشىرلانا ۋقالاپ، كەزدەسەتىن كۇندى ودان دا بەرىگە جىلجىت دەپ جالىندى؛ سوزدەرى بىر-بىرىمەن ونشا بايلانىسپاي، جانارىندا الدەبىر ۇشقىن قالتىلداپ، ەكەۋلەپ تاماق جەپ جاتقاندا عانا ويانىپ بوي بەرمەي كەتەتىن ىنتىعۋعا ۇقساپ، ەكى بەتى وت بوپ ورتەنىپ بارا جاتتى.
مۇنداي ءولىپ-وشۋ ايەلدى راقات سەزىمگە بولەپ، اقىرى بىرتىندەپ ءبىر-بىر كۇننەن قىسقارتا باستادى. ءبىراق ديۋرۋا وعان كونبەي:
— ەرتەڭ... ەرتەڭ دەشى! — دەپ، قويماي قايتالاي بەردى. اقىرىندا ايەل وعان دا كوندى.
— جارايدى. ەرتەڭ. ساعات بەستە.
ول ۋھ دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا قۋاندى. سونان كەيىن ەكەۋى بايسالدى اڭگىمەگە كوشتى، كادىمگى ءبىر-بىرىن جيىرما جىلدان بەرى بىلەتىن ادامدار سياقتى سويلەستى.
الدەكىم ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن قاقتى، — ەكەۋى دە سەلك ەتىپ، دەرەۋ بىر-بىرىنەن الىستاڭقىراپ وتىرىستى.
— بۇل، ءسىرا، لورينا بولار، — دەدى مارەل حانىم سىبىرلاپ.
قىز كىرگەن بويدا تاڭعالا توقتاپ قالدى دا، ارتىنشا قۋانعاننان قولىن شاپالاقتاپ جۇگىرىپ ديۋرۋانىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
— و، سۇيكىمدى دوس! — دەدى ايعايلاپ.
مارەل حانىم كۇلىپ جىبەردى.
— نەمەنە؟ سۇيكىمدى دوس؟ سىزگە لورينا ات قويىپ تا تاستادى! مەنىڭشە، بۇل — وتە ادەمى ات. مەن دە ءسىزدى سۇيكىمدى دوس دەپ اتايتىن بولام.
ول قىزدى تىزەسىنە وتىرعىزدى، ەندى قىزعا شەشەسى قانداي ويىنداردى ۇيرەتسە، سونىڭ ءبارىن ول دا ويناۋعا ءماجبۇر بولدى.
ساعات ۇشكە جيىرما مينۋت قالعاندا بارىمەن قوشتاسىپ، ديۋرۋا سارالقاعا بارۋعا جينالدى. باسپالداقپەن ءتۇسىپ بارا جاتىپ، جارتىلاي اشىق تۇرعان ەسىكتەن ول تاعى سىبىرلادى:
— ەرتەڭ. ساعات بەستە.
مارەل حانىم ەرىن قوزعالىسىنان عانا ونىڭ نە ايتپاعىن شامالاپ، ماقۇل دەگەندى ول دا جىميىسىمەن عانا اڭعارتىپ عايىپ بولدى.
سارالقانىڭ جۇمىستارىن بىتىرگەن سوڭ، ديۋرۋا ەندى اشىناسىن قارسى الۋ ءۇشىن بولمەنى قالاي جيناستىرارىن، جۇپىنى جاعدايىن ءقايتىپ جاسىرارىن ويلاي باستادى، بىلدىرمەيتىندەي قىلىپ جاپوندىقتاردىڭ ۇساق-تۇيەك اشەكەيلەرىن قابىرعانىڭ بارىنە ءىلىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى باسىنا. بەس فرانكقا اپ-ادەمى جەلپۋىشتىڭ، قالقانشالار مەن الاباجاق قيقىمداردىڭ تۇتاس ءبىر قۇشاعىن ساتىپ اكەلىپ، ءتۇسقاعازدىڭ ەڭ كورنەۋ تۇرعان داقتارىن جاۋىپ ءىلىپ-ىلىپ تاستادى. تەرەزەلەردىڭ اينەكتەرىنە قىزارعان كوكجيەككە شاعىلىسقان تەڭىزدەگى كەمەلەر مەن قۇستاردىڭ شوعىرى، بالكوندا تۇرعان سان ءتۇستى ايەلدەر مەن جاپ-جازىق جەردە اق شاڭقان قاردىڭ ۇستىندە قارايعان ادامداردىڭ تىزبەگى سالىنعان، ار جاعىنان كۇن كورىنىپ تۇراتىن كارتينالاردى شاپتاپ قويدى.
ونىڭ ادام اينالا المايتىن قۋىرشاقتاي بولمەسى ءبىرازدان كەيىن سۋرەت سالىپ تاستاعان قاعاز شامعا ۇقسادى دا قالدى. سول كورىنىسكە كوڭىلى كونشىگەن ول ءتۇرلى ءتۇستى قاعازداردىڭ قيىندى قالدىقتارىنان كەش باتقانشا ءۇيدىڭ توبەسىنە قۇس قيىپ جەلىمدەۋمەن بولدى.
سونان سوڭ پاروۆوزداردىڭ ىسقىرىعىن دا ەلەمەي ۇيىقتاپ قالدى.
ەرتەسى ول ەرتەرەك كەلىپ ءبىر كارزىڭكە ءتاتتى نان جانە باكالەيا دۇكەنىنەن ءبىر بوتەلكە مادەرا اكەلدى. ءبىرازدان كەيىن ەكى تاكسى، ەكى ستاقان تاۋىپ اكەلۋ ءۇشىن، وعان تاعى دالاعا شىعۋعا تۋرا كەلدى. كىر قوجالاق بەتىن قاعاز ورامالمەن جاۋىپ، شاعىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە اكەلگەن تاعامدارىڭ قويدى، قۇمعان مەن شىلاپشىندى ۇستەلدىڭ استىنا تىقتى.
سودان كەيىن كۇتۋگە وتىردى.
مارەل حانىم ساعات بەستەن ون بەس مينۋت وتكەندە كەلدى، كوز الدىن بۇلدىراتىپ جىبەرگەن الاباجاق سۋرەتتەرگە تاڭدانىپ، ەرىكسىز داۋسى شىعىپ كەتتى:
— و، ءۇيىڭىز قانداي ادەمى! تەك ءبىر جامانى كىرەبەرىس باسپالداقتا ادام كوپ ەكەن.
ول ايەلدى قۇشاقتاي الدى، قۇمارتقاننان القىنىپ، ءشىلاپىسىنىڭ شەتىنەن شىعىپ تۇرعان شاشىن بەت پەردە شىلتەردىڭ سىرتىنان شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
ءبىر جارىم ساعاتتان كەيىن ديۋرۋا ايەلدى ريم كوشەسىندەگى كۇيمەلەردىڭ ايالداماسىنا شىعارىپ سالدى. ايەل كۇيمەگە وتىرعان كەزدە قۇلاعىنا سىبىر ەتتى:
— سەيسەنبىدە، ءدال وسى ۋاقىتتا.
— ءدال وسى ۋاقىتتا، سەيسەنبىدە، — دەدى ايەل قايتالاپ.
كوز بايلانعان كەز بولعان سوڭ، ايەل قورىقپاستان ديۋرۋانى باسىنان قۇشاقتاپ اشىق ەسىكتەن وزىنە تارتتى دا، ەرنىنەن ءسۇيىپ الدى. كۇيمە ايداۋشى قامشىسىن كوتەرگەن ءسات ايەل سىبىرلاپ ۇلگىردى:
— كورىسكەنشە، سۇيكىمدى دوس!
ارىق اقبوز ات كونە كۇيمەنى ورنىنان قوزعاپ، شارشاۋ جەلىسپەن جونەپ بەردى.
ءۇش اپتا بويى ديۋرۋا ءار ەكى-ۇش كۇن سايىن بىردە تاڭەرتەڭ، كەيدە كەشقۇرىم مارەل حانىمدى ءوز بولمەسىندە قابىلداپ تۇردى.
ءبىر كۇنى كۇندىز ديۋرۋا تاعى ونى كۇتىپ وتىرعاندا، باسپالداقتان ەستىلگەن قاتتى داۋىس ەرىكسىز ونى ەسىككە جاقىنداتتى. جاس بالا جىلادى. ارتىنشا ەركەكتىڭ اشۋلى داۋسى شىقتى:
— ءۇي، سايتاننىڭ بالاسى، نەمەنەگە جىلاي بەرەدى؟
— ءوي، انا جوعارىداعى جۋرنالشىعا كەلىپ جۇرگەن وڭباعان قاتىن باسپالداقتا وتىرعان ءبىزدىڭ نيكولانى قاعىپ قۇلاتىپ كەتتى. مەن ونداي جۇرگىش قاتىنداردى تابالدىرىعىمنان اتتاتپاس ەدىم،
ديۋرۋا تۇرشىگىپ كەيىن شەگىنىپ كەتتى، — ايەلدىڭ اسىعىس اياق باسىسى، كويلەگىنىڭ تەز-تەز قوزعالعان دابىرى قۇلاعىنا شالىندى.
ارتىنشا ول جاۋىپ ۇلگىرگەن ەسىك قاعىلدى. ول اشقان ءسات بولمەگە اپتىققان، ىزالانعان مارەل حانىم جۇگىرىپ كىردى.
— سەن ەستىدىڭ بە؟ — دەدى زورعا ءتىل قاتىپ. ول تۇك بىلمەگەنسىدى.
— جوق، نە قىلدى؟
— مەنى ولاردىڭ قالاي قورلاعانىن ەستىمەدىڭ بە؟
— كىم؟
— استىڭعى قاباتتا تۇراتىن وڭباعاندار.
— جوق، ەستىمەدىم. نە بولدى، ايتشى!
ايتۋدىڭ ورنىنا ول جىلاپ جىبەردى. ول ايەلدىڭ قالپاعىن شەشتى، كورسەتىن اعىتتى، توسەككە جاتقىزىپ، ەكى شەكەسىن دىمقىل ورامالمەن ىسقىلادى. ايەل ىزادان تۇنشىقتى. الايدا ىزاسى تارقاعان سوڭ، ەندى ايەل اشۋعا ءمىندى.
ەندى استىڭعى قاباتقا ءدال ءقازىر بار دا، بىت-شىتىن شىعار، ءولتىر دەپ تالاپ ەتە باستادى.
— ولار جۇمىسشىلار عوي، دورەكى حالىق، — دەدى ديۋرۋا. — ويلاساڭشى، ويتسەك، سوتتاسۋعا تۋرا كەلەدى، سەنى تانىپ قويۋى دا، قاماپ قويۋى دا مۇمكىن، — وندا سەن قۇريسىڭ. ودان دا مۇنداي ادامدارمەن بايلانىسپاعانىمىز جاقسى.
ەندى ايەل باسقانى ۋايىمداي باستادى.
— قالاي ىستەيمىز؟ مەن مۇندا بۇدان كەيىن كەلە المايمىن.
— ە، ول وپ-وڭاي، — دەدى ديۋرۋا، — مەن باسقا ءۇيدى جالدايمىن.
— ءيا، — دەدى ايەل كۇبىرلەپ. — ءبىراق ول وتە ۇزاق قوي. — كەنەت ونىڭ باسىنا ءبىر وي كەلە قالدى. — جو-جو، توقتا، تىڭداشى، — دەدى بىردەن بايسالدى بولا قالىپ، — مەن امالىن تاپتىم، سەن باسىڭدى ەشتەمەگە قاتىرما، ءبارىن ماعان جىبەر. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ مەن ساعان كوگىلدىر قاعاز جىبەرەم.
"كوگىلدىر قاعاز" دەپ ايەل قالالىق جەدەلحاتتى ايتىپ تۇرعانى تۇسىنىكتى ەدى.
ازىرشە ديۋرۋاعا ايتپاعان ءوز ارەكەتىنە ريزا بولعاندىقتان، مارەل حانىم جىميا دا باستاعان-دى. بۇگىن ول ءوزىنىڭ قۇشتارلىعىن ايرىقشا ىنتىعىپ كورسەتتى.
ايتكەنمەن باسپالداقپەن ءتۇسىپ كەتىپ بارا جاتقانىندا، تولقىعاننان اياعى تالتىرەكتەپ كەتتى دە، قاسىندا كەلە جاتقان سۇيىكتىسىنىڭ قولىنا بار سالماعىن سالىپ سۇيەندى.
ەكەۋى، ايتەۋىر، ەشكىمگە جولىقپادى.
ول كەش تۇردى، ەرتەسى ساعات ون بىردە ۋادەلى "كوگىلدىر قاعازدى" اكەلىپ بەرگەندە، ول ءالى توسەكتە جاتقان بولاتىن.
قاعازدى اشىپ ديۋرۋا:
"كەزدەسۋ بۇگىن بەستە. كونستانتينوپول، 127. ديۋرۋا حانىم جولداعان پاتەردى اش دە.
ءسۇيدىم، كلو،" — دەگەندى وقىدى.
ءدال ساعات بەستە جالعا جيھازىمەن بولمە بەرىلەتىن ءداۋ ءۇيدىڭ كۇزەتىنە كەلدى.
— ديۋرۋا حانىم جالداعان پاتەر وسىندا ما؟ — دەپ سۇرادى كۇزەتشىدەن.
— ءيا، مىرزا، وسىندا.
— مەنى سوندا الىپ بارىڭىزشى!
مۇنداي اسا ساقتىقتى قاجەت ەتەتىن جاعدايعا كۇزەتشى، ءسىرا، ابدەن ۇيرەنگەن بولۋ كەرەك، ءبىر توپ كىلتتىڭ ىشىنەن قاجەتتىسىن ىزدەپ جاتىپ، ونىڭ بەتىنە زەر سالا قارادى.
— ءسىز ديۋرۋا مىرزاسىز با؟
— ارينە.
بىرنەشە سەكۋنتتەن سوڭ ديۋرۋا تومەنگى قاباتتاعى كۇزەتتىڭ قارسىسىنا ورنالاسقان ەكى بولمەلى شاعىن پاتەردىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى.
قابىرعالارىنا شۇبار ءتۇسقاعاز ۇستاعان قوناق بولمەگە جاسىل ماتامەن قاپتاپ، سارىمەن ادەمىلەگەن قىزىل اعاشتان جاسالعان جيھاز قويىلىپتى. جەرگە استىنداعى ەدەننىڭ اعاشى تابانىڭا بىلىنەتىن جۇقا گۇلدى كىلەم توسەلىپتى.
شاعىن جاتىن بولمەنىڭ تورتتەن ءۇشىن كەرەۋەتتىڭ ءبىر ءوزى تولتىرىپتى، كۇدىكتى داقتارى بار مامىق كورپە جاۋىپ، كوگىلدىر ماتادان ىستەلگەن شىمىلدىقپەن قالقالانعان توسەك تۇكپىردەگى ءبىر قاناتتى تۇگەل الىپ جاتىر.
پاتەر ديۋرۋانىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى، ونى ۋايىم بيلەدى، "بۇل پاتەردىڭ اقىسىنا مەنىڭ شاشىم جەتپەيدى، — دەدى ول بىردەن. — تاعى قارىزعا بەلشەمنەن باتۋعا تۋرا كەلەدى. ونىڭ مىناسى تىم اقىلسىزدىق بولدى".
سول ءسات ەسىك اشىلدى دا، جىبەكتەرىن سۋدىرلاتىپ، قۇشاعىن ايقارا اشقان كلوتيلدا القىنا اتىلىپ كىردى. شاتتىعىندا شەك جوق.
— قانداي ىڭعايلى، ايتشى، ىڭعايلى عوي؟ ەشقايدا كوتەرىلۋدىڭ قاجەتى جوق، — كوشەدەن كەلگەن بويدا كىرەسىڭ دە كەتەسىڭ، استىڭعى قابات. تەرەزەدەن ءتۇسىپ، تەرەزەدەن شىعىپ كەتۋگە دە بولادى، ءتىپتى كۇزەتشى دە كورمەيدى. ەكەۋمىزگە بۇل ارا قانداي جاقسى!
ول ايەلدى سالقىن عانا ءسۇيدى، ميىن قاجاپ تۇرعان سۇراقتى وعان قالاي قويارىن بىلمەدى.
كلوتيلدا ورتادا تۇرعان دوڭگەلەك ۇستەلگە ءداۋ پاكەتتى اپارىپ قويدى. اۋزىن اشىپ، ىشىنەن سابىن، ءبىر قۇتى ءيىس سۋ، جۇمساق دەنە ىسقىش، ءبىر قوراپ شاش تۇيرەگىش، باتىنكەنىڭ ىلگەگىن، ىلعي ماڭدايىنا ءتۇسىپ بوي بەرمەيتىن شاشىن قايىرىپ قوياتىن كىشكەنە قىسقىشتاردى الىپ شىقتى.
جاڭا قونىسقا كەلىپ جاتقانى، ءار زاتقا لايىق ورىن ىزدەگەنى ونى قاتتى قۋانتتى.
جاشىكتەردى ورنىنان جىلجىتىپ جاتىپ تا ول توقتاماي سويلەۋمەن بولدى:
— قالاي قالاي ەمەس، مۇندا ءبىراز ىشكيىم دە اكەلىپ قويۋ كەرەك، كيىم اۋىستىرۋ قاجەت بوپ قالۋى مۇمكىن. سويتكەن وتە ىڭعايلى بولادى. ماسەلەن، مەن كوشەدە جاۋىنعا تاپ بولىپ قالسام، جۇگىرىپ كەپ وسىندا كەپتىرىنىپ الام. ءارقايسىمىزدا بىر-بىردەن كىلت بولادى، ءۇشىنشىسىن كۇزەتشىگە بەرىپ قويامىز، وزىمىزدىكىن ۇمىتىپ كەتكەن جاعدايدا كەرەك بولادى. مەن مۇنى ءۇش ايعا جالدادىم. ارينە، سەنىڭ اتىڭا. مەن ەندى ءوز اتىمدى ايتا المايمىن عوي؟
— قاشان تولەۋ كەرەگىن ماعان ايتىپ قوياتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى اقىرى ديۋرۋا رەتىن تاۋىپ.
— ءبارى تولەنگەن، جانىم! — دەدى ايەل جايباراقات قانا.
— وندا مەن سەنىڭ قارىزدارىڭ بولدىم عوي؟ — دەپ، ديۋرۋا قازبالاي ءتۇستى.
— ە، جوعا، جانىم. سەنىڭ بۇعان ەش قاتىسىڭ جوق، انشەيىن مەنىڭ كىشكەنتاي ەركەلىگىم عانا.
ول اشۋلانعان سيىق تانىتتى.
— جو، سەن مەنى كەشىر! مەن وندايعا جول بەرمەيمىن.
ايەل جانىڭا كەلىپ، ەكى يىعىڭا الاقانىن سالىپ جالبارىنا قارادى:
— جورج، وتىنەم سەنەن، وسى كىشكەنتاي ۇيانىڭ مەنىكى، تەك مەنىكى ەكەنىن سەزىنۋ ماعان سوندايلىق راقات، سونشالىق راقات! ول سەنىڭ كوڭىلىڭە كەلمەيدى عوي؟ سولاي ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزعا دەگەن مەنىڭ بۇل سىيىم بولسىنشى! ايتشى، كەلىستىم دەشى، جورج، سۇيكىمدىم مەنىڭ، ايتشى!
ايەل جانارىمەن، ەرنىنىڭ سۇيكەلىسىمەن، بۇكىل تۇلا بويىمەن جالىندى.
ول ۇزاق جالىندىردى، قارسىلىعىن بەت الپەتىمەن ءبىلدىردى، ءبىراق اقىرىندا كوندى: جان تۇكپىرىندە ءوزى وسىنى ادىلدىك سانادى.
ايەل ۇيدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ، قولىن ءسۇرتىپ تۇرىپ ديۋرۋا: "دەگەنمەن قانداي سۇيكىمدى ايەل!" — دەدى كۇبىرلەپ. ءدال بۇگىن ول تۋرالى مۇنداي پىكىرگە نەگە كەلگەنىن ول قازبالاپ ويلاماۋعا تىرىستى.
بىرەر كۇننەن كەيىن ول تاعى "كوگىلدىر قاعاز" الدى:
"بۇگىن كەشكە ءبىر جارىم ايلىق تەكسەرۋ جۇمىسىنان كەيىن كۇيەۋىم ۇيگە ورالادى. اپتا بويى كورىسە المايمىز. ساعىنىشتان سارعايامىز-اۋ، سۇيكىمدىم مەنىڭ!
سەندىك كلو".
ديۋرۋا ۇيقىدان ويانعانداي بولدى. ونىڭ كۇيەۋى بارى تارس ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. قىزىق، ءبىر رەت بولسا دا ونىڭ ءوزىن كورۋ كەرەك ەدى، تىم قۇرىسا ءتۇرى-تۇسىن ءبىلۋ ءۇشىن!
كۇيەۋىنىڭ كەتۋىن ول شىدامدىلىقپەن كۇتتى، ءبىراق سونىڭ وزىندە ەكى كەش فولي-بەرجەرگە بارىپ ۇلگەردى، ەكى رەتىندە دە راشەل ونى سول ارادان وزىنە الىپ كەتتى.
تاعى ءبىر كۇنى "بۇگىن بەستە. كلو" دەگەن ءۇش ءسوز عانا جازىلعان جەدەلحات قولىنا ءتيدى.
كەزدەسۋگە ەكەۋى دە ۋاقىتىنان ەرتە كەلدى. قۇشتارلىقتىڭ لاپىلداعان قىزۋىمەن قۇشاعىنا تىعىلىپ جاتىپ، ايەل ونىڭ بەت-اۋزىنان تۇك قويماي سۇيگىلەپ شىقتى دا:
— ءقازىر بىر-بىرىمىزدەن تويات اپ بىتكەن سوڭ، سەن مەنى ءبىر جەرگە تاماقتاندىرۋعا الىپ بار، جاراي ما؟ — دەدى. — ەندى مەن ەركىڭدەمىن.
جاڭا اي ەندى عانا باستالعان كەز بولاتىن جالاقىسىن كۇنى بۇرىن الىپ اپ، ديۋرۋا اركىمنەن سۇراپ قارىزبەن عانا كۇن كورىپ جۇرگەن-دى، ءبىراق ءدال بۇگىن كۇتپەگەن جەردە قالتاسىنا اقشا ءتۇسىپ قالعان بولاتىن، سوعان ازدى-كوپتى ايەل ءۇشىن شىعىندانۋعا مۇمكىندىگى بولعانىنا قۋانىپ قالدى.
— ارينە، جانىم، قالاعانىڭ بولسىن، — دەدى.
جەتىگە تامان ەكەۋى سىرتقى بۋلۆارعا شىقتى. ونىڭ قولىنا بار سالماعىمەن اسىلىپ تۇرىپ، ايەل قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— سەنىمەن قولتىقتاسىپ قىدىرعاندى مەنىڭ قالاي جاقسى كورەتىنىمدى بىلسەڭ عوي، سەنىڭ قاسىمدا كەلە جاتقانىڭدى سەزىنۋ قانداي راقات!
— لاتيۋليۋعا بارساق، ۇناي ما ساعان؟ — دەدى ديۋرۋا.
— جوق، — دەدى ايەل وعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ، — .ول ارا تىم ءسان-سالتاناتتى. — مەن قاراپايىم ءارى كوڭىلدى وتىراتىن جەرلەردى ۇناتام، ماسەلەن، قىزمەتكەرلەر مەن ءجۇمىسشىلار باراتىن مەيرامحانا بولسا. شاعىن قاباقتاردى جاقسى كورەم! و-و، ەگەر قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتە الساق قوي!
قالانىڭ بۇل ورالىمىنان ديۋرۋا ونداي لايىقتى ەشتەڭە تابا المادى، سوندىقتان ەكەۋى بۋلۆار بويىمەن، قاشان كوزدەرىنە تاماق ىشۋگە ارنالعان شاعىن زالى بار شاراپ دۇكەنى تۇسكەنشە ۇزاق قىدىردى. اسكەريلەرمەن وتىرعان ەكى جالاڭباس قىزدى كلوتيلدا تەرەزەدەن بايقاپ قالدى.
ۇزىن جىڭىشكە بولمەنىڭ تۇكپىرىندە ءۇش ارباكەش جانە ورىندىققا شالقايا وتىرىپ، قولىن ىشقىرىنداعى بەلدىككە تىعىپ الىپ بۋداقتاتا تەمەكى تارتقان ۇسقىنى كۇدىك شاقىراتىن بىرەۋ تاماقتانىپ وتىر ەكەن. الگىنىڭ كۇرتەسىن ءتۇرلى-تۇرلى داقتاردىڭ مۇراجايى دەۋگە بولاتىنداي. ونىڭ ادامنىڭ قارنىنا ۇقساپ تومپيعان قالتاسىنان بوتەلكەنىڭ موينى، ءبىر ءۇزىم نان، گازەتكە وراعان الدەنە جانە ءجىپ ارقاننىڭ" شەتى قىلتيىپ تۇر. قالىڭ، بۇيرا، ۇيپا-تۇيپا شاشى كىردەن سالتاق-سالتاق بولىپ كەتىپتى، قالپاعى ۇستەلدىڭ استىندا ەدەندە جاتىر.
ادەمى كيىنگەن ايەلدىڭ كىرىپ كەلۋى وتىرعاندارعا توسىن اسەر ەتتى. جالاڭباس قىزدار جىم بولدى، ارباكەشتەر تالاسۋىن توقتاتا قويدى، ۇسقىنى كۇدىكتى ەركەك تەمەكىسىن تۇكىرىپ تاستاپ اقىرىن موينىن بۇردى.
مۇندا ءبارى جاراسىمدى! — دەدى كلوتيلدا سىبىر ەتىپ. — ريزا بوپ شىعاتىنىمىزعا مەن سەنىمدىمىن. كەلەسى جولى جۇمىسشىعا ۇقساپ كيىنىپ كەلەم.
گارسون اپىل-عۇپىل ءسۇرتىپ ۇلگىرگەن ماي-ماي بەتى جاپ-جالتىر، توگىلگەن سىرادان ساتال-ساتال اعاش ۇستەلگە كەپ ايەل ەش قىمسىنباستان، تيتتەي دە جيىركەنبەستەن وتىرا كەتتى. ەپتەپ ىڭعايسىزدانىپ قىسىلعان ديۋرۋا سوپاق قالپاعىن قايدا قويارىن بىلمەدى. اقىرى ىلەتىن جەر تاپپاعان سوڭ، ورىندىقتىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى.
قوي ەتىنەن جاسالعان راگۋ، جيگو جانە ءساي اكەلىندى.
— مەن وسىنداي تاعامداردى ۇناتام، — دەدى كلوتيلدا. — مەنىڭ تالعامىم تىم اسقاق ەمەس. ماعان اعىلشىن كافەسىنەن گورى وسى ارا ۇنايدى. - سودان كەيىن. — ەگەر مەنى شىن راقاتقا بولەگىڭ كەلسە، وندا بيلەيتىن زالى بار دۇكەنگە اپار، — دەگەندى تاعى قوسىپ قويدى. وسى اراعا جاقىن ماڭايدا قىزىقتى بىرەۋى بار، "اپپاق كورولشە" دەپ اتالادى.
— وعان سەنى كىم الىپ باردى؟ — دەدى ديۋرۋا تاڭدانىپ.
بەتىنە جالت قاراپ، ايەلدىڭ قىپ-قىزىل بوپ كەتكەنىن بايقادى، وتە ءبىر ىشكىل جاعدايىن ەسكە تۇسىرگەن توسىن سۇراق، ءسىرا، ونى ابىرجىتقان بولۋ كەرەك. ادەتتە ايەلدەردىڭ تىم از عانا ۋاقىتىن الاتىن جانە ول جايىندا تەك جورامالداۋعا عانا بولاتىن ءسال تولقۋدان كەيىن:
— دوستارىمنىڭ ءبىرى، — دەپ جاۋاپ بەردى. از ۇنسىزدىكتەن كەيىن وعان — ول ءولىپ قالدى، — دەگەندى قوستى.
شىنىمەن-اق ۋايىمداعان ادامنىڭ كەيپىمەن كوزىن تومەن سالدى.
ءدال وسى ءسات ديۋرۋانىن ەسىنە ونىڭ وتكەن ءومىرى جايلى ەشتەڭە دە بىلمەيتىنى ءتۇستى. اشىنالارى بولعاندىعىندا ءسوز جوق، ءبىراق قانداي اشىنا، قاي ورتادان؟ ونىڭ بويىندا بۇلدىر قىزعانىش، بالكىم، جەك كورۋ، ايەل جايىندا بىلمەيتىندەرىنىڭ بارىنە، ونىڭ جۇرەگىندە، ومىرىندە بۇعان قاتىسى جوقتىڭ بارلىعىنا دەگەن جەك كورۋ سەزىمى ويانعانداي بولدى. ءدال قازىرگى ساتتە، بالكىم، مۇنان باسقا بىرەۋدى نەمەسە بىرەۋلەردى ويلاپ قالعان ايەلدىڭ باسىنداعى قۇپيالاردى بىلگىسى كەلىپ، ول ونىڭ بەتىنە ىزالى قارادى. ايەلدىڭ ەسىندە قالعانداردىڭ ءبارىن اقتارىپ قاراپ، ءبارىن ءبىلىپ، ءبارىن انىقتاپ العىسى كەلدى-اۋ سوندا!
— قالاي، "اپپاق كورولشەگە" بارامىز با؟ — دەدى ايەل قايتالاپ. — مەن ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە بولار ەدى.
"ە-ەي، ونىڭ وتكەنىندە مەنىڭ نە جۇمىسىم بار! ونداي ءبىر تۇككە تۇرمايتىن نارسەگە بولا كوڭىل كۇيىمدى بۇزۋ اقىماقتىق قوي!" — دەپ ويلادى دا، جىميا جاۋاپ بەردى:
— ارينە، بارامىز، قىمباتتىم.
كوشەگە شىققان سوڭ، الدەبىر جاسىرىن نارسەنى ايتاتىن ادامشا مارەل ونىڭ قۇلاعىنا قۇپيالاپ سىبىرلادى:
وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن وسىنى ساعان ايتا الماي كەلدىم. مۇنداي ايەلدەر بارۋعا ىڭعايسىز سانالاتىن جەرلەرگە مەنىڭ بويداق قىدىرىستار جاساۋدى قانشالىق جاقسى كورەتىنىمدى سەن ەلەستەتە المايسىڭ. كارناۆال كەزىندە مەن مەكتەپ وقۋشىسىنشا كيىنىپ الام. ونداي كيىممەن مەن وتە وزگەشە كورىنەم.
بي زالىنا كىرىپ كەلگەن كەزدە، شوشىنا، ءبىراق ريزا كەيىپپەن ايەل وعان تىعىلا ءتۇسىپ، سونداعى سۋتەنەرلەر مەن ساتىلعىش ايەلدەرگە كوز الماي قوشەمەت قىلا قارادى. الپامساداي ءارى قىبىر ەتپەي تۇرعان پوليسەيدىڭ بەينەسىن مارەل ديۋرۋاگا ءالسىن-السىن كورسەتىپ؛ ءبىر ءقاۋىپ تونە قالسا، بىزگە قورعان بولادى دەگەندەي: "قاراشى، تۇرقىنىڭ ءوزى-اق كوڭىلىڭە سەنىم بەرەدى"، — دەپ قويادى. ىىىيرەك ساعاتتان كەيىن ايەل بارىنەن جالىقتى، ديۋرۋا ونى ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالدى.
بۇدان كەيىن دە ولار قاراپايىم حالىق دەمالاتىن بۇل بۇزاقى جەرگە بىرنەشە رەت جورىق جاسادى. سونان كەيىن مۇنداي قاڭعىباس سەرىلەردىڭ ءومىرى اشىناسىنا اسا قاتتى ۇنايتىندىعىنا ديۋرۋانىڭ كوزى جەتتى.
كەزدەسۋگە كلوتيلدا ۇستىنە جاي ماتا كويلەك، باسىنا كۇلدىرگى سپەكتاكلدەردە وينايتىن قىلجاقباس ءۇي كۇتۋشى ايەلدەردىكىندەي تاقيا كيىپ كەلدى. كيگەن كاستومى جاراسىمدىلىعىمەن، قونىمدى قاراپايىمدىلىعىمەن ەرەكشە كورىنەتىن، ءبىراق ديۋرۋانىڭ سونشا قارسى بولعانىنا قاراماستان، بىلەزىگىن، جۇزىگىن، گاۋھار سىرعاسىن — ءبارىن تاعىنىپ الدى، سونداعى بار ايتقان سەبەبى:
— تۇك تە ەمەس! ءبارى انشەيىن تاۋ ءحرۋستالى ەكەن دەپ قالادى، — دەۋ عانا بولدى.
وسىنداي ماسكارادتى وتە ءساتتى دەپ تاۋىپ (تۇيەقۇستان بەتەر تىعىلىپ جۇرگەنىنە قاراماستان)، كلوتيلدا جاماناتى كەڭ جايىلىپ كەتكەن ورىندارعا دا بارىپ كوردى.
ديۋرۋاعا جۇمىسشىلارشا كيىنىپ ال دەپ ءوتىندى، ونىڭ ءبىراق ءوزىنىڭ قىمبات مەيرامحانالاردىڭ تۇراقتى قوناعىنا لايىق كاستومىنەن ايىرىلعىسى كەلمەدى، ونىڭ ءتىپتى سوپاق قالپاعىن جالپاق شلاپىگە دە ايىرباستاعىسى جوق-تى. ەركەكتىڭ ءبىر مويىندىعىن جەڭە الماعان سوڭ:
— مەيلى، مەنى جۇرت، ازار بولسا، اقسۇيەك جىگىت اينالدىرىپ جۇرگەن جاقسى ءۇيدىڭ كۇتۋشىسى ەكەن دەپ ويلار، — دەپ، مارەل ءوزىن-وزى جۇباتقان بولدى.
بۇل كومەديا ونى ناعىز راقاتقا بولەدى.
ولار شاراپ ساتاتىن ارزان دۇكەننىڭ تەمەكى ءتۇتىنى تورلاعان تار تۇكپىرىنە بارىپ، ەسكى اعاش ۇستەلدىڭ قاسىنداعى ساۋىتاياق ورىندىقتارعا وتىردى.
تۇستەن كەيىن جەلدەتىلمەگەندىكتەن، قۋىرعان بالىقتىڭ ءيىسى سىڭگەن قىشقىل ءتۇتىن بولمەنى بۇلتشا تورلاپ الىپتى. كەڭ مول جەيدەلى ەركەكتەر ستاقاندارىنداعىسىن اسىقپاي سوراپتايدى. وزگەلەردەن وقشاۋ كورىنگەن ەكەۋىنە تاڭدانا قاراپ، گارسون ولاردىڭ الدىنا ەكى رومكە شيە شارابىن اكەپ قويدى.
ءبىر جاعىنان دىرىلدەپ، قورقىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوزىن باقىتتى سەزىنگەن مارەل وتتى جانارىمەن جان-جاعىنا جالتاقتاي وتىرىپ، قىزىل شىرىندى از-ازدان عانا ۇرتتاپ ءىشتى. ول شيەنى ءار ۇرتتاعان سايىن ءوزىن ءبىر قىلمىس جاساپ وتىرعان ادامداي سەزىندى، ءدامدى ءارى وڭەشتى كۇيدىرىپ وتەتىن ىشىمدىكتىڭ ءار تامشىسى تىيىم سالىنعان ۇياتتى ءبىر نارسەنى ىستەپ وتىرعانداي، ونىڭ قۇمارىن قاندىردى.
ءبىرازدان كەيىن ەستىلەر-ەستىلمەس داۋىسپەن:
— بۇل ارادان كەتەيىكشى، — دەدى.
ەكەۋى ول ارادان دا كەتتى. باسىن تومەن ءتۇسىرىپ، ساحنادان شىعىپ بارا جاتقان اكتريساشا ۇستەلدەردە شىنتاقتاي جاتقان ماستاردىڭ ارا-اراسىمەن مارەل تەز-تەز باسىپ سىرتقا بەتتەدى، ماستار ونى جاقتىرماعان ءارى ودان ساقتانعان كوزقاراسپەن شىعارىپ سالدى. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قاتەرلى قاۋىپتەن قۇتىلعان ادامشا، ءۇھ دەپ دەمىن الدى.
ءبىر كەزدە تۇلا بويى قالتىراپ تۇرىپ قاسىنداعى سەرىگىنەن:
— وسىنداي ءبىر جەردە بىرەۋلەر مەنى قورلاپ مازاق قىلسا، سەن نە ىستەر ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى. وعان ول جاۋاپ قايىردى:
— نە ىستەۋشى ەم، سەنى قورعاۋ قولىمنان كەلەر ەدى!
ونىڭ جاۋابىنا ريزا بولعان ايەل قولىن قىسىپ-قىسىپ قويدى، بالكىم، ىشتەي بىرەۋلەر وزىنە ءتيىسىپ، ءوزىن ولاردان قورعاپ سۇيىكتى جىگىتى سولارمەن توبەلەسسە ەكەن دەپ تە تىلەدى مە ەكەن، كىم بىلەدى.
الايدا اپتاسىنا ەكى-ۇش رەت قايتالانىپ تۇراتىن مۇنداي قىدىرىستار ديۋرۋانى جالىقتىرا باستادى، ونىڭ ۇستىنە ءار جولى ارباكەش پەن سۋسىنعا جۇمسايتىن جارتى لۋيدور تابۋ دا بۇعان تىم قيىنعا اينالدى.
ونىڭ تۇرمىسى ناشار بولاتىن، تەمىرجول باسقارماسىندا ىستەپ جۇرگەندەگىسىنەن دە تىم تومەن ەدى، سەبەبى جۋرنالشىلىق قىزمەتىنە ورنالاسقاننان كەيىن العاشقى ايلاردا، انە-مىنە مول اقشا تابام دەپ ءجۇرىپ، اقشانى ول قيساپسىز كوپ جۇمساپ جىبەرگەن-دى، اقىرىندا بارلىق مۇمكىندىگىن تاۋىسىپ، اقشا تابۋدىڭ بار جولىن قيىپ تاستاعان بولاتىن.
ەڭ قاراپايىم ءادىس سانالاتىن كاسسادان قارىز الا تۇرۋدىڭ ءوزى ول ءۇشىن ءقازىر ەش مۇمكىن ەمەس-تى، ويتكەنى ءتورت ايلىق جالاقىسىن جانە جولما-جول اۋدارما ءۇشىن التى ءجۇز فرانكتى الدىن الا تاعى الىپ قويعان-دى. فورەستەگە ءجۇز فرانك قارىز، ءاميانى ەلدىڭ بارىنە اشىق تۇراتىن جاك ريۆالعا ءۇش ءجۇز، ونىڭ سىرتىندا ابىروي اپەرمەيتىن بىرەۋگە بەس، بىرەۋگە جيىرما فرانكتان ۇساق-تۇيەك قارىزدارى تاعى بار.
تاعى ءجۇز فرانكتى ءبىر جەردەن قاقشىپ الاتىن ايلا تابا ما دەپ، سەن-پوتەننەن اقىل سۇراپ ەدى، ويلاپ تاپپايتىنى جوق ونىڭ ءوزى دە تۇك تاپپادى. سودان ديۋرۋانىڭ ىشىندە كەدەيلىككە دەگەن ىزا-كەگى باس كوتەرىپ، كەدەيلىكتەن ول بۇرىنعىدان بەتەر قورلىق كورە باستاعان-دى، سەبەبى ونىڭ تۇرمىس قاجەتتىلىگى دە بۇرىنعىدان كوبەيە باستاعان بولاتىن. ءىشىن تىرناعان اشۋ، بۇكىل الەمگە دەگەن ىزا-كەك ونىڭ بويىندا كۇن سايىن ءورشىپ كەلە جاتتى. ول ءسات سايىن نە بولسا سوعان، ءتىپتى تۇككە تۇرمايتىن تيتتەي نارسەگە دە رەنجي سالاتىن بولدى.
ول وزىنە ءبىر سۇراقتى ءجيى قويادى: اي سايىن ورتاشا ەسەپپەن نەگە ونىڭ شىعىنى مىڭ فرانك شاماسىندا بولادى دا تۇرادى، ول ەشقانداي ءسان-سالتانات تا، باپ تىلەيتىن ارەكەت تە جاساپ جۇرگەن جوق قوي؟ ايتكەنمەن قاراپايىم ەسەپتىڭ ءوزى مىنانداي: لايىقتى مەيرامحاناداعى تاڭەرتەڭگى اس سەگىز فرانك، تۇسكى اس — ون ەكى، وسىنىڭ ءوزى-اق ءبىر لۋيدور بولادى؛ وعان ەندى سۋدان بەتەر ساۋساعىنىڭ اراسىنان سۋسىپ اعىپ كەتەتىن قالتا قاراجاتىنا ون فرانكتى قوسىڭىز، — سوندا بارلىعىنىڭ جيىنتىعى وتىز فرانك بولادى. كۇنىنە وتىز فرانك دەگەنىڭ — ايىنا توعىز ءجۇز فرانك دەگەن ءسوز. ال بۇل ءالى سىرت جانە ءىش كيىمىڭ، اياق كيىمىڭ، كىر جۋۋدىڭ، تاعى باسقالار كىرمەي تۇرعانداعىسى عانا.
مىنە، ءسويتىپ، ول ون ءتورتىنشى جەلتوقساندا قالتاسىندا ءبىر سۋ دا اقشاسى جوق تاقىر كەدەي بولدى دا قالدى، قارىز الاتىنداي جەردى، باسىن قانشا قاتىرىپ ويلاسا دا، تاپپادى.
بۇرىن دا تالاي سويتكەنىندەي، ەندى ول تاڭەرتەڭگى استان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى؛ جارىلىپ كەتەردەي ىزالانىپ، ۋايىمداپ، كۇنى بويى سارالقادان شىقپادى.
ساعات ءتورت شاماسىندا ول اشىناسىنان "كوگىلدىر قاعاز" الدى: "بىرگە تاماقتانعىڭ كەلە مە؟ ارتىنان ءبىر جاققا زىتامىز".
ول قولما-قول جاۋاپ بەردى: "تاماقتانۋ مۇمكىن ەمەس". ارتىنشا ونىمەن بىرگە وتكىزەتىن ءتاتتى ساتتەردەن باس تارتۋدىڭ اقىماقتىق بولاتىنىن ويلاپ: "ساعات توعىزدا سەنى ءوز پاتەرىمىزدە كۇتەم"، — دەگەندى قوسىپ قويدى.
جەدەلحاتتى جىبەرۋگە شىعىندانباۋ ءۇشىن، ول ءتىلحاتتى قاعاز تاسۋشىنىڭ بىرىنەن بەرىپ جىبەردى دە، تاماققا قايدان اقشا تابۋدى ويلاپ كەتتى.
ساعات سەگىز بولدى، ال ول ءالى ەشتەمە ويلاپ تاپقان جوق. اشتىقتان ونىڭ تاڭدايى تارتا باستادى. كەنەت ونى امالى جوقتىقتىڭ تاۋەكەلى بيلەدى. كۇتىپ وتىرىپ، بىرگە ىستەيتىندەردىڭ ءبارى كەتكەن سوڭ، ول قوڭىراۋدى باستى. ەسىك كۇزەتتە تۇرعان ادام تەز جەتىپ كەلدى.
ديۋرۋا ابىرجىپ قالتالارىن اقتارىپ جاتتى.
— قاپ، فۋكار، كورىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى اسىپ-ساسىپ، — ءاميانىمدى ۇيگە تاستاپ كەتىپپىن، ال ماعان ءقازىر ليۋكسەمبۋرگ باعىنا بارىپ تاماقتانۋ كەرەك. ماعان ارباكەشكە تولەيتىن ەلۋ سۋ قارىزعا بەرە تۇرشى.
قالتاسىنان ءۇش فرانك شىعارىپ تۇرىپ، ەسىككۇزەت:
— باسقا ەشتەڭە كەرەگى جوق پا، ديۋرۋا مىرزا؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، جوق، جەتەدى! ۇلكەن راحمەت!
كۇمىس تەڭگەلەردى قاعىپ الىپ، ديۋرۋا باسپالداقتان جۇگىرىپ ءتۇستى. جوقشىلىق كۇندەرى اش قارنىن تالاي جۇباتقان اسحاناعا بارىپ تاماقتاندى.
ساعات توعىزدا اشىق پەشتىڭ الدىندا اياعىن قىزدىرىپ شاعىن قوناق بولمەدە اشىناسىن كۇتىپ وتىردى.
ايازدان ەكى بەتى قىزارا ءبورتىپ، اشىناسى ۇيگە كوڭىلدى، جايراڭداپ كىردى.
— اۋەلى قىدىرىپ قايتۋعا قالايسىڭ؟ — دەدى ول كىرگەن بويدا. — ون بىردە ۇيگە قايتىپ كەلەمىز. كۇن كەرەمەت بوپ تۇر.
— قويشى، نە بار؟ ۇيدە دە جامان ەمەس قوي، — دەدى بۇرتيىپ.
— ايدىن قالاي ادەمى بوپ تۇرعانىن كورسەڭ عوي سەن! — دەدى كلوتيلدا قالپاعىن ءالى شەشپەي. — مۇنداي كەشتە قىدىرۋ قانداي راقات.
— راقات بولسا راقات شىعار، ءبىراق مەنىڭ قىدىرۋعا قۇلقىم جوق.
ونىڭ جانارى ىزالى جالت ەتتى. كلوتيلدا تاڭدانىپ، رەنجىپ قالدى.
— ساعان نە بولدى؟ — دەدى تۇسىنبەي. — داۋسىڭ نەعىپ قاتقىل؟ مەنىڭ قىدىرعىم كەلىپ تۇر، سەنىڭ نەگە اشۋلانعانىڭدى تۇسىنبەيمىن.
ديۋرۋا ورنىنان ىرشىپ تۇردى.
— مەن اشۋلانعان جوقپىن! — دەدى قىزىنا ايقايلاپ. — مەنى مۇنداي تىرلىك جالىقتىردى. بار بولعانى سول عانا!
مارەل حانىم قيقارلىقتى ۇناتپايتىن، ال دورەكىلىك جىنىن كەلتىرەتىن.
— مەن مۇنداي داۋىس كوتەرىپ سويلەۋگە داعدىلانعان ەمەسپىن، — دەدى سالقىن ۇنمەن ديۋرۋاعا جەككورە قاراپ. — مەن جالعىز ءوزىم-اق بارام. قوش بول!
جاعدايدىڭ كۇرت شيەلەنىسىپ بارا جاتقانىن سەزە قويىپ، ديۋرۋا ۇشىپ تۇرەگەپ ايەلدىڭ قولىن ءسۇيدى.
— كەشىر، قىمباتتىم، كەشىر! — دەدى مىڭگىرلەپ. — بۇعان سىركەم سۋ كوتەرمەي، كوڭىل كۇيىم جوق. جۇمىستا جايسىز جاعدايلار بوپ، سان ءتۇرلى رەنىشتەن سانسىراپ ءبىتتىم، تەگى...
— ودا مەنىڭ جۇمىسىم جوق، — دەدى ايەل اۋەلگىسىنەن ءسال جۋاسىڭقىراپ، ءبىراق ءالى دە رەنىشىن باسا الماي. — اشۋىڭدى مەنەن العانىڭنىڭ قاجەتى جوق.
ول ايەلدى قۇشاقتاپ ديۆاننىڭ قاسىنا الىپ كەلدى.
كىشكەنتايىم مەنىڭ، سەنى رەنجىتەيىن دەگەم جوق. ويلانباي ايتىپ قالىپپىن.
ديۆانعا كۇشتەپ وتىرعىزىپ، ايەلدىڭ الدىنا كەپ تىزەسىن بۇكتى.
— كەشىردىڭ بە مەنى؟ ايتشى، كەشىردىم دەشى!
— جارايدى، ءبىراق بۇدان كەيىن مۇنداي نارسە قايتالانبايتىن بولسىن. — سالقىن ءتىل قاتقان كۇيى ايەل ديۆاننان تۇرەگەپ كەتتى. — ءقازىر ەندى كىدىرىپ قايتايىق.
ديۋرۋا تىزەرلەگەن قالپى ايەلدى اياعىنان قۇشاقتاپ:
— وتىنەم، وسىندا بولايىقشى! — دەدى مىڭگىرلەپ. — جالىنام، جانىم. وسى جولى مەنىڭ تىلەگىمدى بەرشى. بۇگىنگى كەشتى سەنىمەن وڭاشا، اشىق پەشتىڭ الدىندا وتكىزگىم كەلەدى. "ماقۇل"، — دەشى، جالىنام ساعان، "ماقۇل"، — دەشى!
— جوق، — دەدى ايەل بۇل جولى قاتقىل ۇنمەن انىقتاپ تۇرىپ. — مەنىڭ قىدىرعىم كەلىپ تۇر، سەنىڭ قىڭىرلىعىڭا كونەيىن دەپ تۇرعام جوق.
— جالىنام ساعان، — دەدى ديۋرۋا قايتالاي ءوتىنىپ، — مەنىڭ سەبەبىم بار، وتە ماڭىزدى سەبەپ...
— جوق، — دەدى ايەل دە قايتالاپ، — بارماساڭ، ءوز ەركىڭ، مەن جالعىز ءوزىم بارام. قوش بول.
جۇلقىنىپ ديۋرۋادان بوسانىپ الدى دا، ايەل ەسىككە قاراي بەتتەدى. ول دا تۇرا ساپ ايەلدى قۇشاقتاي الدى.
— كلو، تىڭداشى مەنى! مەنىڭ كىشكەنتايىم كلو، وسى جولى كونشى...
ايەل باسىن شايقاپ، سۇيگىزبەي بەتىن الىپ قاشىپ، قۇشاعىنان شىعىپ كەتپەك بوپ جۇلقىندى.
— كلو، مەنىڭ كىشكەنتايىم كلو، مەنىڭ ءبىر سەبەبىم بار.
ايەل تىنشي قاپ، ونىڭ بەتىنە تىكە قارادى.
— سەن وتىرىك ايتاسىڭ... قانداي سەبەپ؟
ول قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. نە ايتارىن بىلمەدى.
— سەنىڭ وتىرىك ايتقانىڭدى كورىپ تۇرمىن... جەكسۇرىن! — دەدى كلوتيلدا كىجىنە اشۋلانىپ.
كوزىنە جاس الىپ قاتتى جۇلقىنعان ايەل ونىڭ قولىنان شىعىپ كەتتى.
ايتەۋىر، اجىراسىپ كەتپەۋدىڭ امالىن ويلاپ، ابدەن قالتىراعان ول ءبارىن دە مويىنداۋعا تاۋەكەل ەتىپ، ايەلدى تاعى دا يىعىنان تارتىپ ۇستاپ قالدى دا، وكىنىشپەن ءۇن قاتتى:
— مەنىڭ قالتامدا بىردە-بىر سۋ قالمادى... مىنە!
ايەل بۇرىلىپ، شىندىقتى وقىعىسى كەلىپ ونىڭ كوزىنە قارادى.
— نە دەدىڭ؟
ول شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن قىزارىپ كەتتى.
— مەنىڭ قالتامدا بىردە-بىر سۋ قالمادى. ءتۇسىندىڭ بە؟ بىردە-بىر فرانك، ءتىپتى، جارتى فرانك تا قالعان جوق، ەگەر ءبىز كافەگە كىرسەك، ءبىر رومكە ليكەرگە دە تولەي الماس ەدىم. سەن مەنى وسىنشالىق قورلايتىن نارسەلەردى مويىنداۋعا دا ءماجبۇر ەتىپ تۇرسىڭ. سەنىمەن بىرگە بارىپ، ۇستەلگە بىرگە وتىرىپ، ارنەنى سۇراستىرىپ، ارتىنان تۇك بولماعانداي، مەنىڭ تۇك تە اقشام جوق دەۋىم كەرەك پە سوندا...
ايەل ءالى دە وعان تىكتەپ قاراپ تۇرعان.
— سولاي دە،.. دەمەك، شىن عوي بۇل؟
ديۋرۋا سول ءسات شالبارىنىڭ دا، پيدجاگى مەن جەكەتىنىڭ دە قالتاسىن تەرىس اينالدىرىپ كورسەتتى.
— ال قالاي ...ەندى ريزاسىڭ با؟ — دەدى تىستەنە سويلەپ.
ايەل قۇشاعىن جايىپ، موينىنا اسىلا كەتتى:
— و، مەنىڭ بايعۇس بالاقايىم!.. بايعۇس بالاقايىم مەنىڭ... مەن ونى قايدان بىلەيىن! قالايشا ءبۇيتىپ قالدىڭ؟
ونى ديۆانعا جايعاستىرىپ، ءوزى ونىڭ تىزەسىنە وتىردى دا، موينىنان ەكى قولىمەن وراي قۇشاقتاپ الىپ، مۇرتىنان، ەرنىنەن، كوزىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ، مۇنداي باقىتسىزدىققا قالاي دۋشار بولىپ قالعانىن سۇرادى.
ديۋرۋا ونى تولقىتاتىنداي وقيعا ويلاپ تاپتى. وعان اكەسىن قيىن جاعدايدان قۇتقارۋ قاجەت بولادى. ول وعان بۇكىل جيعان-تەرگەنىن تۇگەل بەرىپ، تاعى ونىڭ ۇستىنە تالايلارعا قارىز بولادى.
— از دەگەندە جارتى جىل اش جۇرۋىمە تۋرا كەلەدى، ويتكەنى بار مۇمكىندىگىمدى تاۋىسىپ ءبىتتىم، — دەپ ءتۇسىندىردى ول. — جارايدى، ەشتەڭە ەتپەس، ومىردە ءبارى دە بولا بەرەدى. قالاي دەگەندە دە اقشاعا بولا تاۋسىلۋعا بولماس.
— مەن قارىز بەرسەم، الاسىڭ با؟ — دەدى ايەل قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
— مەنىڭ كىشكەنتايىم، سەن وتە اقكوڭىلسىڭ، — دەدى ول ەركەككە لايىق مىنەز تانىتىپ، — ءبىراق سەنەن سۇرايتىنىم، ەندى ەكەۋمىز بۇل جايىندا اڭگىمە قىلمايىق. بۇل — مەنى قورلايتىن اڭگىمە.
ايەل ۇندەمەي قالدى.
— مەنىڭ سەنى قانشالىق سۇيەتىنىمدى سەن، ءتىپتى، ەلەستەتە دە المايسىڭ! — دەدى ايەل ءبىر ساتتەن كەيىن-اق ونى قۇشاعىنا قىسىپ، سىبىرلاپ.
سول كەش ەكەۋىنىڭ ماحابباتىنىڭ ەڭ جاقسى كەشى بولدى.
كەتىپ بارا جاتىپ ايەل جىگىتكە جىميا قارادى:
— سەنىڭ جاعدايىنداعى ادامعا قالتاسىنان الدەبىر قالتارىستا قالىپ قويعان اقشا ما، تيىن با، ايتەۋىر بىردەمە تاۋىپ العاننان ارتىق نە بار دەيسىڭ. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە، سولاي! — دەگەننىڭ قالاي اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن ول بايقاماي قالدى.
دالا وتە تاماشا بولىپ تۇر دەگەندى سىلتاۋراتىپ، ولار ۇيگە جاياۋ قايتۋدى ۇيعاردى. جول بويى ەكەۋى اسپانداعى ايدى تاماشالاۋمەن بولدى.
سالقىن اشىق كەش بولاتىن، — مۇنداي كەشتەر قىستىڭ باسقى كەزىندە عانا بولادى.
جۇمساق ايازدىڭ قىسپاعىنان قاشقان ادامدار مەن اتتار جوڭكىلىپ بارادى. بىزوكشەلەر اياقجولعا تىق-تىق قادالادى.
— قالاي قارايسىڭ، بۇرسىگۇنى جولىعايىق پا؟ — دەدى ايەل قوشتاسار كەزدە.
— جارايدى، ارينە.
— سول ساعاتتا ما؟
— سول ساعاتتا.
— كورىسكەنشە، قىمباتتىم.
ەكەۋى ەلجىرەي ءسۇيىستى.
جاعدايدان قالاي شىعىپ، ەرتەڭ نە ىستەۋ كەرەگىن ويلاپ، ول ۇيگە قاراي جىلدام-جىلدام باسىپ كەلە جاتتى. كەنەت ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگىن اشىپ جاتىپ، جەلەتىنىڭ قالتاسىنان سىرىڭكە ىزدەيمىن دەپ، ساۋساعى وندا جاتقان قاتتى تەڭگەگە تيگەن كەزدە، تۇككە تۇسىنە الماي قاتتى تاڭعالدى.
سىرىڭكەنى جاعىپ، تەڭگەنى شىعارىپ الىپ؟ — :ونى ابدەن اۋدارىستىرا قارادى. جيىرما فرانكتىق التىن ەكەن!
ەسىم اۋىسىپ كەتكەن جوق پا ءوزى دەپ تاڭعالدى ول.
تەڭگەنى ارى دا، بەرى دە اۋدارىپ قارادى، قانداي قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن قالتاسىنان شىققانىن تۇك تۇسىنە المادى. ونىڭ اسپاننان ءتۇسۋى ەش مۇمكىن ەمەس قوي!
اقىرى ول تاپقانداي بولدى دا، سوعان ىزا بوپ جىنى كەلدى. ءدال بۇگىن عانا اشىناسى كەيدە قالتاڭنىڭ قالتارىسىندا اقشا قالىپ قويىپ، سونى قيىن جاعدايدا تاۋىپ الاسىڭ دەپ تۇرعان. ياعني ونىڭ بۇعان قايىر-ساداقا بەرگەنى عوي. قانداي قورلىق!
ول بوقتاپ تا جىبەردى.
— جارايدى! بۇرسىگۇنى مەن وعان كورەسىنى كورسەتەيىن! ول مەنىڭ قاسىمدا ءبىر شيرەك ساعاتىن كوڭىلدى وتكىزەر!
ول ءارى اشۋلانعان، ءارى قورلانعان قالپى جاتىپ قالدى.
ەرتەسى كەش وياندى. قارنى قاتتى اشىپتى. ەكىدەن بۇرىن ويانعىسى كەلمەي، قايتادان ۇيىقتاپ قالماق بولدى. بولماعان سوڭ ءوزىن-وزى قايرادى.
— بۇل بولمايدى، مەن قايتكەن كۇندە دە اقشا تابۋىم كەرەك.
كوشەگە شىقسام، باسىما ءبىر جاقسى وي كىرە مە دەگەن ۇمىتپەن ديۋرۋا دالاعا شىقتى.
اقىرى تۇك تە ويلاپ تاپپادى، مەيرامحانالاردىڭ قاسىنان وتكەندە، قايتا سىلەكەيى اعىپ مازاسىن الدى. ءتۇس كەزىندە اقىرى ءبىر شەشىمگە كەلدى: "جارايدى، مىنا جيىرما فرانكتىڭ ءبىرازىن جۇمسايىن. قالعانىن ەرتەڭ كلوتيلداعا قايتارامىن".
سىراحاناعا كىرىپ ديۋرۋا ەكى جارىم فرانك جۇمسادى. گازەت سارالقاسىنا كەلىپ، ەسىككۇزەتكە ءۇش فرانكىن قايتارىپ بەردى.
— فۋكار، ءما، مىناۋ كەشە ارباكەشكە دەپ سەنەن العان اقشام.
ول جەتىگە دەيىن جۇمىس ىستەدى. سونان سوڭ تاماقتانۋعا بارىپ، تاعى ءۇش فرانك جۇمسادى. كەشكىسىن ىشكەن ەكى سىرا ونىڭ كۇندىك شىعىنىن توعىز فرانك وتىز سانتيمگە جەتكىزدى.
ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە نەسيەنى تولتىرۋ نەمەسە جاڭا تىرشىلىك كوزىن تابۋ اقىلعا سىيمايتىن نارسە ەدى، سوندىقتان ەرتەسى وعان كەشكىسىن قايتارىپ بەرەم دەگەن جيىرما فرانكتىڭ تاعى التى جارىمىن جۇمساۋعا تۋرا كەلدى، سونىمەن، ول كەزدەسۋگە كەلگەن كەزدە، قالتاسىندا ءتورت فرانك جيىرما سانتيم عانا قالعان-دى.
ول ءجۇز جىن قىسقانداي قاتتى اشۋلى ەدى، بۇل جولى اشىناسىمەن اشىق سويلەسۋگە وزىنە-وزى ۋادە بەردى. ول وعان بىلاي دەمەك بولدى: "سەن قالتاما سالىپ كەتكەن جيىرما فرانكتى مەن تاۋىپ الدىم. مەن ونى بۇگىن ساعان قايتارىپ بەرە المايمىن، سەبەبى مەنىڭ جاعدايىم ءالى جاقسارا قويعان جوق جانە دە اقشا ماسەلەسىمەن اينالىسۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم دا بولا قويعان جوق. ءبىراق كەلەسى جولى مەن قارىزىڭدى ءسوزسىز قايتارىپ بەرەمىن".
كىرگەن بويدا ايەل وعان جىلى، جاسقانا، جاعىنا كوز تاستادى. مەنى قالاي قارسى الادى دەگەنى ءبىلىنىپ تۇر. تىلدەسۋدى تەزدەتكىسى كەلمەي، ديۋرۋانى ادەيى ۇزاق ءسۇيدى.
ال ول بولسا: "مەن ءالى ايتىپ ۇلگىرەرمىن. تەك سوعان سىلتاۋ تابۋىم كەرەك"، — دەپ ويلادى.
اقىرى ول ەش سىلتاۋ تاپقان جوق جانە ەشتەمە دە ايتقان جوق: سول ءبىر سەكەمدى اڭگىمەنى باستاۋعا باتىلى بارمادى.
ايەل دە قىدىرۋ جايلى تۇك دەمەدى، ونى تەك ىنتىقتىرۋمەن بولدى.
ولار ءتۇن جارىمدا عانا ايىرىلىستى، مارەل قاتارىنان شاقىرىلىپ قويعان ەكى-ۇش جەرگە قوناققا باراتىن بولعاندىقتان، كەلەسى اپتانىڭ سارسەنبىسىندە جولىعىساتىن بوپ كەلىستى.
ەرتەسى جورج ديۋرۋا مەيرامحانادان تاماقتاندى، ەسەپتەيىن دەپ قالتاسىندا قالعان ءتورت تەڭگەنى الىپ ەدى، ءتورت تەڭگەنىڭ ورنىنا بەس تەڭگە شىقتى جانە ونىڭ بىرەۋى التىن ەكەن.
اۋەلگىدە ول قايىرما اقشاعا قوسىپ جاڭاراقتا قاتە بەرىپ قويعان ەكەن دەپ ويلادى دا، ارتىنان ءبارىن تۇسىنە قويدى، تۇسىنگەن بويدا جۇرەگى اتقالاقتاپ قويا بەردى، — مىنا قىر سوڭىنان قالماي قويعان قايىر ونى سونشالىق قاتتى قورلاعان ەدى.
وعان سو جولى تۇك ايتپاعانىنا ءقازىر قاتتى وكىندى. ونىمەن قاتقىلداۋ سويلەسكەنىندە عوي، مىنا ماسقاراشىلىق بولمايتىن ەدى.
ءتورت كۇن بويى ول سان رەت جانە بارلىق رەتىندە دە ناتيجەسىز ارەكەت جاساپ بەس لۋيدور تابا المادى دا، اقىرى كلوتيلدانىڭ ەكىنشى لۋيدورىن دا جەپ تىندى.
وسىدان كەيىن العاش جولىققاندا-اق ول: "بۇل سيقىرىڭدى توقتاتپاساڭ، مەن ساعان وڭباي اشۋلانىپ جۇرەرمىن"، — دەپ قورقىتقانىمەن، ايەل قۋلىعىن اسىرىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنا تاعى جيىرما فرانك سالىپ كەتتى.
ونى تاۋىپ العان ديۋرۋا: "و، جىن سوققان!" — دەدى كۇبىرلەپ، ءبىراق ونىڭ ءبىر ءسانتيمى دە قالماعان ەدى، سوندىقتان وڭايدا تۇرسىن دەپ، ونى جەلەتىنىڭ قالتاسىنا ساپ قويدى.
"مەن مۇنىڭ ءبارىن ءبىر-اق قايتارامىن، — دەدى ول ءوز ۇياتىن ءوزى مايموڭكەلەي جۇباتىپ. — ءقازىر ءبارىن قارىزعا الىپ جاتىرمىن".
ونىڭ ولەردەگى ءسوزىن ايتقان وتىنىشىنە اقىرى ءجىبىپ، كاسسير وعان كۇنىنە بەس فرانكتان بەرىپ تۇرۋعا كەلىستى.
ول تەك تاماعىنا عانا جەتەتىن، ال ەندى ۇزىن سانى الپىس فرانكقا جەتكەن قارىزدى قايتارۋ جاعىن ويلاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەدى.
كلوتيلدا سول ەكى ارادا ءپاريجدىڭ تۇنگى قۋىستارىن ارالاپ قىدىراتىن ادەتىنە تاعى باستى، قاۋىپ-قاتەرلى سول قىدىرىستاردان كەيىن بىردە قالتاسىنان، بىردە باتىڭكەسىنەن، ءتىپتى كەيدە ساعات قورابىنىڭ ىشىنەن التىن اقشا تاۋىپ الا بەرگەسىن، ديۋرۋا وعان اشۋلانبايتىن بولدى.
ءقازىر ءوزى ايەلدىڭ قالاۋىن تابا الماعان سوڭ، وعان رەنجۋدىڭ ورنىنا، سونىڭ بارىنە ايەلىڭ ءوزى اقشا تولەپ جاتسا، وندا تۇرعان نە بار، وعان بۇل نەگە رەنجۋگە ءتيىس؟
ايتكەنمەن ول ايتەۋىر ءبىر تولىق قايتارىپ بەرەرمىن دەگەن دامەمەن ايەلدەن العان اقشاسىن ەسەپتەپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى كەشكىسىن ايەل وعان:
— بىلەسىڭ بە، مەن فولي-بەرجەردە بىردە-بىر رەت بولماپپىن. بارايىق پا؟ — دەدى.
ديۋرۋا قيپاقتاپ قالدى: ول راشەلمەن جولىعىپ قالام با دەپ قورىقتى. ءبىراق سو ساتتە: "ەشتەڭەسى جوق! تۇپتەپ كەلگەندە، ول مەنىڭ ايەلىم ەمەس قوي. كورسە كورەر، ءىستىڭ ءمانىن تۇسىنەر دە ۇندەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءبىز لوجادا بولامىز عوي"، — دەپ تە ويلادى.
ونىڭ بۇعان كەلىسۋىندە بۇدان باسقا دا ءبىر سەبەپ بار-دى. مارەل حانىمعا ەشبىر اقشا تولەمەستەن-اق تەاتردىڭ لوجاسىن ۇسىنۋدىڭ ءساتى كەلىپ تۇر ەدى. ونىڭ ءوزى مۇنىڭ تاراپىنان وعان كورسەتكەن سىيعا-سىي بولاتىن ەدى.
كلوتيلدانى ديۋرۋا كۇيمە ىشىندە قالدىرىپ، بيلەتكە ءوزى عانا باردى، — تەگىن كىرەتىنىن ول وعان بىلدىرگىسى كەلمەدى، — سونان سوڭ قايتا كەلىپ، ەكەۋى ەڭكەيىپ امانداسقان بيلەت تەكسەرۋشىلەردىڭ ورتاسىنان ءوتتى.
وتەتىن جول ىعى-جىعى كوپشىلىك. ولار ەركەكتەر مەن ءوزىن ساۋدالايتىن ايەلدەردىڭ اراسىنان قىسىلىسىپ زورعا ءوتتى. اقىرى ولاردى تەاتردىڭ تىپ-تىنىش پارتەرى مەن ۋلاپ-شۋلاعان جوعارعى قاباتىنىڭ اراسىنا كىرگىزىپ جاۋىپ قويدى.
مارەل حانىم ساحناعا كوز سالعان دا جوق، — ونىڭ بار ەسىل-دەرتى لوجانىڭ ارت جاعىندا قىدىرىستاپ جۇرگەن قىزداردا بولدى. ول قايتا-قايتا بۇرىلىپ، اربىرىنە زەر سالا قاراپ، سولارمەن جاناسقىسى كەلىپ، كەۋدەلەرىندەگى كيىمدەرىن، بەت-جۇزىن، شاشتارىن ۇستاپ كورىپ، سول جۇمباق جانداردىڭ نەدەن جاسالعاندارىن بىلگىسى كەلىپ وتىردى.
كۇتپەگەن جاعدايدا كەنەت ديۋرۋاعا ءتىل قاتتى:
— انە ءبىر قارا شاشتى ايەل كەشكە دەيىن بىزگە قاراي بەرەدى. ءتىپتى مەن بىردەمە ايتقىسى كەلىپ تۇر ما دەپ قالدىم. سەن بايقادىڭ با؟
— جوق، ساعان سولاي كورىنگەن شىعار، — دەدى ول قارسىلىق ءبىلدىرىپ.
ءبىراق ول ونى باعانا بايقاعان. ول راشەل بولاتىن، — ول بۇلاردىڭ لوجاسىنىڭ قاسىنان تالاي رەت ءوتتى، جانارىنان ىزالى وت ۇشقىنداپ، تىلىنەن بوقتاۋ ءسوز اعىتىلىپ كەتكەلى زورعا تۇر.
ديۋرۋا جاڭا عانا سىعىلىسقان توپتىڭ اراسىمەن ءوتىپ كەلە جاتقاندا ونىمەن كەزدەسىپ قالعان، ول اقىرىن عانا: "سالەمەتسىڭ بە؟" — دەگەن، ونىڭ قۋلانىپ سىعىرايا قالعان كوز جانارى "ءتۇسىندىم" دەگەندى اڭعارتقان، الايدا اشىناسىنان قورىققان بۇل ونىڭ سالەمدەسكەنىنە جاۋاپ قاتپاستان، باسىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى ەرنىن قىمقىرا تىستەپ قاسىنان پاڭدانا ءوتىپ كەتكەن. بۇلدىر قىزعانىشتىڭ قوت-قوتىمەن قىز بۇلاردى ارتىنان قۋا كەلىپ، مۇنى يىعىمەن قاعىپ قالىپ، بۇل جولى قاتتى داۋىستاپ:
— سالەمەت پە، جورج! — دەدى.
بۇل تاعى ۇندەمەگەن. سودان كەيىن قايتكەندە دە ءوزىن بۇعان تانىتقىسى كەلىپ نە ءيىلىپ سالەمدەستىرەم دەگەن ويمەن ول سونىڭ ءساتىن كۇتىپ لوجانىڭ ارت جاعىندا ءجۇردى دە قويدى.
مارەل حانىمنىڭ وزىنە قاراپ وتىرعانىن بايقاپ، ول ديۋرۋاعا جاقىن كەلىپ يىعىنان قاقتى:
— سالەمەتپىسىڭ! جاعدايىڭ قالاي؟
ديۋرۋا بۇرىلىپ تا قارامادى.
— سەن نەمەنە، بەيسەنبىدەن بەرى كەرەڭ بولىپ قالعانسىڭ با؟
بۇل وعان ەشقانداي جاۋاپ بەرمەدى، — ءوزىنىڭ جاقتىرماي وتىرعان كەيپىمەن انانداي ماقۇلىققا قانداي دا ءبىر ءسوز ايتۋدى ءوز بەدەلىنە نۇقسان دەپ سانايتىنىن ايقىن اڭعارتىپ ەدى.
راشەل ىزالى مىسقىلمەن قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى.
— سەن تاعى دا مىلقاۋ بوپ قالعانسىڭ با؟ — دەپ تاقىمدادى. — قاسىڭداعى ايەل ەمەس پە ءتىلىڭدى تىستەپ العان؟
ديۋرۋا قولىن شىدامسىزدانا سىلتەپ قالدى.
— مەنىمەن سويلەسەتىندەي ءسىز كىمسىز؟ — دەپ، دولدانا اشۋلاندى.
— كەتىڭىز، ايتپەسە مەن ءسىزدى ۇستاتىپ جىبەرەم.
— ا، سولاي ما؟ — كوزىنەن وت شاشىراپ، ىزادان بۋلىققان راشەل باجىلداي جونەلدى. — اھ، وڭباعان! قوينىما جاتتىڭ با — ەندى ەڭ قۇرىعاندا باس يزەپ امانداسپايسىڭ با. ءقازىر باسقا بىرەۋمەن جۇرسەڭ، سوندا نەمەنە، مەنى ەندى تانىماۋىڭ كەرەك پە؟ قاسىڭنان مەن ءوتىپ بارا جاتقاندا، باس يزەي سالساڭ بولدى عوي، وندا سەنىڭ مازاڭدى المايتىن ەدىم. ءبىراق سەن مەنى مەنسىنبەي ءوتتىڭ عوي مۇرنىڭدى ءشۇيىرىپ! مەنىمەن ءويتىپ قىلجاقتاما! مەن ساعان دوستىق سىيىمدى كورسەتەرمىن! ساعان سول كەرەك! سەن ءتىپتى مەنىمەن جولىققاندا امانداسپادىڭ دا عوي...
ول ءالى ۇزاق باقىرار ما ەدى، ءبىراق مارەل حانىم لوجانىڭ ەسىگىن اشىپ، سىعىلىسقان جۇرتتى يتەرە-ميتەرە تۇرا قاشتى دا، شىعار ەسىكتى تابا الماي ارى جۇگىردى، بەرى جۇگىردى.
ديۋرۋا ونىڭ ارتىنان قۋا شىقتى.
ولاردىڭ قاشىپ قۇتىلعانىن كورگەن راشەل ءماز بوپ ايقايلادى:
— ۇستاڭدار انا ايەلدى! ۇستاڭدار! ول مەنىڭ اشىنامدى ۇرلاپ الدى!
كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن كۇلكى ەستىلدى. ەكى ەركەك قىزىق ءۇشىن قاشىپ بارا جاتقان ايەلدى يىعىنان تارتىپ ۇستاپ اپ، بىلايىراق اكەتىپ ءسۇيىپ الماق تا بولدى. ءبىراق ديۋرۋا قۋىپ جەتىپ، ايەلدى قولدارىنان جۇلىپ اپ كوشەگە الىپ شىقتى.
مارەل كىرەبەرىستە تۇرعان بوس كۇيمەگە سەكىرىپ ءمىندى. ديۋرۋا دا ارتىنشا قارعىپ ءمىنىپ، ارباكەشتىڭ: "مىرزا، قايدا بارامىز؟" — دەگەن سۇراعىنا: "قايدا بولسا دا"، — دەپ قالدى.
كۇيمە ورنىنان اقىرىن قوزعالىپ، كلوتيلدا بەتىن ەكى قولىمەن جاۋىپ الدى، — ول ەسى اۋىپ قالعان ادام سياقتاندى: وعان اۋا جەتىسپەي، تۇنشىعىپ بارا جاتتى. ديۋرۋا نە ىستەرىن، نە دەرىن بىلمەدى. اقىرىندا ايەلدىڭ جىلاعانىن ەستىپ، بىردەمەنى مىڭگىرلەگەن بولدى:
— تىڭداشى، كلو، مەنىڭ كىشكەنتايىم كلو، ماعان تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك بەرشى! مەنىڭ كىنام جوق... مەن بۇل ايەلمەن باياعىدا جولىققام...وندا مەن ەندى عانا ...
كلوتيلدا قولىن بەتىنەن جۇلقىنا جۇلىپ الدى، ونى سۇيگەن، الدانعان ايەلدىڭ ىزاسى، ىزا بولعاندا دا دولى ىزاسى بۋلىقتىرىپ، سودان تاعى دا تىلگە كەلگەن ايەل تەز-تەز، ءۇزىپ-ۇزىپ، ەنتىگە ارەڭ سويلەدى:
— اھ، وڭباعان...وڭباعان... نە دەگەن مالعۇندىق! مۇنداي بولام دەپ ويلاپپىن با... قانداي ماسقارا! قۇداي-اي، قانداي ماسقارا!..
اقىل-ەسى وزىنە ورالعان سايىن، ديۋرۋانىڭ جاڭا كىنالەرى ەسىنە تۇسكەن سايىن ايەلدىڭ اشۋى دا بىرتە-بىرتە ءورشي تۇسكەن ەدى.
— سەن وعان مەنىڭ اقشامنان تولەدىڭ عوي، ءا؟ مەن سوندا ساعان اقشانى... سول قىز ءۇشىن بەرگەن ەكەم عوي... اھ، جەكسۇرىن!..
بىرەر سەكۋند ارالىعىندا جانعا قاتتى باتاتىنداي ءسوز ىزدەپ، ءبىراق سونى تابا الماعان ادامشا اڭىرىپ تۇرىپ قاپ، كەنەت بەتىنە تۇكىرىپ جىبەرەتىن كىسىشە:
— اھ، شوشقا، شوشقا، شوشقا! — دەدى بىلش ەتكىزىپ. — سەن وعان مەنىڭ اقشامنان تولەدىڭ عوي... شوشقا، شوشقا!
باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەي، ايەل سونى قايتالاي بەردى:
— شوشقا، شوشقا...
كەنەت تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ، ارباكەشتى قولىنان شاپ بەردى:
— توقتا! — دەپ ايقاي سالدى.
ەسىكتى اشىپ، دالاعا ىتقىپ شىقتى. جورج ارتىنان قۋا شىقپاق بولدى.
— مەن ساعان كۇيمەدەن شىعۋعا تىيىم سالام! — دەپ قاتتى ايقايلاعانى سونشالىق، سول ساتتە-اق ونىڭ توڭىرەگىنە جۇرتشىلىق جينالىپ قالدى.
جانجالدان قورىققاندىقتان، ديۋرۋا تىرپ ەتپەدى.
ايەل قالتاسىنان ءاميانىن شىعارىپ، كوشە شامىنىڭ جارىعىندا ەكى جارىم فرانك ساناپ الدى دا، سونى ارباكەشكە ۇسىنىپ تۇرىپ، دولىلىق بۋعان داۋىسپەن ءۇزىپ-ۇزىپ زورعا سويلەدى:
— ءماڭىز... الىڭىز... مەن جىلاپ تۇرمىن. مىنا قۇيىرشىقتى باتينيولگە، بۋرسو كوشەسىنە اپارىپ تاستاڭىز.
قورشاعان جۇرتتىڭ ءبىرازى جىرق-جىرق كۇلدى.
— جارايسىڭ، كەلىنشەك! — دەدى ىشىندەگى ءبىر مىرزا.
كوشەنىڭ تەنتەك ءبىر بالاسى كۇيمەنىڭ باسقىشىنا سەكىرىپ شىعىپ، تەرەزەدەن ىشكە باسىن سۇعىپ، ىشقىنا ايقاي سالدى:
— بيبي، باقىتتى ساپار!
ەرىككەندەردىڭ قارقىلداعان كۇلكىسىن كومىپ كۇيمە ورنىنان قوزعالدى.
VI
ەرتەسى جورج ديۋرۋا كوڭىلسىز وياندى.
اسىقپاي كيىنىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ وتىردى دا ويعا شومدى. كەشە ابدەن تاياق جەگەن كىسىشە، ءوزىنىڭ بىت-شىتى شىعىپ وتىرعانىن سەزدى.
اقىرى اقشاسىزدىق امالىن قۇرتىپ، ول ەندى فورەستەگە كەلدى.
دوسى ءوز كابينەتىندە اشىق پەشكە اياعىن قىزدىرىپ وتىر ەكەن.
— ساعان تاڭ اتپاستان تىنىم بەرمەي جۇرگەن نە نارسە؟
— ماڭىزدى شارۋا. ار-نامىستىڭ ءىسى.
— قارتاعا قاتىستى ما؟
— قارتاعا قاتىستى، — دەپ قۇپتادى ديۋرۋا ءبىراز تولقۋدان كەيىن.
— كوپ پە؟
— بەس ءجۇز فرانك!
ول تەك ەكى ءجۇز سەكسەن عانا قارىز بولاتىن.
— كىمگە قارىزدانىپ ءجۇرسىڭ؟ — فورەستە بەتىنە سەنىمسىزدەۋ قارادى.
ديۋرۋا بىردەن جاۋاپ بەرە الماي قالدى.
— مىرزاعا... مىرزاعا... كارليەۆيل مىرزاعا.
— ا-ا! ول قايدا تۇرادى؟
— كوشەسى... كوشەسى...
فورەستە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى:
— باردا-جوق كوشەسىندە مە، نەمەنە؟ بىلەم مەن ونداي مىرزانى. بىلاي، سۇيكىمدىم مەنىڭ: سولاي بولۋعا ءتيىس، مەن ساعان ءالى جيىرما فرانك قارىز بەرە الام، ءبىراق سەن ودان ارتىق سۇراما.
ديۋرۋا ودان التىن اقشا الدى. سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ بارلىق تانىسىن شەتىنەن اقتاپ شىقتى، سودان كەشكى بەسكە تامان ونىڭ قالتاسىنا سەكسەن فرانك جينالدى.
وعان ءالى ەكى ءجۇز جەتپەيتىن، ءبىراق ول وسىمەن دوعارۋدى ۇيعاردى، جيناعان اقشاسىن تىعىپ جاتىپ: "تۇكىرگەنىم بار ما، سو نەمەگە بولا قانىمدى قارايتىپ قايتەم؟! اقشام قاي كەزدە بولسا، سو كەزدە بەرەرمىن".
ول ءوزىن مىقتاپ قولعا الدى: باقانداي ەكى اپتا بويى وزىنە-وزى بارلىق جاعىنان قاتاڭ تىيىم سالىپ، ءتارتىپتى ءارى ىزگىلىكتى ءومىر ءسۇردى. سودان كەيىن ونى ماحاببات اشقاراقتىعى تاعى بيلەدى. ول ءوزىن بىرنەشە جىل بويى ايەل قۇشاقتاماعان ادامداي سەزىنە باستادى، جەردى كورگەندە ىشكەن-جەگەنىن ۇمىتىپ كەتەتىن تەڭىزشىدەي، ءاربىر كويلەكتىنى كورگەن سايىن كوزىن الا الماي دىمى قۇريتىن بولدى.
سودان ءبىر كۇنى كەشكىسىن راشەل جولىعىپ قالا ما دەگەن دامەمەن فولي-بەرجەرگە قاراي اياڭدادى. راشەل بۇكىل ۋاقىتىن وسى مەكەمەدە وتكىزەتىن، سوندىقتان ديۋرۋا ونى كىرگەن بويدا-اق بايقادى.
ول وعان كۇلىمسىرەي جاقىنداپ، امانداسقالى قولىن سوزا بەردى. راشەل وعان باستان-اياق كوز جۇگىرتە قارادى.
— سىزگە نە كەرەك؟
ول كۇلۋگە تىرىسىپ تىراشتاندى.
— جارايدى-جارايدى، جادىگويلەنبەي-اق قوي.
راشەل ودان تەرىس قاراپ كەتتى.
— مەن الفونسالاردى5 تانىمايمىن.
ايەل مۇنىڭ نامىسىنا اسا قاتتى تيەتىن قورلاۋ ايتقىسى كەلدى، ديۋرۋا ءوزىنىڭ بەتىنە قان تەۋىپ بارا جاتقانىن سەزدى. فولي-بەرجەردەن ول جالعىز شىقتى.
گازەت سارالقاسىندا ونىڭ ءومىرىن اۋرۋشاڭ، قالتىراعان، ۇزبەي جوتەلەتىن فورەستە-اق ۋلاپ ءبىتتى: ول بۇل ءۇشىن ەڭ ءبىر اسا ىڭعايسىز تاپسىرمالاردى ادەيى ويلاپ تاباتىن سياقتى. ءبىر كۇنى ۇزاق جوتەل بۇعان ساتتەن كەيىن، ديۋرۋادان قاجەتتى مالىمەتتەردى الا الماعان ول قاتتى مازاسى كەتكەن مينۋتتە كۇڭك ەتە قالدى:
— شايتان العىر، سەن مۇلدە مەن ويلاعاننان دا بەتەر ميسىز ەكەنسىڭ.
ديۋرۋا ونىڭ بەتىنەن سالىپ جىبەرۋگە ءسال-اق قالدى، الايدا، ايتەۋىر، ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى، ءبىراق شىعىپ بارا جاتىپ تىستەنە كۇبىرلەدى:
— تۇرا تۇر، ءالى وسىڭدى الدىڭا كەلتىرەرمىن.
كەنەت ءبىر وي باسىنا ساپ ەتە قالدى.
— مەن ءالى سەنىڭ ايەلىڭدى ازعىرام، دوستىم، — دەگەندى قوسىپ قويدى.
سوعان وزىنە-وزى ريزا بولعان كۇيى شىعىپ كەتتى.
ول ءوزىنىڭ وسى ويىن تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ تاپتى. سونىڭ ەرتەسىندە-اق بارلاۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن، فورەستە حانىمعا اتتاندى.
ول ديۆاندا كىتاپ وقىپ جاتىر ەكەن.
بۇل كەلگەندە ول ورنىنان تۇرعان جوق، تەك موينىن بۇرا قاراپ قولىن سوزدى.
— سالەمەتسىز بە، سۇيكىمدى دوس، — دەدى.
ول ءوزىن ءدال ءبىر شاپالاق جەگەن ادامداي سەزىندى.
— ءسىز مەنى نەگە ولاي اتايسىز؟
— وتكەن اپتادا مەن مارەل حانىمدى كورگەم، ءسىزدى سولاي اتايتىنىن ماعان سول ايتتى، — دەدى ايەل كۇلىمسىرەي جاۋاپ بەرىپ.
فورەستە حانىمنىڭ سىپايى داۋسى ونى ساباسىنا ءتۇسىردى. ە، ونىڭ، تەگى، قورقاتىنداي دا نەسى بار؟
— ءسىز ونى ەركەلەتەدى ەكەنسىز! — دەدى ايەل اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ. — ال ماعان جىلىنا ءبىر-اق رەت كەلەسىز، وندا دا ۋادە بويىنشا نەمەسە سونداي ءبىر جاعدايدا عانا.
ول وتىرىپ جاتىپ، ەرەكشە ءبىر ىنتامەن، تاڭداپ ۇيرەنگەن ادامنىڭ ىنتاسىمەن ايەلگە سىناي قارادى. ادەمى سارى شاشتى ايەل ادەيى ەركەلەتۋ ءۇشىن عانا جارالعانداي ەدى. "بۇل، ءسوز جوق، اناعان قاراعاندا الدەقايدا ادەمى"، — دەپ ويلادى ديۋرۋا. ول ءوزىنىڭ ونى كوندىرە الاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەدى، قولىن تيگىزسە بولدى، ول ءوزى-اق پىسكەن جەمىسشە الاقانىنا توپ ەتە تۇسەتىندەي كورىندى.
— مەنىڭ سىزگە كەلمەگەن سەبەبىم سول، سولاي ىستەگەنىم دۇرىس بولدى، — دەدى ول نىق سەنىممەن سويلەپ.
ايەل ونى تۇسىنبەي قالدى.
— قالاي؟ نەگە؟
— نەگە؟ ءسىز سونى دا اڭعارماي تۇرسىز با؟
— جوق، شىن ايتام.
— ويتكەنى مەن ءسىزدى ءسۇيىپ قالدىم... و، ونشا دا كوپ ەمەس، ازداپ قانا... سىزگە جان-تانىممەن ءبىرجولا عاشىق بولعىم كەلمەدى.
ايەل، ءتىپتى، تاڭدانباعان دا، نامىستانباعان دا، ماساتتانباعان دا ءتارىزدى. سول باياعى سالقىن جىميىسىنان جازباي جايباراقات قانا جاۋاپ بەردى:
— جارايدى، قالاي بولعاندا دا ماعان كەلىپ تۇرۋعا بولادى. مەنى ۇزاق ۋاقىت ءسۇيىپ قالۋعا بولمايدى.
ونى ايەلدىڭ سوزىنەن گورى داۋسى تاڭعالدىردى.
— نەگە؟
— ويتكەنى ول بوس اۋرەشىلىك، مەن ونى بىردەن-اق اشىپ ايتايىن. ەگەر ءسىز ءوز ءقاۋپىڭىزدى بۇرىن اشىپ ايتقانىڭىزدا، وندا مەن ءسىزدى ساباڭىزعا ءتۇسىرىپ، قايتا ءجيى-جيى كەلىپ تۇرۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم.
— ءبىز ءوز سوزىمىزگە ءوزىمىز نە بولا الۋشى ما ەدىك! — دەپ ديۋرۋا داۋرىعا ايقايلاپ جىبەردى.
— قىمباتتى دوستىم! عاشىق ەركەك مەن ءۇشىن جوق ەركەك. ول اقىماق بولىپ كەتەدى، ونىڭ ۇستىنە ول وتە ءقاۋىپتى. ماعان عاشىق بولىپ قالعاندارمەن نەمەسە عاشىق بوپ قالعانسيتىندارمەن مەن بارلىق قاتىناسىمدى ۇزەم، سەبەبى، بىرىنشىدەن، ولار مەنى جالىقتىرىپ جىبەرەدى، ال، ەكىنشىدەن، مەن ولاردان كەز كەلگەن ۋاقىتتا باس سالاتىن قۇتىرعان يتتەن قورىققانداي قورقام. مەن ولاردى قاشان قۇلانتازا جازىلعانعا دەيىن ادەپتىلىكتىڭ تىيىمىمەن ۇستايمىن. وسىنى ەسىڭىزدە ساقتاڭىز. ماحابباتتىڭ سىزدەر ءۇشىن الدەبىر اشتىق سياقتى نارسە ەكەنىن مەن وتە جاقسى بىلەمىن، ال مەن ءۇشىن ول... ەركەكتەر سەنە قويمايتىن ءبىر رۋحاني بايلانىس سەكىلدى. سىزدەر ونىڭ ىسكە اينالعان تۇر-تۇرىمەن قاناعاتتاناسىزدار، ال ماعان ونىڭ رۋحى كەرەك. قانە... مەنىڭ كوزىمە تۋرا قاراڭىزشى...
ايەل ەندى كۇلىمسىرەگەن جوق. سالقىن، سابىرلى قالىپپەن ايەل ءار ءسوزىن شەگەلەي جالعاستىردى:
— مەن ەشقاشان، — ەستيسىز بە؟ — ەشقاشان ءسىزدىڭ اشىناڭىز بولمايمىن. قايتسەم دە كوندىرەم دەپ ۇمتىلۋدان پايدا جوق، قايتا ءسىز ءۇشىن زياندى. ال ەندى... بۇل ارەكەتتەن كەيىن... ءسىز ەكەۋمىز دوس بولىپ، دوس بولعاندا دا نيەتتەس دوس بولىپ قالا الامىز، تەك ءبىراق شىنايى، باسقا ارام ويى جوق دوس بولامىز. كەلىسەسىز بە؟
بۇل ۇكىمنىڭ تياناقتى ەكەنىن جانە ەندىگى قۇلشىنىس-ۇمتىلىسىنىڭ ءبارى بەكەر بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، ول ءوز ءحالىن مويىندادى، الايدا، ەكىنشى جاعىنان، وزىنە مىنانداي وداقتاس تاپقانىنا شاتتانعانىنان وعان ەكى قولىن بىردەي ۇسىندى.
— ءوزىڭىز قالاي قولايلى كورسەڭىز، سولاي ماعان يەلىك ەتە بەرىڭىز.
ديۋرۋانىڭ داۋسى شىن پەيىلىن سەزدىرىپ تۇرعانداي كورىندى، ايەل سوندىقتان قولىن الدى.
ول ونىڭ قولدارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ءسۇيدى دە، جانارىن جۇزىنە اۋدارىپ تۇرىپ، شىن جۇرەكتەن شىققان ويىن اڭعارتتى:
— قۇداي اتىمەن انت ەتەيىن، ەگەر مەن ءدال سىزدەي ايەلدى كەزدەستىرسەم، مەن وعان شەكسىز قۋانىشپەن ۇيلەنگەن بولار ەم!
ديۋرۋانىڭ بۇل جولعى ايەل جۇرەگىنە جول تابا الاتىنداي قوشەمەت قولپاشى فورەستە حانىمدى ەلجىرەتە تولقىتتى، ول ديۋرۋاعا جىلدام عانا جاۋتاڭ ەتىپ ريزاشىلىقپەن قارادى، ول قاراسى كەز كەلگەن ەركەكتى كۇل ەتىپ الاتىنداي قاراس ەدى.
ديۋرۋانىڭ قاجەتتى اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن تابا الماي داعدارىپ تۇرعانىن كورىپ، ايەل ونىڭ يىعىنا قولىن سالىپ، ەركەلەتە سويلەدى:
— مەن ەندى دوستىق مىندەتىمدى اتقارۋعا كىرىسەمىن. ءسىز اڭقاۋسىز-اۋ، دوسىم...
ايەل ءمۇدىرىپ قالدى.
— مەن سىزبەن اشىق سويلەسە الام با، ءوزى؟
— ارينە.
— مۇلدەم بە؟
— مۇلدەم.
— وندا بىلاي. ءسىز ۆالتەر حانىمعا ارنايى بارىپ جولىعىڭىزشى، — ول ءسىز تۋرالى وتە جوعارى پىكىردە، — بارىپ ۇناۋعا تىرىسىپ كورىڭىزشى. ول ايەل اسا ورنىقتى ادام بولعانمەن، — ەستىپ تۇرسىز با؟ — وتە ورنىقتى بولسا دا، ءسىزدىڭ قوشەمەت-قولپاشىڭىز سول ارادا ورىندى بولادى. ايتكەنمەن... باس-كوز جوق شابۋىلداۋ وندا دا تابىسقا جەتكىزبەيدى. ءبىراق پايدالى اسەر ەتە الساڭىز، وندا كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الاسىز. گازەت سارالقاسىندا ءسىزدىڭ ءالى جۇپىنى عانا جاعدايدا جۇرگەنىڭىز ماعان بەلگىلى. ءسىز ەشقانداي قىسىلماڭىز: ولار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارىن بىردەي جىلى قارسى الادى. مەنى تىڭداپ، سول ايەلگە بارىپ كورىڭىزشى.
— سىزگە راحمەت، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ، — ءسىز پەرىشتەسىز، مەنىڭ قورعاۋشى پەرىشتەم.
سودان كەيىن اڭگىمە باسقا ارناعا اۋىسىپ كەتتى.
ونىڭ قاسىندا بولۋدىڭ بۇعان قانشالىقتى قىمبات ەكەنىن بايقاتقىسى كەلىپ، ول ايەلدىڭ جانىندا ۇزاق وتىردى. كەتەر كەزدە ول ايەلدەن تاعى پىسىقتاپ سۇرادى:
— سونىمەن، شەشتىك قوي: ءبىز دوس بولامىز با؟
— ءيا، شەشتىك.
فورەستە حانىمعا اسەر ەتكەنىن بايقاپ، سونى كۇشەيتە تۇسپەك ويمەن ديۋرۋا بىلاي دەدى:
— ەگەر ءسىز كۇندەردىڭ-كۇنىندە جەسىر بولا قالساڭىز، وندا مەن ءوزىمدى ۇمىتكەرلىككە ۇسىنامىن.
سونى ايتتى دا، ايەل اشۋلانىپ ۇلگىرگەنشە ادەيى تەز-تەز تاعزىم ەتتى دە، شىعا جونەلدى.
ديۋرۋا ارنايى بارىپ ۆالتەر حانىممەن جولىعۋعا ۇيالدى: ويتكەنى ول مۇنى ەشقاشان ۇيىنە شاقىرماعان-دى، سوندىقتان ادەيى جابىسىپ جۇرگەن ادام بوپ كورىنگىسى كەلمەدى. ايتكەنمەن باستىعى بۇعان ءىش تارتا قاراپ، قىزمەتكەرى رەتىندە باعالايتىن، كوپ رەتتە بۇعان جاۋاپتى تاپسىرمالاردى جۇكتەيتىن، — ونىڭ ۇيىنە بارۋ ءۇشىن نەگە ەندى سول جاعدايدى پايدالانباسقا؟
سودان ءبىر كۇنى ول تاڭەرتەڭ تۇرعان سوڭ بازارعا باردى دا، ون فرانكقا تاڭداپ تۇرىپ جيىرما تال المۇرت ساتىپ الدى. الىس ەلدەن اكەلىنگەن ۇقساتىپ ولاردى سەبەتكە ادەمىلەپ سالىپ، سونان سوڭ ونى ۆالتەردىڭ ۇيىنە اكەلىپ، ەسىككۇزەتكە وزدەرەك كارتىشكەسىن قالدىرىپ، وعان بىلاي دەپ جازدى:
"جورج ديۋرۋا،
بۇگىن نورمانديادان كەلگەن مىنا جەمىستەردى ۆالتەر حانىمنىڭ قابىل الۋىن باس ءيىپ وتىنەمىن".
كەلەسى كۇنى ول گازەت سارالقاسىنداعى ءوزىنىڭ پوشتا جاشىگىنەن ۆالتەر حانىمنىڭ كونۆەرتكە سالىنعان وزدەرەك كارتىشكەسىن تاپتى، وندا جورج ديۋرۋا مىرزاعا ىستىق ىقىلاسپەن العىس ايتىپ، ءوزىنىڭ "قابىلداۋ كۇنى سەنبى" ەكەنىن قۇلاقتاندىرىپتى.
سونىمەن، الدىڭعى سەنبىدە ديۋرۋا ۆالتەر حانىمدىكىنە ارنايى كەلدى.
ۆالتەر مالزەربە بۋلۆارىنداعى ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك ۇيىندە تۇراتىن، ءومىردىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن ادام بولعاندىقتان، ءۇيىنىڭ ءبىر بولىگىن بىرەۋلەرگە جالعا بەرىپ قوياتىن. شىركەۋ قىزمەتكەرىندەي سۇستى، التىن تۇيمەلى، قىزىل جاعالى زەرلەنگەن سىرت كيىمدى، جۋان بالتىرىن قىسىپ تۇراتىن اق شۇلىقتى، ەكى كىرەبەرىستىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان جالعىز ەسىككۇزەت ەسىك اشتى، ونىڭ وسىلاي ورنالاسۋى قوجايىن مەن تۇرعىندارعا، بۇكىل ۇيگە اقسۇيەكتىك سالتانات بەرىپ تۇرعانداي.
ەكىنشى قاباتتاعى قوناق بولمەگە گوبەلەندەرمەن قاپتالعان ءدالىز بەن پەردە ۇستالعان ەسىكتەر ارقىلى ءوتۋ كەرەك ەكەن. وندا ەكى مالاي ورىندىق ۇستىندە قالعىپ وتىردى. ونىڭ ءبىرى ديۋرۋانىڭ ءپالتوسىن الدى، ەكىنشىسى اساتاياعىن الىپ، ەسىكتى اشتى دا، ءسال ىلگەرىلەپ بارىپ، مۇنىڭ بوس زالعا ءوتىپ كەتۋىنە جول بەردى.
ديۋرۋا داعدارىپ جان-جاعىنا قارادى، كەنەت اينادان وتە الىستا وتىرعان سياقتى بىرنەشە ادامنىڭ بەينەسىن بايقاپ قالدى. العاشىندا ول باسقا جاقتا ءجۇرىپتى - ونى اداستىرعان اينا ەدى، سودان سوڭ بوس تۇرعان ەكى زالدان ءوتىپ، ءبىر كىشىگىرىم ايەل بولمەسىنە تاپ بولدى، بولمە ءىشى سارعالداق سۋرەتتى كوگىلدىر جىبەكپەن قاپتالىپتى، وندا شاي جاساۋلى دوڭگەلەك ۇستەلدى اينالا ءتورت ايەل اقىرىن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن.
استانالىق ءومىر مەن اسىرەسە الۋان ءتۇرلى اتاقتىلارمەن ۇنەمى تابىستىرىپ وتىراتىن ديۋرۋانىڭ تىلشىلىك ماماندىعى ونى ءوزىن ەمىن-ەركىن ۇستاۋعا ادەتتەندىرگەن-دى، الايدا مىنانداي ءسان-سالتاناتتى جەرگە تاپ كەلىپ، تىرس ەتكەن ءتىرى جان جوق زالداردان ءوتىپ، ول ءسال ابىرجىڭقىراپ قالدى.
— قۇرمەتتى حانىم! مەن ءوزىم... — دەدى كوزىمەن وتاناسىن ىزدەپ.
ۆالتەر حانىم وعان قولىن ۇسىندى. ديۋرۋا بەلىن ەڭكەيە بۇگىپ ونىڭ قولىن الدى.
— ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز مەن ءۇشىن وتە قۇرمەتتى، — دەدى ۆالتەر حانىم ونىڭ كرەسلوعا وتىرۋىن نۇسقاپ. اۋەلدە تىم بيىك كورىنگەن كرەسلوعا وتىرىپ ەدى، ديۋرۋا ونىڭ ىشىنە كومىلىپ كەتكەندەي كورىندى.
ءبىر ءسات ۇنسىزدىك ورناپ قالدى. اقىرى ونى ءبىر ايەل بۇزدى. ول وتە سۋىق بولىپ كەتكەنىن، ءبىراق ءالى ءىش سۇزەگىنىڭ ناۋبەتى توقتالاتىنداي سۋىق ەمەستىگىن، ەگەر سولاي بولسا، وندا كانكي تەبۋگە مۇمكىن بولاتىنىن اڭگىمە ەتتى. سول-اق ەكەن بارلىق ايەل ءپاريجدىڭ سۋىعى جايىندا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋدى مىندەت سانادى، سونداي-اق جىلدىڭ قاي مەزگىلى جاقسى ەكەنىن ءسوز ەتىپ، ونى دالەلدەۋ ءۇشىن بولمەگە شوگىپ قالاتىن، شاڭ ءتارىزدى ادامنىڭ باسىنا دا قونىپ قالاتىن، ايتا-ايتا الدەقاشان ىعىر بولعان سەبەپتەردى ايتىپ كەتىستى.
ەسىك ەستىلەر-ەستىلمەس سىقىر ەتتى. ديۋرۋا جالت قارادى، سىناپ قوسىلعان اينەكتىڭ ەكى اراسىنان كىرىپ كەلە جاتقان تولىق ايەلگە كوزى ءتۇستى. ول ايەل بولمەسىنە كەلىپ كىرگەن كەزدە، وتىرعان ايەلدەردىڭ ءبىرى ورنىنان تۇرىپ، بارلىعىنىڭ قولىن الدى دا، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى، ديۋرۋا مونشاقتارىن جالتىلداتىپ بوس زالداردان ءوتىپ بارا جاتقان الگى قارا كيىنگەن ايەلدى كوزىمەن شىعارىپ سالدى.
قوناقتاردىڭ ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتقانىنان تۋعان اسەرلەر باسىلعان سوڭ، كەنەت اڭگىمەنىڭ اۋانى وسىعان دەيىنگىمەن ەش بايلانىسپايتىن ماروككوداعى وقيعالار جايىنا، شىعىستاعى سوعىس پەن انگليانىڭ وڭتۇستىك افريكاداعى قيىنشىلىقتارىنا اۋىستى دا كەتتى.
سول ماسەلەلەردى قوزعاپ وتىرعان، ايەلدەر ساحنادا قويىلا-قويىلا ءسىرى بولعان كومەديادا ويناپ وتىرعانداي جانە ءارقايسىسى ءوز ءرولىن جاتقا بىلەتىندەي بولىپ كورىندى.
تاعى ءبىر جاڭا قوناق كەلدى: كىشكەنتاي عانا سارى بۇيرا شاش ايەل، سونىڭ ارتىنشا-اق ايەل بولمەسىنەن قارتاڭداۋ ۇزىن ارىق ايەل شىعىپ كەتتى.
لينە جايىندا اڭگىمە قوزعاستى، ونىڭ اكادەميك بولۋعا قانداي مۇمكىندىكتەرى بار ەكەندىگى ءسوز بولدى. جاڭا كەلگەن قوناق ونى دون كيحوتتىڭ ولەڭمەن جازىلعان ساحنالىق نۇسقاسىن جاساعان كابونون-لەبا جەڭىپ كەتكەندىگىنە نىق سەنىم ءبىلدىردى.
— بىلەسىزدەر مە، ودەون قىستا ونى ساحناعا قويۋعا ازىرلەپ جاتىر!
— سولاي ما؟ ءسوزسىز بارىپ كورەم، — ول ناعىز كوركەم ونەر.
ۆالتەر حانىمنىڭ داۋسى ءبىرقالىپتى، سىپايى ءارى سەلقوستاۋ شىقتى: ول ايتار ءسوزىن ويلانىپ جاتپايتىن، — ءارقاشان تەك دايار پىكىرلەردى عانا ايتا سالاتىن.
ايەل بولمەسى قاراڭعى بولا باستادى. ۆالتەر حانىم مالايدى شاقىرىپ، شامداردى جاعۋدى بۇيىردى، ءبىراق ول وعان تاماققا شاقىرۋ كارتىشكەسىن ليتوگرافياعا باستىرۋدى ۇمىتىپ كەتكەنىن ويلاۋعا دا جانە سونىمەن قابات ايەلدەردىڭ بۇلاق سىلدىرىنداي تولاسسىز ەستىلىپ جاتقان اڭگىمەلەرىنە قۇلاق تۇرۋگە دە كەدەرگى بولا قويعان جوق.
ەپتەپ تولا باستاعان، ءبىراق ءالى دە بولسا تارتىمدىلىعىن جوعالتا قويماعان ۆالتەر حانىم ايەلدەر ءۇشىن ءقاۋىپتى سانالاتىن قايتۋ مەزگىلى جاقىنداپ قالعان جاستا ەدى. مۇقيات كۇتىنىپ، ساقتانۋ شارالارىن جاساپ، دەنەسىنىڭ تازالىعىن قاداعالاپ، ءار ءتۇرلى جاعاتىن جانە سۇرتەتىن نارسەلەردى پايدالانا بىلگەندىگىنەن عانا ول ءوزىن وسىلاي ساقتاي العان-دى. ول ورنىقتى ادام بوپ كورىنەتىن، — اقىلدى، پاراساتتى ايەلدەردىڭ ءبىرى سەكىلدى ەدى، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسى كۇتىپ باپتالعان فرانسۋز باعىن ەلەستەتەتىن. ول ب ا ق ءسىزدى توسىن ەشتەڭەسىمەن تاڭعالدىرمايدى، الايدا سونىسىنىڭ وزىندە وزىندىك ادەمىلىك بار. كوكىرەك كەرۋدىڭ ورنىنا كوزبوياۋشىلىعى جوق بايقامپاز، ۇستامدى اقىلى باسىم-تىن؛ ونىڭ كىمدى دە بولسا الالامايتىن قايىرىمدىلىعى، ۇيىرسەكتىگى ءارى مەيىرىمدىلىگى سەزىلىپ تۇراتىن.
ديۋرۋانىڭ اۋزىنان ءالى ءبىر دە ءسوز شىعارماي وتىرعانى جانە ونىمەن ەشكىمنىڭ اڭگىمەلەسە قويماعانى، سوندىقتان ونىڭ ىڭعايسىزدانىپ وتىرعانى — ءبارى ونىڭ نازارىنان تىس قالمادى. اقىرىندا ايەلدەردىڭ ءالى اكادەميادان اۋزى بوساماي، وزدەرى جەتىك بىلەتىن جايتتان باسقاعا اۋىسا الماي وتىرعاندىقتارىن پايدالانىپ، ول جاس جىگىتكە سۇراق قويا كوڭىل اۋداردى:
— ديۋرۋا مىرزا، ال ءسىز قالاي ويلايسىز، — بۇل جايىندا ءسىزدىڭ ماعلۇماتىڭىز كىمدىكىنەن بولسا دا مول بولۋعا ءتيىس قوي؟
— مەن، حانىم، مۇنداي جاعدايدا اركىمنىڭ ءارقاشاندا كۇدىكتى اتاعىنا ەمەس، ودان گورى ۇمىتكەرلەردىڭ جاسىنا جانە دەنساۋلىعىنا كوبىرەك ءمان بەرەمىن، — دەدى ديۋرۋا ويلانباستان. — مەن ولاردىڭ اتقارعان ىستەرىنەن گورى بۇرىن قانداي اۋرۋمەن اۋىرعاندىعى جايىندا انىقتاما جيناعان بولار ەدىم. مەن ولاردان لوپە دە ۆەگانىڭ ولەڭدەرىن اۋدارۋدى تالاپ ەتپەس ەدىم، ءبىراق باۋىرىنىڭ، جۇرەگىنىڭ، بۇيرەگىنىڭ جانە جۇلىنىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەندىگىنەن حاباردار بولار ەدىم. مەنىڭ ويىمشا، جۇرەكتىڭ ۇلكەيۋى، قانت اۋرۋى نەمەسە ودان كەم سوقپايتىن بۇلشىق ەتتىڭ جانسىزدانا باستاۋى سياقتى اۋرۋلاردىڭ ماسەلەسى جابايى حالىقتاردىڭ پوەزياسىنداعى پاتريوتتىق سارىندار تۋرالى جازىلعان كوپتومدىقتاردان الدەقايدا ءتيىمدى.
ونىڭ ءسوزىن ءبارى تاڭعالعان تىنىشتىقپەن قارسى الدى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى ۆالتەر حانىم كۇلىمسىرەپ.
— ويتكەنى مەن ءار جەردە جانە ءارقاشان ايەلدەرگە نە ۇناسا، سونى تابۋعا تىرىسام، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. — اكادەميا دەگەن، حانىم، ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى تەك اكادەميكتەردىڭ ءبىرى قايتىس بولعاندا عانا اۋدارادى. و دۇنيەگە ولاردىڭ نەعۇرلىم كوبى اتتانسا، سىزگە سوعۇرلىم جايلى بولۋى ءتيىس. ال ولار تەزىرەك ءولۋ ءۇشىن، اۋرۋلار مەن كارىلەردى تاڭداۋ كەرەك.
شاماسى، ونىڭ نە ايتپاعىن ايەلدەر اڭعارماعان سياقتى، سوندىقتان ديۋرۋا ءوز ويىن تۇسىندىرە كەتكەندى ءجون سانادى:
— اشىپ ايتقاندا، الدەبىر اكادەميك قايتپاس ساپارعا اتتانىپ كەتىپتى دەگەندى پاريج حرونيكاسىنان وقۋعا مەن دە قۇشتارمىن. سول ساتتە-اق مەن بىردەن وزىمە: "ەندى مۇنىڭ ورنىنا كىم بولار ەكەن؟" — دەگەن سۇراق قويام. سويتەم دە، ونىڭ ورنىنا ۇمىتكەرلەردى بەلگىلەي باستايمىن. بۇل — ويىن، ويىڭ بولعاندا دا تاماشا ويىن، — ولمەيتىندەردىڭ اراسىنان بىرەۋ ولگەن سوڭ، پاريج سالوندارىنىڭ بارىندە دە سول ويىندى — "قىرىق قارت پەن ءولىم ويىنىن" — وينايدى.
ءالى دە اڭ-تاڭ بوپ وتىرعان ايەلدەر تەك كۇلىمسىرەۋمەن تىندى، — الايدا ءبارى دە ونىڭ ءدال بايقاعىشتىعىن باعالاماي وتىرا المادى.
— ولاردى، سۇيكىمدى حانىمدار، سىزدەر تاڭدايسىزدار، — دەدى ول ورنىنان تۇرەگەلە بەرە قورىتىندىلاپ، — ولاردى تەك تەزىرەك ولۋلەرى ءۇشىن تاڭدايسىزدار. كارىلەردى، ەڭ كارىلەردى، ءتىپتى قاۋساعان كارىلەردى تاڭداڭىزدار، ال قالعاندارىنان قام جەمەي-اق قويىڭىزدار.
سونان سوڭ بارىنە ادەمىلەپ تاعزىم جاسادى دا، ديۋرۋا شىعىپ كەتتى.
— قىزىق جىگىت ەكەن، — دەدى ءبىر ايەل ول شىعىپ كەتە سالىسىمەن. — كىم ءوزى؟
— ءبىزدىڭ قىزمەتكەر، — دەپ جاۋاپ بەردى ۆالتەر حانىم. — قازىرشە وعان گازەتتىڭ ۇساق شارۋالارى جۇكتەلىپ ءجۇر، ءبىراق كوپ ۇزاماي ونىڭ جوعارىلايتىنىنا كۇمانىم جوق.
كوڭىلدى، وزىنە-وزى ريزا ديۋرۋا مالزەربە بۋلۆارىنىڭ بويىمەن بيلەي باسىپ كەلە جاتىپ، مۇرنىنان عانا: "جامان باستاما ەمەس"،— دەپ مىڭگىر ەتتى.
كەشكىسىن ول راشەلمەن تاتۋلاستى.
كەلەسى اپتادا ايتۋلى ەكى وقيعا بولدى: ول حرونيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى جانە ونى ۆالتەر حانىم تاماقتانۋعا شاقىردى. بۇل وقيعالاردا قانداي بايلانىس بارىن ول قينالماي-اق اڭعاردى.
باسپا ءسوز بەن دەپۋتاتتىق اتاق سۇيرەۋشى كۇش رەتىندە قاجەت بولعان كوممەرسانت ۆالتەر ءۇشىن "فرانسۋز ءومىرى" دە ەڭ الدىمەن كوممەرسيالىق مەكەمە بولاتىن. ۇنەمى اق كوڭىل، ەمەن-جارقىن ادامنىڭ كەيپىمەن اڭقاۋسىپ ءجۇرىپ، ول ءوزىنىڭ الۋان ءتۇرلى ماقساتى ءۇشىن بۇعان دەيىن ءوزى تەكسەرگەن، تامىرىن باسىپ كورگەن، انىقتاپ بىلگەن، ورالىمدى، تاباندى ءارى ەپتى دەپ ساناعان ادامداردى عانا پايدالاناتىن. ديۋرۋانى دا باقىلاي ءجۇرىپ، بۇل جاس جىگىت حرونيكانى باسقارۋدا الدىنا جان سالماس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
بۇعان دەيىن حرونيكانى سارالقا حاتشىسى، قارت جۋرنالشى، ءىسىن ءدال اتقاراتىن، ءتىلالعىش، شەنەۋنىك رەتىندە جۋاس بۋارەنار جۇرگىزىپ كەلگەن-دى. وتىز جىل بويى ول ون ءبىر ءتۇرلى گازەتكە حاتشى بولىپ، سونىڭ ەشقايسىسىندا دا ءوزىنىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن ىستەۋ جۇيەسىن ەشقاشان وزگەرتكەن ەمەس. ول ءبىر سارالقادان ەكىنشىسىنە، ءبىر مەيرامحانادان ەكىنشىسىنە تاماقتارىنىڭ باسقاشا ەكەنىنە دە زەر سالماستان بارا بەرەتىن ادامداي اۋىسا بەرگەن-دى. ساياسات پەن ءدىن ماسەلەسى ونى قىزىقتىرمايتىن. ول گازەتتە قورىققانىنان ەمەس، ۇياتىمەن قىزمەت جاسايتىن، قاي گازەتتە دە ءوز ءبىلىمى مەن قىمبات تاجىريبەسىن ايامايتىن. ول ەشتەڭەنى كورمەيتىن سوقىرشا، ەشتەڭەنى ەستىمەيتىن ساڭىراۋشا، ەشقاشان ەشتەڭە ايتپايتىن مىلقاۋشا جۇمىس ىستەيدى. مامان رەتىندە ادالدىعىمەن ايرىقشالانا تۇرىپ، ول سونىمەن قابات جۋرنالشىلىق ەتيكاسى بويىنشا ادال، نيەتى دۇرىس ءارى يگى دەۋگە كەلمەيتىندەي ارەكەتتەرگە ولتىرسەڭ دە بارمايتىن.
قوجايىن ونى باعالاعانمەن دە، ءبارىبىر گازەتتىڭ قاق جۇرەگى سانالاتىن حرونيكانى كىمگە بەرسەم ەكەن دەگەندى ءجيى ويلايتىن. سەبەبى جاڭالىقتاردى جاريالاپ، وسەكتەردى تاراتاتىن، بيرجا مەن كوپشىلىككە اسەر ەتەتىن ءداپ حرونيكا ءبولىمى عوي. اقسۇيەكتەردىڭ كوڭىل كوتەرۋىنە ارنالعان ەكى ماقالانىڭ اراسىندا عانا كۇتپەگەن جاعدايدا الدەبىر ماڭىزدى نارسەنى قىستىرىپ جىبەرە ءبىلۋ كەرەك قوي — ءتىپتى، ايتۋدىڭ دا قاجەتى جوق، يشارالاساڭ دا جەتىپ جاتىر. ءار جولدىڭ اراسىندا وي ايتا ءبىلۋ كەرەك، وسەكتىڭ ءوزىن شىنعا بەرگىسىز بوپ شىعا كەلەتىندەي ەتىپ تەرىستەمە جازۋ كەرەك، تۇجىرىمداعاندا دا وقيعانىڭ شىن ەكەندىگىنە ءبارى دە كۇماندەنىپ تۇراتىنداي ەتىپ بەرۋ كەرەك. حرونيكا ءبولىمىن اركىم ودان كۇن سايىن وزىنە قاجەتتى ەڭ قۇرىعاندا ءبىر جول مالىمەت تاۋىپ وتىراتىنداي قىلىپ جۇرگىزۋ قاجەت، سوندا حرونيكانى ءبارى دە وقيتىن بولادى. ءبارىن دە، ءبارى تۋرالى دا، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن، بارلىق ماماندىقتى، پاريج بەن شەت ايماقتى، ارميا مەن سۋرەتشىلەردى، ءدىندارلار مەن ۋنيۆەرسيتەتتى، قىزمەتكەرلەر مەن جەزوكشەلەردى دە ۇمىتپاۋ كەرەك.
ول ءبولىمنىڭ باستىعى، تىلشىلەر باتالونىنىڭ كومانديرى ىلعي دا ساقاداي ساي، ماڭگى ساق، ەشكىمگە سەنبەيتىن، الداعىنى بولجاي بىلگىش، تاپقىر، العىر، شاپشاڭ بولۋى كەرەك، ءزالىم ايلالاردىڭ ءبارىن مەڭگەرۋى ءتيىس جانە جالعان مالىمەتتەن شىن مالىمەتتى ءبىر ساتتە-اق اجىراتىپ؛ نەنى ايتىپ، نەنى ايتپاۋ كەرەگىن جاڭىلماي ءبىلىپ؛ قاي حابار وقىرمانعا قالاي اسەر ەتەتىنىن الدىن الا ەلەستەتە ءبىلۋ ءۇشىن، قاتەلەسپەيتىندەي سەزىمتال بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ول ءبارىن دە كۇشتى اسەر ەتەتىندەي تۇردە بەرە ءبىلۋى كەرەك.
سارالقالاردا سان جىل بويى قىزمەت اتقارسا دا، بۋارەناردىڭ شەبەرلىگى مەن اسەر ەتە ءبىلۋى ءالسىز-تىن. ەڭ باستىسى، قوجايىننىڭ قۇپيا ويلارىن ىلعي دا تابا بىلۋگە ونىڭ تۋا بىتكەن تاپقىرلىعى جەتىسپەيتىن.
ديۋرۋا جۇمىستى تاماشا جولعا قويا الار ەدى، نوربەر دە ۆارەن ايتقانداي، "كوممەرسيانىڭ تەرەڭ سۋى مەن ساياساتتىڭ تاياز سۋىندا قالقىپ كەلە جاتقان" گازەتتىڭ سارالقاسىنا تاپتىرماستاي ءدال كەلەتىن ەدى.
"فرانسۋز ءومىرىنىڭ" ناعىز دەم بەرۋشىلەرى مەن ساراشىلارى گازەت شىعارۋشىسى قاتىساتىن نەمەسە جاقتايتىن شىتىرمان وقيعالاردى قولدايتىن التى دەپۋتات ەدى. ولاردى پالاتاداعىلار "ۆالتەردىڭ شايقاسى" دەپ اتايتىن جانە ولاردىڭ ونىمەن بىرلەسىپ نەمەسە سول ارقىلى قامتىپ قالاتىن مول ولجاسىن قىزعاناتىن دا.
ساياسات ءبولىمىن فورەستە باسقاراتىن، ءبىراق ول الگى پىسىقتاردىڭ قولىنداعى قولبالاسى، سولاردىڭ ايتقانىن ورىنداۋشى عانا ەدى. باسماقالالاردى ول ۇيىندە، ءوزى ايتقانداي، "تىنىش جاعدايدا"، ءبىراق سولاردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جازاتىن.
ال گازەتكە استانالىق سەرپىن بەرۋ ءۇشىن، سارالقا ءارقايسىسىنىڭ ءوز سالاسىندا اتاق-داڭقى بار ەكى جازۋشىنى قىزمەتكە تارتتى: ءبىرى كۇندەلىكتى كوكەيكەستى تاقىرىپتارعا فەلەتون جازاتىن جاك ريۆال دە، ەكىنشىسى اقىن ءارى كوركەم وچەركتەردىڭ، دالىرەك ايتقاندا، جاڭا تالاپقا ساي جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى نوربەر دە ۆارەن بولاتىن.
سونان سوڭ بەساسپاپ شەبەر، ساتىلعىش جازعىشتاردىڭ تايپاسىنان ارزان باعامەن كوركەمونەردىڭ، مۋزىكا مەن تەاتردىڭ سىنشىلارى، سونداي-اق سوت تۋرالى جازاتىن شاپقىنشى تىلشىلەر تەرىپ الىندى. "القىزىل دومينو" جانە "اپپاق الاقان" دەگەن لاقاپ اتى بار قوعامنان ەكى ايەل اقسۇيەكتەردىڭ جاڭالىعىن حابارلاپ، ءسان تۋرالى، جوعارى قوعامنىڭ ادەتى جايىندا، ەتيكەت حاقىندا، ادەپتى سويلەۋ جونىندە جازىپ، اقسۇيەك ايەلدەردىڭ شاق-شالەگەيىن شىعاراتىن.
وسىنداي سان الۋان ازىقتاندىرۋشىلار باسقارعان "فرانسۋز ءومىرى" تەرەڭ سۋلار مەن تاياز سۋلاردا جۇزەتىن.
جاڭا تاعايىنداۋدىڭ قۋانىشىن كورىپ تە ۇلگىرمەي جاتىپ، ديۋرۋا ءبىر بەت قاتىرقا قاعاز الدى. وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى: "ۆالتەر مىرزا مەن ۆالتەر حانىم جورج ديۋرۋا مىرزانى بەيسەنبى جيىرماسىنشى قاڭتار كۇنى قوناقاسىعا شاقىرادى".
العاشقى شاقىرۋدان كەيىن تەز ارادا تاعى ءبۇيتىپ راقىمشىلىق كورسەتۋدىڭ ونى قاتتى قۋانتقانى سونشالىق، ءداپ ءبىر سۇيگەن قىزىنان كەلگەن حاتتاي ول شاقىرۋ قاعازىن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. سونان سوڭ كۇردەلى قارجى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن كاسساشىعا كەلدى.
ادەتتە حرونيكا ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءوز بيۋدجەتى بولادى، سول اقشادان ول العاشقى ونىمدەرىن كوكونىس ساتۋشىعا اكەلەتىن باقشاشىلار قۇساپ ساپالى جانە ساپاسى كۇدىكتى حابارلارىن الىپ كەلەتىن تىلشىلەرگە تولەۋى كەرەك-تى.
اۋەلگى كەزدە ديۋرۋاعا ايىنا ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز فرانك قارجى ءبولىندى، ول ونىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن ءوز پايداسىنا ۇستاپ قالماق ويدا بولدى.
كاسساشى، قيىلىپ سۇراعان وتىنىشىنە كونىپ، وعان ءتورت ءجۇز فرانكتى كەلەشەكتە الۋعا ءتيىس اقشاسىنىڭ ەسەبىنەن بەردى. ديۋرۋا العاشقىدا ول اقشانىڭ ەكى ءجۇز سەكسەن فرانكىن مارەل حانىمعا سالىپ جىبەرەمىن دەپ بەرىك شەشكەن ەدى، ارتىنان ەسەپتەپ كورسە، قالتاسىندا قالاتىن ءجۇز جيىرما فرانك ءىستىڭ قاناتىن كەڭ جايىپ جۇرگىزۋگە جەتپەيدى ەكەن، سوندىقتان قارىزىن وتەۋدى كەيىنگى كۇندەردىڭ بىرىنە قالدىردى.
ول ءوزىنىڭ جاڭا ورنىنا ەكى كۇن بويى ورنالاستى: بارلىق سارالقا ورنالاسقان ۇلكەن بولمەنىڭ ىشىندە ەندى ونىڭ جەكە ۇستەلى جانە حاتتارعا ارنالعان جاشىگى بار. بولمەنىڭ ول ءبىر بۇرىشىن السا، ەكىنشىسىن كومىردەي قارا بۇيرا شاشى قاعازعا سالبىراعان بۋارەنار الادى، تالاي جاسقا كەلىپ قالعانىنا قاراماستان، ونىڭ شاشى ءالى اعاراتىن ەمەس.
بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ۇزىن ۇستەل "ۇشىپ-قونعان" قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان. ادەتتە ول وتىرعىش قىزمەتىن اتقارادى: ونىڭ ۇستىنە اياعىن سالبىراتىپ نەمەسە مالداس قۇرىپ وتىرىسادى. بىردە بەس-التى ادام وسى ۇستەلدىڭ ۇستىنە دوڭبەكشە دوڭكيىپ وتىرىپ الىپ، بار ىقىلاستارىمەن بيلبوكە ويناپ وتىردى.
ول ويىنعا اقىرى ديۋرۋا دا قۇمار بوپ الدى: سەن-پوتەننىڭ باسشىلىعىمەن، سونىڭ كورسەتۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ول كادىمگىدەي تابىستارعا جەتە باستادى.
فورەستە كۇن وتكەن سايىن بىرتە-بىرتە ناشارلاي بەردى، ەندى ول بۇعان ءوزىنىڭ جاپ-جاڭا ادەمى، ءبىراق قارا اعاشتان جاسالعان اۋىر بيلبوكەسىن بەردى، سودان ديۋرۋا ءقازىر سالماقتى شاردى قۋاتتى قولىمەن تارتىپ قالىپ، سىبىرلاپ ساناي باستايدى:
— ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس، التى...
ۆالتەر حانىمدىكىنە قوناقاسىعا باراتىن كۇنى ول ءبىرىنشى رەت قاتارىنان جيىرما ۇپاي جينادى. "ءساتتى كۇن، — دەپ ويلادى ول، — بارىنەن جولىم بولىپ تۇر". بيلبوكەدە ويناي ءبىلۋ "فرانسۋز ءومىرى" سارالقاسىنداعى قىزمەتكەرلەر ءۇشىن كادىمگىدەي بەدەل-دى.
كيىنىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن ول سارالقادان ەرتە شىعىپ كەتتى. لوندون كوشەسىنىڭ بويىندا دەنە ءبىتىمى مارەل حانىمدى ەسكە تۇسىرەتىن الاسا بويلى ايەل ونىڭ الدىندا كەتىپ بارا جاتتى. ونىڭ بويى ىسىنىپ، جۇرەگى ءجيى سوققىلاپ كەتتى. الگى ايەلگە قىرىنان قاراۋ ءۇشىن، ول كوشەنىڭ قارسى بەتىنە ءوتتى. ايەل توقتاي قالدى، — ول دا كوشەنىڭ قارسى بەتىنە وتپەك. جوق، ول قاتەلەسىپتى. بويىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي ديۋرۋا ۋھ دەدى.
ول وڭاشادا ءجيى داعداراتىن بولىپ ءجۇر: ونىمەن جولىعىسىپ قالعاندا، ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەك؟ باس ءيىپ امانداسۋى كەرەك پە، الدە كورمەگەنسىپ تۇرا بەرۋى قاجەت پە؟
"كورمەگەنسيمىن"، — دەپ شەشتى.
سۋىق ەدى، ءشوپ باسىن قىراۋ شالدى. اياقجول شام جارىعىندا قۇرعاق ءارى سۇپ-سۇر بوپ كورىنەدى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ: "پاتەردى اۋىستىراتىن ۋاقىت جەتتى، — دەپ ويلادى. — مۇندا تۇرۋ ماعان ەندى ىڭعايسىز". ونىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى، ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ جۇگىرۋگە دە دايىن بولاتىن. تەرەزە مەن كەرەۋەتتىڭ ەكى اراسىندا ارى-بەرى ادىمداي ءجۇرىپ:
— بۇل نە، ساتتىلىك پە؟ ساتتىلىك! اكەمە جازۋىم كەرەك، — دەدى داۋىستاپ.
بۇل وعان سيرەك جازاتىن، بالاسىنىڭ حاتى جول بويىنداعى، رۋزي مەن سەنانىڭ كەڭ اڭعارى كورىنىپ تۇراتىن توبە ۇستىندەگى نورماندىق شاراپحانانىڭ يەسىن ۇلكەن قۋانىشقا بولەيتىن.
بۇل دا اندا-ساندا ءىرى، دىرىلدەگەن قولمەن جازىلعان كوگىلدىر كونۆەرت الاتىن، اكەسى جىبەرگەن سالەمدەمە بىردە-بىر وزگەرىسسىز بىلاي باستالاتىن:
"قىمباتتى بالام، وسىمەن ساعان حابارىمدى جەتكىزەم، مەن جانە شەشەڭ امان-ەسەنبىز بۇرىنعىشا ءجۇرىپ-تۇرىپ جاتىرمىز. سونىمەن، ساعان ايتارىم مىناۋ..."
ديۋرۋا اۋىلدىڭ جاڭالىقتارىن، كورشىلەردىڭ باستان كەشكەندەرىن، ەگىن ەگۋ مەن استىق جيناۋدىڭ جايتتارىن ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدايتىن.
شاعىن اينانىڭ الدىندا اپپاق گالستۋگىن بايلاپ تۇرىپ: "ەرتەڭ اكەمە جازام، — دەپ ويلادى ديۋرۋا. — بۇگىن كەشكە قايدا باراتىنىمدى بىلسە عوي، قارت بايعۇستىڭ جۇرەگى قاق ايىرىلىپ كەتەر ەدى! وندا قارتتىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن تاماقتارمەن سىيلايدى عوي مەنى". سودان كەيىن اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىندەگى قاڭىراپ تۇرعان قوناق بولمەنىڭ قاسىنداعى ىس باسقان اس ءۇيدى، قابىرعاعا سۇيەي سالعان كاسترولدەر، ولاردىڭ شاعىلىسقان سارعىش جالتىراقتارى، وت الدىندا اڭىزداعى ادام شوشىرلىق اڭ قۇساپ وتىراتىن مىسىتى، ۋاقىت پەن توگىلگەن ىشىمدىكتەر جالتىراتىپ قويعان اعاش ۇستەلدى، بۋى بۇرقىراعان سورپا قۇيىلعان اياقتى، ەكى تاقسىنىڭ ورتاسىندا جانىپ تۇرعان بالاۋىز شىراقتى كوز الدىنا ەلەستەتتى. سونىمەن بىرگە سورپانى از-ازدان سوراپتاپ ءىشىپ وتىرعان ناعىز شارۋا اكەسى مەن شەشەسىن ەلەستەتتى. بۇل ولاردىڭ قارت جۇزىندەگى ءاربىر ءاجىمدى، قول سىلتەستەرى مەن قيمىلدارىن تۇگەل بىلەتىن. ءتىپتى، ولاردىڭ كەشكى تاماق كەزىندە قاراما-قارسى وتىرىپ الىپ نە تۋرالى اڭگىمەلەسەتىنىن دە جاقسى بىلەدى.
"قالاي بولعاندا دا ولارعا بارىپ قايتۋ كەرەك"، — دەپ ويلادى ديۋرۋا. سىلانىپ-سيپانىپ بىتكەن سوڭ، ول شامدى ءوشىردى دە، باسقىشپەن تومەنگە ءتۇستى.
سىرتقى بۋلۆاردا جول بويى ونى جەزوكشەلەر قاۋمالادى. ولار مۇنى تومەندەتىپ، تاپ ءبىر قورلاپ تۇرعانداي، قولىن ولاردان تارتىپ: "جولاماڭدار!" — دەدى جيىركەنە جەكىپ... بۇل جالەپتەر كىم دەپ ويلايدى مۇنى؟ نەمەنە، كىممەن بايلانىسقالى تۇرعاندارىن بىلمەي مە؟ ۇستىنە كيگەنى فراك، ول باي، قۇرمەتتى، ىقپالدى كىسىنىكىنە قوناققا كەتىپ بارادى — وسىنىڭ بارىنەن ول بەينە ايرىقشا، بۇرىنعىدان باسقاشا ادامعا اينالىپ، بولەك ورتادان، ورتا بولعاندا دا جاقسى ورتادان شىققان ادام بولىپ كەتكەندەي سەزىمگە بولەندى.
ول بيىك قولا شامدار جارىق بەرىپ تۇرعان اۋىزعى ۇيگە نىق باسىپ كىردى دە، ءپالتوسى مەن اساتاياعىن جانىنا جەتىپ كەلگەن ەكى مالايعا ۇيرەنشىكتى قيمىلمەن ۇستاتا سالدى.
بارلىق زال جايناپ جارقىراپ تۇر. ۆالتەر حانىم قوناقتاردى ەكىنشى قاباتتاعى كەڭ زالدا قابىلدادى. ول مۇنى سۇيكىمدى كۇلىمسىرەۋمەن قارسى الدى. بۇل وزىنەن ەرتە كەلگەن ەكى ەركەكپەن — "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" بۇركەنشىك ساراشىلارى ءارى دەپۋتاتتار فيرمەن مىرزامەن جانە لاروش-ماتە مىرزامەن — امانداستى. لاروش-ماتەنىڭ پالاتاداعى ىقپالى اسا زور ەدى، سوندىقتان گازەت سارالقاسىندا دا وتە بەدەلدى بولاتىن. كەزى كەلگەندە ونىڭ ءمىنىستىر بولاتىندىعىنا ەشكىم دە كۇماندەنبەيتىن.
فورەستە ايەلىمەن كىردى، ونىڭ ادامدى ەرىكسىز وزىنە قاراتاتىن ايەلى قىزعىلت كويلەك كيىپتى. ول ەكى دەپۋتاتپەن دە تەڭ ادامشا سويلەستى، — ديۋرۋا ءۇشىن ول جاڭالىق ەدى. لاروش-ماتەمەن الدى اشىق پەشتىڭ قاسىندا ول باياۋ داۋىسپەن بەس مينۋتتەن ارتىق سويلەستى. ءشارلدىڭ جۇزىنەن قاتتى قالجىراعاندىعى بايقالادى. سوڭعى ايدا ول وتە قاتتى جۇدەپ كەتتى، دامىلسىز جوتەلەدى جانە جاڭىلماستان: "قىستا وڭتۇستىككە بارۋعا تۋرا كەلەدى"، — دەپ قايتالاي بەرەدى.
جاك ريۆال مەن نوربەر دە ۆارەن بىرگە كەلدى. ءبىرازدان كەيىن بولمەنىڭ تۇكپىرىندەگى ەسىك اشىلدى دا، ۆالتەر ءبىرى ادەمى، ەكىنشىسى ۇسقىنسىز ەكى قىزدى الىپ كىردى؛ ونىڭ ءبىرى ون التىدا، ەكىنشىسى ون سەگىزدە بولاتىن.
قوجايىننىڭ بالالارى بارىن ديۋرۋا بىلەتىن، ءبىراق سوندا دا تاڭعالدى. ءبىز جولىمىز تۇسكەلى تۇرعان الىس ەلدەر تۋرالى قالاي ويلاساق، ول دا بۇعان دەيىن قوجايىننىڭ قىزدارى تۋرالى سولاي ويلايتىن. ونىڭ ۇستىنە ولاردى بۇل وتە كىشكەنتاي شىعار دەپ ەلەستەتەتىن، ال مىنا كورىپ تۇرعاندارى كادىمگىدەي بويجەتكەندەر. بۇل كۇتپەگەن جاعداي ونى ەپتەپ تولقىتقان ەدى.
بۇعان تانىستىرىلعان سوڭ، ءاپالى-سىڭلىلى ەكەۋى بىرىنەن كەيىن ءبىرى بۇعان قولدارىن بەردى دە، سونان سوڭ كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى، ءسىرا، سولارعا ارنالعان ۇستەل بولۋ كەرەك، ءسويتتى دە يىرگەن جىبەك ءجىپتى سەبەتكەگە جيناي باستادى.
تاعى بىرەۋلەر كەلۋگە ءتيىستى. بىر-بىرىمەن ورتاق ءىسى از، كۇنى بويى ءاربىرى ءار ءتۇرلى ءىس اتقارىپ كەلگەن، ەندى كەشكىسىن باسى قوسىلعان ادامداردى قوناقاسى الدىندا ءارقاشان كىم دە بولسا باستان كەشەتىن ايرىقشا قىسىلىس سەزىمى بيلەپ، ءبارى ۇندەسپەدى.
نە ىستەرىن بىلمەگەن ديۋرۋا قابىرعاعا كوز ءسۇزىپ قاراي بەردى، سونى الىستان بايقاپ قالعان ۆالتەر ءوزى جيناعان زاتتاردى اشىق ماقتاۋ ماقساتىمەن داۋىستاي سويلەدى:
— ءسىز مەنىڭ سۋرەتتەرىمدى قاراپ تۇرسىز با؟ — ول "مەنىڭ" دەگەنگە ايرىقشا ءمان بەردى. — مەن ءقازىر سىزگە ولاردى كورسەتەيىن.
قوناققا ولاردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن كورسەتۋ ءۇشىن، ول قولىنا شام الدى.
— مۇندا پەيزاجدار، — دەدى ول.
ورتاعا گيلمەنىڭ ۇلكەن پولوتنوسى ءىلىنىپتى — نورماندياداعى تەڭىز جاعالاۋىنىڭ اسپاندا ناجاعاي جارقىلداپ تۇرعان كەزى. تومەندە — ءارپىنى ورمانى جانە گيلمەنىڭ قىلقالامىنان شىققان، كوكجيەگىندە تۇيە كورىنگەن ءالجيردىڭ جازىق دالاسى، — تۇيەسىنىڭ اياعى تىم ۇزىن، الدەبىر عاجاپ مونۋمەنت ءتارىزدى.
باسقا قابىرعاعا ءوتىپ بارا جاتىپ، ۆالتەر قۇددى ءبىر سالتاناتتا ءسوز سويلەپ تۇرعانداي اسقاقتاتا ماداقتادى:
— ۇلى شەبەرلەر.
مۇندا ءتورت پولوتنو تۇر ەدى: جەرۆەكستىڭ "اۋرۋحاناداعى قابىلداۋ كۇنى"، باستەن-لەپاجدىڭ "ەگىن وراعى"، بۋگرونىڭ "جەسىرى" مەن جان-پول لورانستىڭ "جازاسى". سوڭعى سۋرەتتە شىركەۋدىڭ قابىرعاسىندا "كوكتەردىڭ" وتريادى اتىپ كەتكەن ۆاندەيلىك سۆياششەننيك بەينەلەنىپتى.
كەلەسى قابىرعاعا جاقىنداعان كەزدە ۆالتەردىڭ سابىرلى ءجۇزى جىلىنىپ سالا بەردى:
— ال مىناۋ — جەڭىل جانر.
مۇندا جان بەرونىڭ "جوعارى مەن تومەن" اتتى سۋرەتى بارىنەن بۇرىن كوزگە ءتۇستى. پاريجدىك جاس قىز كىشكەنە باسقىشتارمەن ورگە قاراي ات سۇيرەگەن ارباشىقپەن كەتىپ بارادى. ونىڭ باسى ارباشىقتىڭ جوعارعى اشىق جاعىمەن دەڭگەيلەس تۇر، وتىرعىشتا وتىرعان ەركەكتەر ورتالارىنداعى جاس قىزعا ىشىپ-جەپ تاڭدانا ءارى جۇتىنا قاراسا، ال تومەندە الاڭدا تۇرعان ەركەكتەر ونىڭ اياعىنا كوزدەرىن ءسۇزىپ، ءارى وكىنىپ، ءارى قۇمارتا قارايدى.
— ال قالاي؟ قىزىقتى ما؟ قىزىق قوي؟ — دەگەندى قولىنا شام ۇستاعان ۆالتەر كۇلە سويلەپ قايتالاي بەردى.
سودان كەيىن ول لامبەردىڭ "سۋعا كەتكەندەردى قۇتقارۋ" دەيتىن سۋرەتىنە جارىق ءتۇسىردى.
ىدىس-اياقتى جيناپ قويعان اس ۇستەلدىڭ ۇستىندە وتىرعان كىشكەنتاي مىسىق ستاقانداعى سۋعا ءتۇسىپ كەتكەن شىبىنعا اڭ-تاڭ بوپ ابىرجي قارايدى. تەز قيمىلمەن شىبىندى قاعىپ الماق ويمەن ول الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ تە الىپتى. ءبىراق ءالى سوعان تاۋەكەل ەتە الماي وتىر. ول ءارى-سارى كۇيدە. ودان ءارى نە بولادى؟
ۆالتەر ودان كەيىن دەتايدىڭ "ساباق" دەيتىن سۋرەتىن كورسەتتى: كازارماداعى سولدات بۇيرا ءجۇندى يتكە بارابان سوعۋدى ۇيرەتىپ وتىر.
— تاپقىر وي! — دەدى قوجايىن.
ديۋرۋا دا قۇپتاپ كۇلىپ، ءوزىنىڭ ءسۇيسىنىسىن اڭعارتتى:
— تاماشا، تاماشا، تاما...
كەنەت ءقازىر عانا كىرگەن مارەل حانىمنىڭ داۋسىن ەستىپ، ۇندەي الماي قالدى.
قوجايىن سۋرەتتەردى كورسەتۋى مەن ولاردىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋىن جالعاستىرا بەردى.
ول شامىنىڭ جارىعىن موريس لەلۋاردىڭ "كەدەرگى" اتالاتىن اكۆارەلىنە ءتۇسىردى. كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا الپامساداي ەكى ءداۋ جىگىت توبەلەس شىعارىپ، سوعان بولا كۇيمەتاق توقتاپ قالىپتى. كۇيمەتاقتىڭ تەرەزەسىنەن ايەلدىڭ ادەمى ءجۇزى كورىنەدى: ونىڭ جۇزىنەن شىدامسىزدىق تا، ۇرەي دە بايقالمايدى... كەرەك دەسەڭىز، ول ەكى جىرتقىشتىڭ جەكپە-جەگىنە قىزىعا قارايدى.
— مەنىڭ سۋرەتتەرىم باسقا بولمەلەردە دە بار، — دەپ مالىمدەدى ۆالتەر، — تەك ونداعىلار ءالى جالپى جۇرتقا تانىمال بولا قويماعان، ءالى بەلگىسىزدەۋ سۋرەتشىلەردىكى. ال مىنا ارادا مەنىڭ "شارشى زالىم" بار. قازىرگى كەزدە مەن جاستاردىڭ، تىم جاستاردىڭ شىعارمالارىن ساتىپ الۋدامىن، ازىرشە ولاردى مەن ارتقى بولمەدە كەلەشەك ءۇشىن ساقتايمىن، قاشان ولاردىڭ اتاعى شىققانعا دەيىن كۇتەمىن. ءدال ءقازىر سۋرەتتەردى ساتىپ الۋدىڭ ەڭ ءساتتى كەزى، — دەدى داۋسىن سىبىرعا دەيىن تومەندەتىپ. — سۋرەتشىلەر اشتان ءولۋدىڭ از-اق الدىندا ءجۇر. ولار كوك تيىنسىز وتىر... كوك تيىندارى دا جوق.
ءبىراق ديۋرۋا ەندى ەشتەڭەنى دە كورمەدى، تىڭداپ كەلە جاتقانمەن، تۇكتى دە تۇسىنگەن جوق. مارەل حانىم وسىندا، مۇنىڭ تۋ سىرتىندا. بۇل ەندى نە ىستەۋى كەرەك؟ ەگەر بۇل باس ءيىپ امانداسسا، وندا ول سىرت اينالىپ كەتۋى نەمەسە دوكىر ءسوز ايتىپ تاستاۋى ابدەن مۇمكىن. ال ەگەر بۇل وعان جاقىنداماي قويسا، وندا باسقالار قالاي ويلاپ قالادى؟
"قالاي بولعاندا دا كەزدەسۋ ءساتىن كەيىندەتە تۇرۋ قاجەت"، — دەپ شەشتى ديۋرۋا. ونىڭ قاتتى مازاسىزدانعانى سونشالىق، ءتىپتى اۋىردىم دەپ، ۇيگە كەتىپ قالسام قايتەدى دەگەن دە وي جىلت ەتتى.
سۋرەتتەردى قاراۋ اياقتالدى. ۆالتەر شامدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويىپ، جاڭا كەلگەن قوناقتاردى قارسى الۋعا كەتتى، ال ديۋرۋا قاراعان سايىن قاراي بەرگىسى كەلگەن ادامشا سۋرەتتەردى ودان ارى قاراي باستادى.
ونىڭ باسى قاتتى. نە ىستەۋى كەرەك؟ ول داۋىستاردى ەستىپ تۇردى، وعان ۇزىك-ۇزىك سوزدەر جەتىپ جاتتى.
— ديۋرۋا مىرزا، بەرى قاراڭىزشى، — دەدى بۇعان فورەستە حانىم.
ول تەزدەتىپ سولاي قاراي ءجۇردى. فورەستە حانىم ونى ءوزىنىڭ ءبىر جاقىن ايەلىمەن تانىستىردى، ول ايەل بال ۇيىمداستىرىپ، سول تۋرالى "فرانسۋز ومىرىندە" ماقالا جارىق كورسە دەگەن ويدا ەكەن.
— مىندەتتى تۇردە، حانىم، مىندەتتى تۇردە... — دەدى ديۋرۋا دەگبىرى قالماي.
ەندى مارەل حانىم وعان مۇلدە جاقىن ارادا تۇر ەدى. ونىڭ بۇرىلىپ كەتىپ قالۋعا باتىلدىعى جەتپەدى.
كەنەت ول ەسىم اۋىسىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلادى.
— سالەمەتسىز بە، سۇيكىمدى دوس، — دەدى مارەل حانىم اشىق ۇنمەن امانداسىپ. — مەنى تانىمادىڭىز با؟
ول جالت بۇرىلدى. ايەل قارسى الدىندا قۋانا كۇلىمسىرەپ جىلى شىرايمەن قاراپ تۇر ەكەن. بۇعان قاراي قولىن سوزدى.
ديۋرۋا ونىڭ قولىن ۇستاعاندا قالتىراپ كەتتى: ول ءالى دە ءبىر قۇيتىرقىلىق پەن تور قۇرۋ بار ما دەپ قاۋىپتەندى.
سىزگە نە بولدى؟ مۇلدەم كورىنبەي كەتتىڭىز عوي، — دەدى ايەل جايباراقات قانا.
— مەنىڭ قولىم تيمەي كەتتى، حانىم، قولىم تيمەدى، — دەدى ول ءوزىن-وزى بيلەۋگە شاماسى جەتپەي بىلدىرلاپ. — ۆالتەر مىرزا ماعان جاڭا مىندەتتەر جۇكتەپ، سودان جۇمىسىم باسىمنان اسىپ كەتتى.
مارەل حانىم مۇنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ تۇرا بەردى، ونىڭ كوزىنەن بۇعان دەگەن جىلىلىقتان باسقا ەشتەڭە دە اڭعارىلمادى.
— بىلەم، — دەدى ايەل — الايدا دوستارىڭىزدى ۇمىتىپ كەتۋگە ول سىزگە قاقى بەرمەيدى.
ولاردى جاعاسىز كويلەك كيگەن، شاشىن تىم وقشىرايتا ءتۇيىپ، تىم وقشاۋ كيىنگەن، قولى دا قىزىل، بەتى دە قىزىل، ءقازىر عانا پايدا بولعان جۋان ايەل اجىراتىپ جىبەردى؛ سولقىلداتا اياق باسقانىنان-اق ونىڭ ساندارىنىڭ قانشالىق جۋان، قانشالىق اۋىر ەكەنىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى.
ءبارى ونى قۇرمەتپەن قارسى الىپ جاتقانىن كورىپ، فورەستە حانىمنان ديۋرۋا:
— بۇل ايەل كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— ۆيكونتەسسا دە پەرسميۋر، "اپپاق الاقانعا" قول قوياتىن وسى.
ديۋرۋانىڭ كوزى توبەسىنە شىعىپ كەتە جازدادى، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرۋگە ءسال قالدى.
— اپپاق الاقان! اپپاق الاقان! ال مەن ونى ءسىز سياقتى جاپ-جاس ايەل دەپ جۇرسەم. اپپاق الاقانىڭ وسى ما؟ جاقسى، وتە جاقسى، ايتاتىنى جوق!
ەسىكتەن مالاي كورىندى.
— تاماق دايىن، — دەپ حابارلادى ول.
تاماق جەۋ ادەتتەگىدەن گورى كوڭىلدى ءوتتى: بۇل ءوزى تاماق ۇستىندە ءبارى جايىندا ايتۋعا بولاتىن، ءبىراق اينالىپ كەلگەندە، تۇك تە ايتىلماعانداي كورىنەتىن قوناقاسى ەدى. ديۋرۋا ۆالتەردىڭ ۇلكەن قىزى ۇسقىنسىز روزا مەن مارەل حانىمنىڭ ورتاسىنا وتىردى. سوڭعىسىمەن كورشى وتىرۋ ونى ءبىراز ىڭعايسىزداندىردى، الايدا ايەل ءوزىن وتە-موتە ەركىن ۇستادى جانە وزىنە ءتان مىنەزبەن وتكىر ازىلدەپ وتىردى. العاشقىدا ديۋرۋا تولقىپ، ءوزىن ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز سەزىنىپ، ءداپ ءبىر اۋەنىنەن جاڭىلىپ قالعان مۋزىكانتشا وزىنە سەنىمسىز كۇيدە وتىردى. ايتكەنمەن بىرتە-بىرتە ول ءوز ۇرەيىن جەڭە باستادى، ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە قايتا-قايتا قاراعان سۇراۋلى كەسكىنىندە باياعىشا ىشكىل دەرلىك سەزىم اڭعارىلىپ قالا بەردى.
ءبىر كەزدە ونىڭ وكشەسىنە الدەنە سۇيكەنگەندەي بولدى. اقىرىن اياعىن سوزىپ، ول مارەل حانىمنىڭ اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ ەدى، ول دا اياعىن تارتىپ المادى. ءبىراق سول كەزدە ەكەۋى دە ءوز كورشىلەرىمەن سويلەسىپ وتىرعان-دى.
ديۋرۋانىڭ جۇرەگى ءجيى سوققىلاپ كەتتى، تىزەسىن جازىپ، ول اياعىن تاعى دا سوزا ءتۇستى. ايەل جەڭىل عانا يتەرىپ جاۋاپ بەردى. ەكەۋىنىڭ حيكاياسى قايتا جاراساتىنىن ول سول ءسات تۇسىنە قويدى.
سودان كەيىن ەكەۋى بىر-بىرىنە نە ايتتى دەيسىز عوي؟ ەرەكشە ەشتەمە دە ايتقان جوق، الايدا كوزدەرى ءتۇيىسىپ قالعان ساتتەردە ەكەۋىنىڭ دە ەرنى ىلعي ءدىر ەتە قالىپ وتىردى.
ديۋرۋا الايدا قوجايىننىڭ قىزىن دا ەسىنەن شىعارعان جوق، اندا-ساندا ونىمەن دە سويلەسىپ قويىپ وتىردى. قىز دا شەشەسىنە ۇقساپ وعان ەش ويلانباستان جاۋاپ قايتارىپ وتىردى.
ۆالتەردىڭ وڭ جاعىنا كورولدىڭ ايەلىنشە كەرگىپ لاۋازىمدى الدەكىمنىڭ ايەلى پەرسميۋر جايعاسىپتى. ديۋرۋا وعان كۇلمەي قاراي المادى. ول اقىرىن عانا:
— "قىزعىلت دومينوعا" قول قوياتىن ايەلدى ءسىز بىلمەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى مارەل حانىمنان.
— بارونەسسا دە ليۆاردى ما؟ بىلگەندە قانداي.
— انا ايەل سياقتى ما؟
— جوق. ءبىراق ول دا وسى سياقتى كۇلكىلىلەۋ. سىرىقتاي سيديعان الپىستاعى كەمپىردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، — بۇرىمى جالعانعان، ءتىسى جاساندى سالىنعان، تالعامى مەن كيىم كيىسى دە وتە كونە زاماندىكى.
— ونداي جەر استى قازىناسىن بۇلار قايدان تاۋىپ الىپ ءجۇر؟
— ال كەۋدە بايلار ىلعي دا اقسۇيەكتەردىڭ سىنىعىن جيناپ جۇرەدى.
— بالكىم، باسقا دا ءبىر سەبەبى بار شىعار؟
— باسقا ەشقانداي دا سەبەبى جوق.
سول ارادا قوجايىن، ەكى دەپۋتات، جاك ريۆال مەن نوربەر دە ۆارەن بەسەۋى ساياسات جايىندا ءوزارا ايتىسىپ قالدى دا، ول ايتىس سودان دەسەرت بەرىلگەنگە دەيىن جالعاستى.
قوناقتىڭ ءبارى قايتادان قوناق بولمەگە ورالعاندا، ديۋرۋا مارەل حانىمنىڭ قاسىنا كەلىپ، سونان سوڭ كوزىنە كوزىن قاداپ تۇرىپ:
— ماعان ءسىزدى شىعارىپ سالۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
— نەگە؟
— سەبەبى مەنىڭ كورشىم لاروش-ماتە مىرزا مەن مۇندا قوناقتا بولعان سايىن ىلعي دا ۇيگە اپارىپ تاستايدى.
— سوندا ءبىز قاشان كورىسەمىز؟
تاڭعى استى ىشۋگە ماعان كەلىڭىز.
ودان وزگە بىر-بىرىنە ەشتەڭە ايتپاستان ولار سونىمەن اجىراستى.
كەش ديۋرۋاعا كوڭىلسىز بوپ كورىندى، ءبىرازدان كەيىن كەتىپ قالدى. باسپالداقپەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ نوربەر دە ۆارەندى قۋىپ جەتتى. قارت اقىن ونى قولتىقتاپ الدى. ەكەۋى ەكى باسقا سالادا قىزمەت ىستەگەندىكتەن، نوربەر دە ۆارەن ونى وزىنە باقتالاس ساناماي، وعان اكەلىك مەيىرىممەن قارايتىن.
— بالكىم، ءسىز مەنى ءبىراز جەرگە دەيىن شىعارىپ سالارسىز؟ — دەدى ول.
— قۋانا-قۋانا، شاكىرتتىك نيەتپەن، — دەپ جاۋاپ بەردى ديۋرۋا.
سودان كەيىن ەكەۋى مالزەربە بۋلۆارىنىڭ بويىمەن اياڭداي ءجۇرىپ كەتتى.
مۇنداي ايازدى تۇندە ءپاريجدىڭ كوشەسىندە ادام بولمايدى، — اسپان كوسىلىپ كەڭەيىپ، جۇلدىزدار بۇرىنعىسىنان بيىكتەپ كەتكەندەي كورىنەتىن ءبىر ءتۇن ەكەن، جەلدىڭ مۇزداي لەبىندە اسپاندا جىلتىراپ تۇرعان ساۋلەلەردەن دە الىستاعى كەڭىستىكتەن كەلىپ جەتكەن بىردەمە بار سەكىلدەنەدى.
ءبىراز ۋاقىت ەكەۋى دە ءۇنسىز اياڭدادى. ايتەۋىر بىردەمە دەۋ ءۇشىن ديۋرۋا:
— لاروش-ماتە وتە اقىلدى ءارى ءبىلىمدى ادامداي اسەر قالدىرادى ەكەن، — دەدى.
— ءسىز سولاي باعالايسىز با؟ — دەپ قالدى قارت اقىن.
ول سۇراق ديۋرۋانى ويلانتىپ تاستادى.
— ءيا، — دەدى سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن جاۋاپ قاتىپ. — ونى ءبارى پالاتانىڭ وتە تالانتتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى سانايدى عوي.
— مۇمكىن. بالىعى جوق جەردە شايان دا بالىق سانالادى. بايقايسىز با، قىمباتتىم، بۇلاردىڭ ءبارى — شەكتەۋلى ادامدار، — ولاردىڭ ەسىل-دەرتى ساياسات پەن پايدانىڭ توڭىرەگىندە شىر اينالادى. تار شەڭبەردىڭ ادامدارى، — ولارمەن ەش نارسە تۋرالى سويلەسە المايسىڭ، بىزگە قىمبات نارسەنىڭ بىردە-بىرى تۋرالى سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس. انەردىڭ تۇبىندەگى سەنا سياقتى ولاردىڭ ميىن بالدىر باسىپ كەتكەن، دالىرەك ايتساق، قوقىس كومىپ تاستاعان. ە-ە، تازا اۋاسىن وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرىپ جۇتاتىن كەڭ-بايتاق دالانى ەسكە تۇسىرەتىندەي كەڭ كوزقاراستى ادامدى تابۋ قانداي قيىن! ونداي ادامداردى ءبىلۋشى ەم، ءبىراق ولار ءقازىر جوق.
نوربەر دە ۆارەن انىق، ءبىراق اقىرىن سويلەدى، — داۋسىن ادەيى تەجەپ كەلە جاتقانى سەزىلىپ تۇردى، ايتپەسە تۇنگى تىنىشتىقتا تىم الىسقا كەتەتىن ءتۇرى بار. اقىن تولقىپ كەلە جاتتى: جانىن قايعى قاجاپ، بۇكىل سەزىم تالشىقتارى قالتىراپ كەلە جاتقانداي، — اياز قىسقاندا جەر دە سولاي قالشىلدايدى عوي.
— الايدا، — دەدى ول اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ، جارىق دۇنيەدەگى نارسەنىڭ ءبارى اقىرىندا ءبىر ايتەۋىر بىتەتىن بولعان سوڭ، سەنىڭ تالانتىڭنىڭ بارى دا، جوعى دا ءبارىبىر ەمەس پە؟
ول ءۇنسىز قالدى.
جۇرەگىنەن جۇك تۇسكەندەي ديۋرۋا جەڭىلدەنىپ قالدى.
— بۇگىن ءسىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز ناشار عوي، — دەدى ول اقىنعا كۇمىلجي قاراپ.
— مەنىڭ كوڭىل كۇيىم ءاماندا وسىنداي، شىراعىم، — دەدى نوربەر دە ۆارەن. — كور دە تۇرىڭىز، ەندى ءبىراز جىلدان كەيىن سىزدىكى دە وسىنداي بولادى. ءومىر دەگەن ول — تاۋ. شىعىپ كەلە جاتقاندا جوعارىعا قارايسىڭ، سەن باقىتتىسىڭ، قالاي توبەسىنە كوتەرىلەسىڭ، سولاي تومەنگە تۇسە باستايسىڭ، ال الدىندا — ءولىم. كوتەرىلۋىڭ باياۋ، تومەندەۋىڭ تەز. سەنىڭ جاسىندا ءبارىمىز دە كوڭىلدى بولاتىنبىز. ءبارىمىزدىڭ دە ءومىرىمىز ۇمىتكە تولى بولاتىن، شىنىن ايتقاندا، ونىڭ ءوزى ەشقاشان ورىندالمايتىن ءۇمىت بولاتىن. مەنىڭ جاسىمدا ادام ولىمنەن وزگە ەشتەڭەنى دە كۇتپەيدى.
ديۋرۋا كۇلدى:
— سايتان العىر، مەنىڭ ونە بويىم تۇرشىگىپ كەتتى.
— جوق، — دەدى نوربەر دە ۆارەن باسىن شايقاپ، — ءقازىر ءسىز مەنى تۇسىنبەيسىز، الايدا كەيىن ءبىر كەزدەردە وسى ايتقانىمنىڭ ءبارىن ەسكە الاسىز. ەسىڭىزدە بولسىن، كىمگە دە بولسا، ال كەيبىرەۋگە كوپ كەشىكپەي-اق بايتال تۇگىل باس قايعى بولاتىنداي كۇن تۋادى، قايدا قاراساڭ دا ءبارىنىڭ ارتىندا ءولىم تۇرعانىن سوندا بايقايسىزدار. و، ءالى "ءولىم" دەگەن ءسوزدى ۇعۋعا اقىلدارىڭ جەتپەيدى. سىزدەردىڭ جاستارىڭدا ول ءبىر بوس دىبىس. ال ماعان ۇرەي بوپ ەلەستەيدى. ءيا، ونى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەشقانداي ايتۋلى سەبەپسىز-اق كەنەتتەن-كەنەت تۇسىنە باستايسىڭ، سوندا بۇكىل ءومىردىڭ بەت-بەينەسى وزگەرىپ سالا بەرەدى. ىشىمدە ءبىر قۇرت پايدا بولعانداي، ونىڭ مەنى قالاي كەمىرىپ جەپ جاتقانىن سەزگەنىمە ون بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ول مەنى ساعات سايىن، كۇن سايىن از-ازدان كەمىرىپ كەلەدى، ءقازىر مەن انە-مىنە قۇلايتىن قۋىس ءۇي ءتارىزدىمىن. ونىڭ مەنى تالقانداعانى سونشالىق، مەن ءوزىمدى-وزىم ءبىلىپ تە بولمايمىن. وتىز جاسىمداعى ومىرسۇيگىش، سەرگەك، مىقتى جىگىتتەن ەڭ بولماسا ەلەس تە قالمادى. ونىڭ قاپ-قارا شاشىمدى قانداي ىزالى، ەسەبىنەن جاڭىلمايتىن قانقۇيلىلىقپەن اپپاق تۇسكە بوياپ شىعارعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم! ول مەنىڭ جۇپ-جۇمساق ەتىمدى، ءتىسىمدى، بۇلشىق ەتتەرىمدى، بۇكىل مەنىڭ جاس ءتانىمدى الىپ، تەك وكىنىشكە تولى جانىمدى عانا قالدىردى، ونى دا ءالى كوپ ۇزاتپاي الاتىن بولار. ءيا، ول مەنى ءمۇجىپ ءبىتتى، ازعىن. ۇزاق، ءبىراق بىلدىرتپەي، سەكۋند سايىن جانە اياماستان بۇكىل تىرشىلىگىمنىڭ كۇلپارشاسىن شىعاردى. ءقازىر ەندى نە نارسەنى قولىما السام دا، ولىمگە جاقىنداپ كەلە جاتقانىمدى سەزەم. ءاربىر قادامىم مەنى وعان جاقىنداتىپ كەلەدى، مەنىڭ ءاربىر قيمىلىم، ءاربىر العان دەمىم ونىڭ پاسىق ءىسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كومەكتەسەدى. دەمىمدى الۋ، ءىشۋ، جەۋ، ۇيىقتاۋ، ەڭبەك ەتۋ، قيالدانۋ — ءبارى ءولۋ دەگەن ءسوز. قىل اياعى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى — ءولۋ دەگەن ءسوز! و، ءسىز ءالى مۇنىڭ ءبارىن بىلەتىن بولاسىز! ەگەر ءسىز وسىنىڭ ءبارى تۋرالى تىم قۇرىعاندا شيرەك ساعات ويلانعان بولساڭىز، وندا ونى كورەر ەدىڭىز. ءسىز ومىردەن نە كۇتەسىز؟ سۇيىسپەنشىلىك پە؟ بىرنەشە رەت سۇيەسىز، سونان سوڭ ءلاززات تاتۋ قابىلەتىڭىزدەن ايىرىلاسىز. تاعى نە؟ اقشا ما؟ نە ءۇشىن؟ ايەلدەردى ساتىپ الۋ ءۇشىن بە؟ قۋانىشىم-اق! الدە تويا جەپ سەمىرىپ، سودان سوڭ بۋىن-بۋىنىڭ سىرقىراپ ءتۇنى بويى ويبايلاپ شىعۋ ءۇشىن بە؟
تاعى نە ءۇشىن؟ داڭق پا؟ ەگەر ءسىز ءۇشىن سۇيىسپەنشىلىك جوق بولسا، وندا داڭقتىڭ قانشالىق قاجەتى بار؟
ال سوندا نە ءۇشىن؟ اقىرعى تۇبىندە ءبارىبىر ءولىم.
ءقازىر مەن ونى تىم جاقىننان كورەم، كەيبىردە قولىمدى وعان سوزىپ كورىپ، سونان سوڭ يتەرىپ جىبەرگىم كەلەدى. ول جەردىڭ بەتىنە توسەلىپ، بۇكىل كەڭىستىكتى تولتىرىپ تاستايدى. مەن ونى بارلىق جەردەن كورەم. جول ۇستىندە جانشىلىپ جاتقان شىبىن-شىركەي، قۋراعان جاپىراق، دوسىمنىڭ اعارعان ساقالى — ءبارى مەنىڭ جۇرەگىمدى جارالايدى جانە ءبارى: "ول — مىنە!" — دەپ تۇرعانداي.
ول مەن نە ىستەپ جاتسام، سونى؛ نەنى كورسەم، سونى؛ نەنى ىشسەم، نەنى جەسەم، سونى؛ نەنى جاقسى كورسەم، سونى: ايدىڭ ساۋلەسىن، تاڭنىڭ اتۋىن، شەگى كورىنبەيتىن تەڭىزدى، ارناسىنان اسقان وزەندى، ەشقاشان ەمىن-ەركىن تويا جۇتا المايتىن جازعى كەشتىڭ اۋاسىن — ءبارىن ۋلايدى.
اقىن ەنتىگىپ، سودان باياۋ ادىمداپ، قاسىندا سەرىگى بارىن مۇلدە ۇمىتقان ادامشا داۋىستاي ويلانىپ كەلەدى.
— ول جاقتان ەشكىم دە ورالمايدى، ەشكىم دە،.. — دەدى ول ويىن جالعاستىرىپ. — ءمۇسىن ەتىپ قۇيعان پوشىمدى، زاتتاردىڭ ءدال بەينەسىن تۇسىرگەن قالىپتى ساقتاۋعا بولار، ءبىراق مەنىڭ دەنەم، بەت الپەتىم، ويلارىم، تىلەكتەرىم تاعى قايتا تىرىلمەيدى. الايدا ءبىراق تاعى ميلليون، ميلليارد ءتىرى پەندە تۋادى، ولاردىڭ دا بىرنەشە شارشى سانتيمەتر جەرىندە مۇرنى، كوزى، ماڭدايى، جاعى، اۋزى بولادى، ءبىراق ءدال مەن قايتىپ كەلمەيمىن، ال ولار — سول سان جەتپەيتىن، بىر-بىرىنەن بولەك-بولەك، سىرتى بىر-بىرىنە سونشالىق ۇقساس بولعانمەن، بىر-بىرىنەن مۇلدەم بولەك ءتىرى پەندەلەر — مەنەن ەشتەڭە دە المايدى.
سوندا نەمەنەگە جارماسۋىمىز كەرەك؟ مۇڭىمىزدى كىمگە شاعامىز؟ نە نارسەگە سەنەمىز؟
ءدىن — ءبارى شەتىنەن قيسىنسىز: ولاردىڭ ۋاعىزى بالالارعا ىلايىقتالعان، ولاردىڭ ايتقاندارى ءوزىمشىل ءارى مۇلدە اقىلعا سىيمايدى.
تەك ءبىر ءولىم بارى عانا كۇمانسىز.
قارت اقىن توقتاپ، ديۋرۋانى ءپالتوسىنىڭ قايىرما جاعاسىنان ۇستاپ تۇرىپ، اسىقپاي بىلاي دەدى:
— وسىلاردى ويلاڭىز، جاس جىگىت، كۇنى بويى، اي بويى، جىلدار بويى ويلاڭىز، سوندا ومىرگە باسقاشا قارايتىن بولاسىز. ءوزىڭىزدى قۇرساۋدا ۇستاپ تۇرعان نارسەنىڭ بارىنەن بوساۋعا تىرىسىپ كورىڭىزشى، ءوزىڭىزدى جەڭۋ ءۇشىن شەكتەن تىس كۇش جۇمساساڭىز، سوندا كوزىڭىز تىرىدە-اق ءوز تانىڭىزدەن، ءوز ماقساتتارىڭىز بەن ويلارىڭىزدان اجىرايسىز، بۇكىل ادامزاتتان بولەكتەنەسىز، ماسەلەنىڭ تەرەڭ تۇبىنە ۇڭىلەسىز - رومانتيكتەر مەن ناتۋراليستەردىڭ ايتىسى دا، قارجى جايىنداعى پىكىرسايىستىڭ دا تۇككە تۇرمايتىنىن سوندا عانا تۇسىنەسىز.
سودان كەيىن ول تەز-تەز باسىپ ىلگەرى ءجۇردى.
— ءبىراق سونىمەن قابات ءسىز ۇمىتسىزدىكتىڭ بۇكىل قاسىرەتىن دە سەزىنەسىز. ءسىز كۇدىكتىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ، جان ۇشىرا جانتالاساسىز. بار داۋسىڭىزبەن ايقايلاپ: "كومەكتەسىڭدەر!" — دەگەنىڭىزبەن، ەشكىم سىزگە ارا تۇسپەيدى. ءسىز قولىڭىزدى سوزىپ كومەك سۇراپ، سۇيىسپەنشىلىك سۇراپ، جۇبانىش سۇراپ، قۇتقارۋ سۇراپ جالىناسىز، ءبىراق ەشكىم دە سىزگە قول ۇشىن بەرمەيدى.
نەگە ءبىز ءبۇيتىپ قينالامىز؟ سەبەبى ءبىز، ءسىرا، ومىرگە كەلگەندە جان دۇنيەمىز ءۇشىن ەمەس، ءتانىمىز ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە كەلەتىن سياقتىمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ويلاۋ قابىلەتىمىز بار، سوندىقتان ءبىزدىڭ كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان اقىل-ويىمىز تۇرمىستىڭ ورالىمسىزدىعىنا كونە المايدى.
جاي قاراپايىم پەندەلەرگە قاراڭىزشى: قاشان ءبىر قاراباستارى باقىتسىزدىققا ۇشىراعانشا ولار ءوز تاعدىرلارىنا وتە ريزا، الەمنىڭ جاعدايىنا قايعىرۋ ولارعا ءتان ەمەس. ونى حايۋاندار دا بىلمەيدى.
ول تاعى توقتادى دا، بىرەر سەكۋند ويلانىپ تۇرىپ، بارىنە كونگەن ءارى شارشاعان ادامنىڭ كەيپىمەن بىلاي دەدى:
— مەن قۇرىپ بىتكەن ءتىرى جانمىن. مەندە اكە دە، شەشە دە، ءاعا-ىنى دە، قارىنداس تا، ايەل دە، بالا دا، قۇداي دا جوق.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— مەندە تەك ۇيقاس بار، — دەگەندى قوستى.
سودان كەيىن كوزىن تولعان ايدىڭ بوزعىلت ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان كوككە اۋدارىپ، ولەڭىن وقىدى:
ءتۇپسىز ءتۇننىڭ قويناۋىندا ماڭگىرىپ، ايدىڭ بوزعىلت ساۋلەسىمەن قاڭعىرىپ. قاپاس ءومىر قۇپياسىن ىزدەيمىن، تۇرعانداي-اق كوكتە سىرى جاڭعىرىپ.
ولار كەلىسىم كوپىرىنەن دە، بۋربون سارايىنىڭ قاسىنان دا ۇندەسپەي ءوتتى.
— ۇيلەنىڭىز، جاس دوس، — دەدى نوربەر دە ۆارەن قايتادان اڭگىمەسىنە كوشىپ، — مەنىڭ جاسىمدا جالعىز قالۋدىڭ قانداي ەكەنىن ءسىز ەلەستەتە دە المايسىز. جالعىزدى ءقازىر مەنى ادام توزگىسىز زارىقتىرادى. كەشكىسىن ۇيىمدە اشىق پەشتىڭ الدىندا قىزدىرىنىپ وتىرعانىمدا، بۇكىل جەر بەتىندە ءبىر ءوزىم جالعىز قالعانداي كورىنەم، سونداي ءبىر قورقىنىشتى جالعىزدىق، سونىمەن قابات مەنى قۇپيالى، ۇرەيلى الدەبىر بۇلدىر قاۋىپتەر قورشاپ تۇرعان تارىزدەنەدى. مەنى جانە كورىنبەيتىن كورشىمدى ءبولىپ تۇرعان قورشاۋ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدى مەن تەرەزەدەن قاراپ جۇرگەن جۇلدىزعا دەيىنگى ارالىقتاي الىستاتىپ جىبەرەدى. سودان مەنى ءبىر قالشىل بيلەيدى. ارينە، وكىنىش پەن ۇرەيدىڭ قالشىلى، مەنى قابىرعالاردىڭ ۇنسىزدىگى قورقىتادى.
سەن ءوزىڭ جالعىز تۇراتىن بولمەنىڭ تەرەڭ ۇنسىزدىگىندە قانشاما مۇڭ جاتىر دەسەڭشى! تەك سەنىڭ دەنەڭدى ەمەس، تىنىشتىق جانىڭدى دا قۇنداقتاپ الادى، ەگەر ورىندىق ءسال سىقىر ەتە قالسا، سەن بۇكىل ونە بويىڭمەن سەلك ەتە تۇسەسىڭ، ويتكەنى بۇل سۇرقيا ۇيدەگى ءاربىر دىبىس — كۇتپەگەن دىبىس.
از-كەم ۇندەمەي تۇرىپ، تاعى سويلەدى:
— قالاي دەگەنمەن دە قارتايعاندا بالالارىڭنىڭ بولعانى جاقسى!
ەكەۋى جۇرە-جۇرە بۋرگۋن كوشەسىنىڭ جارتىسىنان اسىپ كەتتى. اقىرىندا بيىك ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتاپ، قوڭىراۋىن باستى.
— قارت ادامنىڭ بۇل قىرتىنبايلارىنىڭ ءبارىن ۇمىت، جاس جىگىت، ءوزىڭنىڭ جاسىڭا ۇيلەس ءومىرىڭدى سۇرە بەر. ساۋ بول! — دەپ، ديۋرۋاعا قولىن بەردى دە، قارت قاراڭعى كىرەبەرىسكە كىرىپ كورىنبەي كەتتى.
اۋىر جۇك ارقالاعانداي بولىپ ديۋرۋا ودان ارى كەتتى. ونى ءدال ءبىر ولىكتەردىڭ سۇيەگى ۇيىلگەن، ايتەۋىر، ءبىر كەزدەردە ىشىنە ءسوزسىز ءوزى دە قۇلايتىن شۇڭقىردى كورىپ شىققانداي سەزىم بيلەدى.
— شايتان العىر! — دەدى كۇبىرلەپ. — ونىڭ ۇيىنە بارسام، قانشالىق قارىق بولارىمدى شامالايمىن. اۋلاق، ول ءوزىنىڭ ويلارىن الدىعا تارتقاندا، مەن الدىڭعى قاتارعا وتىرا قويماسپىن، باعىنىشتى قۇلىڭىزدى كەشىرە كورىڭىز!
سول ارادا وعان ءقازىر عانا كولىكتەن ءتۇسىپ ۇيىنە بەتتەگەن، ۇستىنە اياماي ءاتىر سەپكەن ايەلدى قاسىنان وتكىزىپ جىبەرۋگە تۋرا كەلدى؛ اۋاعا يريس پەن ۆەربەنە گۇلدىڭ جۇپارى جايىلىپ، ديۋرۋا سول جۇپاردى سۇيسىنە ءسىمىردى. سول ءسات ەرتەڭ مارەل حانىمدى كورەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، ونى ويعا الۋى-اق مۇڭ ەكەن، تۇلا بويىن جىلى تولقىن قۋالاي جونەلدى.
توڭىرەگى تۇگەل كۇلىمدەپ، ءومىر وعان وڭ قاباق تانىتتى. ءۇمىتىڭنىڭ اقتالعانى قانداي جاقسى!
ول راقاتقا باتىپ ۇيىقتادى، تاڭەرتەڭ كەزدەسەر الدىندا بۋلون توعايىن ءبىر ارالاپ قايتپاق بولىپ، ەرتە وياندى.
جەل ءوز باعىتىن وزگەرتىپ، ءتۇن بويى اۋا رايى جۇمسارىپ قالىپتى، كۇن كوكەك ايىنداعىداي كۇلىمسىرەپ، جىپ-جىلى ەكەن. بۋلون ورمانىن ۇناتاتىندار اشىق اسپاننىڭ ەركەلەتە شاقىرعانىن قۋانا قارسى الىپتى.
ديۋرۋا تازا، كوكتەمگى كوكونىستەي شىرىن ءدامدى اۋانى جۇتىپ اياڭداي ءجۇردى. سالتانات قاقپاسىنان ءوتىپ، جول جاعاسىنداعى اتتى ادامدارعا ارنالعان كەڭ اللەياعا ءتۇستى. ول ءبىرى جەلىپ، ءبىرى شوقىراقتاتقان اقسۇيەك باي ادامداردىڭ ەركەگىنە دە، ايەلىنە دە بۇل جولى قىزعانباي، قىزعانسا دا ءسال-پال عانا قىزعانىشپەن قارادى. ءتىلشى بولۋ ونى اتاقتىلاردىڭ انىقتاما بيۋروسى مەن پاريجدەگى داۋ-جانجالداردىڭ ەنسيكلوپەدياسى سياقتى بىردەمەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن-دى، سودان ول مۇنداعى مىرزالاردىڭ ءبارىن دەرلىك فاميلياسى مەن اقشاعا شاققاندا ايلىعى قانشا بولاتىنىنا دەيىن، ءتىپتى، ومىرلەرىنىڭ قۇپيا جاقتارىنا دەيىن بىلەتىن.
ونىڭ جانىنان قارا شۇعا كاستوم كيىپ، بەلىن بۋعان، سىمباتتى سالت اتتى ايەلدەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءوتىپ جاتتى، بارىندە دە اتقا وتىرعان ايەلدەردىڭ كوبىنە ءتان يىلمەس مەنمەندىك بايقالادى. ال ديۋرۋا بولسا ولاردى ىشتەي كەلەمەج ەتىپ كەلە جاتتى: شىركەۋدىڭ كومەكشى قىزمەتكەرىنشە ءاربىرىنىڭ ناعىز نەمەسە جورامال اشىنالارىنىڭ اتىن، قىزمەتىن، شەن دارەجەسىن ىڭىلداي اندەتىپ ايتتى دا وتىردى؛ بىردە اتتارىن تىزبەلەپ: "بارون دە تانكلە، كنياز دە لا تۋر-ەنگەران"، — دەسە، ەندى بىردە: "لەسبوس ارالىندا تۋعان ايەلدەر: لۋيزا ميشو ۆوديەۆيلدەن، روزا ماركەتەن وپەرادان"، — دەپ ىڭىلدادى.
بۇل ويىنى وعان وتە قىزىقتى كورىندى: سىرتقى پاڭدىقتىڭ استارىندا ادامداردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، ابدەن تامىر جايىپ كەتكەن ۇساقتىعى جاتقانىن ول كوزبە-كوز كورىپ تۇرعانداي سەزىندى دە، سونىڭ ءوزى ونى جۇباتىپ، قۋانتىپ، شابىتتاندىرىپ تاستادى.
— ەكىجۇزدىلەر! — دەدى ول ايقايلاپ، ءسويتتى دە، كوزىمەن ول تۋرالى ەڭ سۇمدىق وسەك تاراعان ادامداردى ىزدەي باستادى.
اتتى ادامداردىڭ اراسىندا قارتا ويىنىنىڭ ەپتىلەرى دەپ اڭگىمەلەپ جۇرگەندەر دە از ەمەس ەكەن، قالاي بولعاندا دا ولار ءۇشىن ويىنحانالار بىردەن-بىر ءارى داۋسىز پايدا تابۋدىڭ كۇماندى كوزى ەدى.
كەيبىر ەڭ اتاقتىلارى تەك ايەلدەرىنىڭ عانا بايلىعىمەن ءومىر سۇرەتىن، ونى ءبارى دە بىلەتىن، ال كەيبىرى، حاباردار ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اشىنالارىنىڭ ارقاسىندا الشاڭ باساتىن. ولاردىڭ كوبى قارىزدارىن وتەپ جاتادى (ماقتاۋعا تۇرارلىق ادەت)، الايدا ول اقشانى ولاردىڭ قايدان الىپ جاتقانىن جان ادام بىلمەيدى (اسا كۇدىكتى قۇپيا). ديۋرۋانىڭ كوز الدىنان العاشقى بايۋ قادامى ۇرلىقتان باستالعان ءبىراق اتاقتى ۇيلەرگە دە الشاڭ باسىپ كىرە بەرەتىن اقشالى شونجارلار بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءوتىپ جاتتى؛ مۇندا قارسى ۇشىراسقاندا، ۇساق بۋرجۋالار باس كيىمىن الىپ امانداساتىن اسا سىيلى ادامدار دا ءجۇر ەدى، ال ءبىراق دۇنيەنىڭ ءىشىن اينالدىرىپ كورە الاتىن ادامدار ءۇشىن ولاردىڭ ار-ۇياتتى ۇمىتىپ، اسا ءىرى مەملەكەت مەكەمەلەرىن ۇرلاپ-سۇرلاپ جۇرگەنى ەشقانداي قۇپيا ەمەس-تى.
مەنمەن كەيىپ، پاڭدانا ەرنىن ءشۇيىرۋ، سونداي-اق ۇياتتان بەزگەن بەت الپەت بۇل مىرزالاردىڭ بارىنە — قابا ساقالى بارلارعا دا، تەك مۇرت قويعاندارعا دا ءتان ەرەكشەلىك-تىن.
ديۋرۋا ىشىنەن كۇلدى.
— ويدان-قىردان قاشقانداردىڭ باس قوسقان جەرى! — دەدى قايتالاپ. — جۇلىكتەردىڭ توبىرى، الاياقتاردىڭ توبى!
مىنە، ەندى جالى مەن قۇيرىعى كۇلتەلەنگەن قوس اقبوز ات جەككەن ءۇستى اشىق، ادەمى ەكى دوڭگەلەكتى الاسا اربا قاسىنان زىرقىراپ ءوتتى؛ ايداپ بارا جاتقان — كىشكەنتاي عانا اققۇبا جاماناتى شىققان ايەل، ارت جاعىنا ەكى دوكەي جايعاسىپتى. ديۋرۋا توقتاي قالدى، — سۇيىسپەنشىلىكتى باتىل ساۋداعا سالىپ، ەكىجۇزدى اقسۇيەكتەر مىنانداي قىدىرىسقا شىققان وسى ساتتە سونىسىن جانە كورپەنىڭ استىندا جاتىپ جيناعانىن شىمىرىكپەي جۇرت نازارىنا ۇسىنىپ جۇرگەن ايەلگە باس ءيىپ، سول سەكەڭبايعا قول سوققىسى كەلدى. بالكىم، ول ءوزى مەن سول ايەلدىڭ اراسىندا الدەبىر ورتاق الدەنەنىڭ بار ەكەنىن، ايەلدىڭ بويىنان وزىنە دە ءتان تۋىستىق بىردەمەنى تانىپ، ەكەۋى دە ءبىر ءناسىلدىڭ ادامدارى، جان بىتىمدەرى جاقىن جاندار ەكەنىن، ءوزىنىڭ دە ماقساتىنا ءداپ سونداي باتىل ادىستەرمەن جەتەتىندىگىن بۇلدىر دا بولسا سەزگەن بولار، كىم بىلەدى.
قايتاردا ول اسىقپاي، وزىنە-وزى قاناعاتتانعان سەزىممەن اياڭدادى، سوندا دا ءبارىبىر ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى اشىناسىنا بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ءبىراز ەرتەرەك كەلدى.
ايەل قارسى الدىنان شىعىپ، ارالارىندا تۇك تە بولماعانداي وعان ەرنىن توستى؛ ادەتتە ءوز ۇيىندە قۇمارلىقتىڭ قۇيىنىنا ىرىق بەرمەي، اقىلعا جەڭدىرەتىن ساقتىعىنان دا ءبىر ءسات ول ايىرىلىپ قالعان-دى.
— قالاي وكىنىپ تۇرعانىمدى بىلەسىڭ بە، سۇيىكتىم؟ — دەدى ايەل ونىڭ شيراتىلعان مۇرتىنىڭ شالعايىنان ءسۇيىپ. — مەن سەنىمەن بىرگە تاماشا جۇبايىلىق ايىن وتكىزەم بە دەپ ويلاپ ەم، قاراشى، جازدىڭ كۇنىندە قار جاۋعانداي بولىپ تۇر: كۇيەۋىمە دەمالىس بەرىپتى. ءبىراق مەن ءبىر جارىم اي بويى سەنى كورە الماي ءقايتىپ تۇرام، اسىرەسە ەكەۋمىزدىڭ از-كەم ارازدىعىمىزدان كەيىن، ەندى مەن بۇل جاعدايدى قالاي رەتتەگەنىمدى ايتايىن: مەن وعان سەن تۋرالى ايتتىم، — دۇيسەنبىدە سەن بىزگە تۇستەنۋگە كەلەسىڭ، مەن ەكەۋىڭدى تانىستىرام.
ديۋرۋا نە دەرىن بىلمەدى: ەپتەپ ساستى دا، ول ءالى كۇنگە دەيىن ءوزى ايەلىمەن بايلانىسىپ جۇرگەن ەركەكتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ كورگەن جوق ەدى. ازداپ قىسىلعانىم، كوزقاراسىم، كەز كەلگەن الدەنە ۇرلىعىمدى ءبىلدىرىپ قويا ما دەپ قورىقتى.
— جوق، — دەدى ءۇنى قارلىعىپ، — مەن سەنىڭ كۇيەۋىڭمەن تانىسپاي-اق قويعانىمدى دۇرىس سانايمىن.
تاڭدانعانىنان كوزى تاسىرايىپ تاس توبەسىنە شىعىپ كەتە جازداعان ايەل اڭقاۋلىقپەن تاقىمداي جونەلدى:
— ال ودا نە تۇر؟ نەگە قىرسىعاسىڭ؟ ومىردە ونداي بولا بەرەدى! شىنىمدى ايتسام، مەن سەنى بۇدان گورى اقىلدىراق دەپ ويلاعام.
بۇل ءسوز ونىڭ جاندى جەرىنە ءتيدى.
— جارايدى، جاقسى، دۇيسەنبىدە تۇستەنۋگە كەلەم.
— ال ءبارى ادەپتەن اسپاي سىپايى كورىنۋى ءۇشىن، مەن فورەستەگە تەلەفون سوعىپ قويام، — دەدى مارەل حانىم. — ايتكەنمەن شىنىمدى ايتىپ قويايىن، مەن ۇيىمە قوناق شاقىرۋدى ونشا ۇناتا بەرمەيتىن اداممىن.
ءدال دۇيسەنبى كۇنىنە دەيىن ديۋرۋا الدا تۇرعان كەزدەسۋ جايىندا تۇك تە ويلاعان جوق. تەك باسپالداقپەن مارەل حانىمدىكىنە كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا، ونىڭ ونە بويىن تۇسىنىكسىز ءبىر بەيمازالىق بيلەدى: ءقازىر كۇيەۋىنىڭ قولىن الىپ، سونىڭ شارابىن ءىشىپ، نانىن جەيتىنىن ويلاپ جيىركەنگەن جوق، ايتەۋىر، الدەنەگە قورىقتى، ءبىراق نەگە قورىققانى بەلگىسىز.
ونى قوناق بولمەگە باستاپ اپاردى، ول ارادا ونىڭ ادەتتەگىدەي كۇتە تۇرۋىنا تۋرا كەلدى. سونان سوڭ ەسىك اشىلىپ، كەۋدەسى وردەنگە تولعان اق ساقالدى ۇزىن بويلى ماڭعاز كىسى قاسىنا كەلىپ، اسقان ءبىر سىپايىلىقپەن ىزەت كورسەتە سويلەدى:
— سىزبەن تانىسقانىما وتە قۋانىشتىمىن، ايەلىم ءسىز تۋرالى ماعان كوپ اڭگىمە ايتتى.
جۇزىنەن دوستىققا ءتان جىلىلىق نىشانىن بارىنشا جارقىن كورسەتۋگە تىرىسىپ، ديۋرۋا دا ءۇي يەسىنە قارسى ءجۇرىپ كەپ، قولىن ادەيى قاتتى قىسىپ امانداستى. ءبىراق ەكەۋى وتىرعان ساتتەن باستاپ ديۋرۋانىڭ ءتىلى تاڭدايىنا جابىستى دا قالدى.
— گازەتكە كوپتەن جازىپ تۇراسىز با؟ — دەپ سۇرادى مارەل مىرزا بەتى اشىق پەشكە تامىزىق تاستاپ جاتىپ.
— بار-جوعى بىر-ەكى اي عانا، — دەپ جاۋاپ بەردى ديۋرۋا.
— سولاي ما؟ مانسابىڭىز تەز جوعارىلاعان ەكەن!
— ءيا، ايتارلىقتاي تەز.
ديۋرۋا ەندى ەشبىر ويلانباستان، العاش كەزدەسكەن ادامداردىڭ ادەتىمەن اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتا بەردى. ونىڭ كوڭىلى ەپتەپ ورنىعايىن دەدى، جاعداي تىم قىزىق بوپ كورىنە باستادى. مارەل مىرزانىڭ قۇرمەتتى اق ساقالى، ماڭىزدانعان بەت الپەتى ديۋرۋانىڭ كۇلكىسىن كەلتىردى، ونىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ قويىپ، ىشتەي قايتالاي بەردى: "قارتىم-اۋ، مەن سەنىڭ كوزىڭە ءشوپ سالدىردىم، مەن سەنىڭ كوزىڭە ءشوپ سالدىردىم". بىرتە-بىرتە ونى ۇياتتى سەزىمنىڭ ىشكى قاناعاتى بيلەدى، ول الابۇرتقان، راقاتتانعان قۋانىشتى باستان كەشىرىپ وتىردى. كەنەت ونىڭ بۇل كىسىمەن دوس بولىپ، سەنىمىنە ابدەن كىرىپ، ونىڭ بارلىق قۇپياسىن ءبىلىپ العىسى كەلدى.
كۇتپەگەن جاعدايدا مارەل حانىم كىرىپ كەلىپ، بۇلارعا ويناقى، سىر بىلدىرمەيتىندەي ءبىر كوز تاستادى دا، ديۋرۋاعا جاقىندادى. ول كۇيەۋىنىڭ كوزىنشە بۇرىنعى ادەتىمەن ايەلدىڭ قولىنان سۇيە المادى.
ايەل كوڭىلدى ءارى سابىرلى كورىندى؛ ءوزىنىڭ اشىق ءارى تۋا بىتكەن پرينسيپسىزدىگىمەن ومىردە كورمەگەنى جوق بۇل ايەلدىڭ مىنا كەزدەسۋدى دە مەيلىنشە تابيعي ءارى كادىمگى كەزدەسۋدىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيتىنى ءبىلىنىپ تۇردى. لورينا كىردى دە، ادەتىندە جوق ۇيالشاقتىقپەن جورجعا ماڭدايىن توستى، — ءسىرا، اكەسىنەن ۇيالعان بولۋ كەرەك.
— بۇگىن نەگە ونى سۇيىكتى دوس دەپ اتامادىڭ؟ — دەپ سۇرادى شەشەسى ودان.
قىز ۇيالىپ، ءدال ءبىر وعان قاتىستى ادام ايتقىسىز ادەپسىزدىك جاسالىپ، ايتۋعا بولمايتىن نارسەسىن ايتىپ، ارداقتى ءارى ايتۋعا ۇيات جۇرەك قۇپياسى اشىلىپ قالعانداي قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
فورەستەلەر كەلدى: ءشارلدىڭ ءتۇر-تۇسىن كورىپ، ءبارى شوشىپ كەتتى. سوڭعى اپتادا ول سۇمدىق جۇدەپ، بوپ-بوز بولىپ كەتىپتى؛ توقتاماي جوتەلەتىن بولىپتى. ول جۇرتقا كەلەسى بەيسەنبىدە، دارىگەردىڭ تالابى بويىنشا، ايەلى ەكەۋى كاننعا باراتىندارىن جاريا ەتتى.
ولار كوپ وتىرعان جوق.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، ونىڭ جاعدايى وتە جامان، — دەدى ديۋرۋا باسىن شايقاپ. — ول ەندى بۇل دۇنيەنىڭ ادامى ەمەس.
— ءيا، بىتكەن ادام، — دەدى مارەل حانىم جايباراقات قوستاپ. — ال ءبىراق وتە ءساتتى ۇيلەنىپ ەدى.
— ايەلى وعان كوپ كومەكتەسە مە؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— دۇرىسىن ايتسام، ول ءۇشىن ءبارىن دە ايەلى ىستەيدى. ايەلى ونىڭ بارلىق جۇمىسىن بىلەدى، ەشكىممەن جۇزدەسىپ جۇرمەگەنىمەن، وعان قاتىستى ادامداردىڭ ءبارىن دە تانيدى. نەنى قالاسا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا جانە كەز كەلگەن ادىسپەن بارىنە دە قول جەتكىزەدى. و، ونداي نازىك، ونداي ەپتى ايلاكەر ادامدى ىزدەسەڭ تاپپايسىڭ! وسەم دەگەن ادامعا ول — ناعىز تاپتىرمايتىن قازىنا.
— سوعان قاراعاندا، ەكىنشى رەت كۇيەۋگە شىعۋدى دا كەشىكتىرمەيتىن شىعار؟ — دەدى ديۋرۋا بىلە تۇسپەك ويمەن.
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قايتاردى مارەل حانىم. — ءقازىردىڭ وزىندە ونىڭ بىرەۋدى كوزدەپ قويعانىنا مەن ەش تاڭ قالمايمىن... الدەبىر دەپۋتات پا ەكەن...ەگەر تەك... ول كونە قويسا... ويتكەنى... سەبەبى... بۇل ارادا ار-ۇيات جاعىنان... وتە كۇشتى قارسىلىقتار تۋۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن مەن قايدان بىلەيىن. بۇل جايىنداعى اڭگىمەنى وسىمەن دوعارايىق.
— سەن ىلعي الدەنەنى اياعىنا دەيىن ايتپايسىڭ، سول ادەتىڭدى مەن ۇناتپايمىن، — دەدى مارەل مىرزا بۇرقىلداپ، ونىڭ ۇنىنەن ەپتەگەن رەنىش بايقالدى. — بىرەۋدىڭ ىسىنە ەشقاشان ارالاسپاۋ كەرەك. ەشكىمدى ەشقايدا يتەرمەلەمەۋ كەرەك، اركىم ءوز ۇياتىنا قاراي ارەكەت قىلادى. سول قاعيداعا بارلىق جۇرت باعىنسا عوي.
ديۋرۋا ولاردىڭ قاسىنان كەتكەن سوڭ دا تولقۋمەن بولدى: ول ءقازىردىڭ وزىندە الدەبىر مۇمكىندىكتەردى بۇلدىر دا بولسا بولجاپ ۇلگىرگەندەي.
ەرتەسىندە ول فورەستەلەرگە ارنايى قاتىناس جاسادى: ولاردىڭ ۇيىندە جولعا اتتانۋدىڭ اقىرعى دايىندىقتارى ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ديۆاندا جاتقان شارل ادەتتەگىدەن وسىرىڭكىرەپ اۋىر دەم الادى.
— ماعان ءبىر اي بۇرىن كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى، — دەي بەردى ول وكىنىپ.
ۆالتەرمەن ءبارى الدىن الا كەلىسىلىپ قويعانىنا قاراماستان، ول ديۋرۋاعا ءبىرقاتار ءىس تاپسىرىپ تاستادى.
كەتەردە جورج دوسىنىڭ قولىن قاتتى قىسىپ قوشتاستى.
— ال، قارت دوستىم، قايتا كورىسكەنشە!
ونى فورەستە حانىم شىعارىپ سالدى.
— ءسىز ءبىزدىڭ كەلىسىمدى ۇمىتقان جوقسىز با؟ — دەدى ول ايەلگە بۇرىلىپ. — ءبىز دوسپىز ءارى وداقتاسپىز، سولاي ەمەس پە؟ سوندىقتان ەگەر مەن سىزگە الدەنەگە كەرەك بولا قالسام، ۇيالماڭىز. جەدەلحات، جاي حات — مەن ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزدەمىن.
— راحمەت، مەن مۇنىڭىزدى ۇمىتپايمىن، — دەدى ايەل سىبىرلاپ.
ايەلدىڭ كوزى دە سونى ايتىپ تۇردى، الايدا سوزىنەن دە نازىك ءارى تىم ىقىلاستى سەزىممەن ايتتى.
باسپالداقپەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ ديۋرۋا باياۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان دە ۆودرسككە جولىعىپ قالدى، ونى بۇل فورەستەنىكىنەن بۇرىن دا ءبىر كورگەن. گرافتىڭ ءجۇزى جابىرقاۋ ەدى، — بالكىم، فورەستە حانىمنىڭ كەتەتىندىگىنە قاپالى بولار، كىم بىلەدى؟
وعان ءوزىنىڭ اقسۇيەكتىك ىزەتىن كورسەتكىسى كەلىپ، جۋرنالشى جىگىت باس ءيىپ امانداسۋعا اسىقتى.
دە ۆودرەك ادەپپەن، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى تاكاپپارلاۋ كەيىپپەن امانداستى.
فورەستەلەر بەيسەنبى كۇنى كەشكىسىن اتتانىپ كەتتى.
VII
شارل كەتكەننەن كەيىن "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" سارالقاسىندا ديۋرۋا بۇرىنعىدان كورنەكتىلەۋ ءرول اتقارا باستادى. ول ءوزى قول قويىپ بىرنەشە باسماقالا جازدى، سونىمەن قابات حرونيكاعا دا قول قويىپ ءجۇردى، ويتكەنى قوجايىن ءاربىر قىزمەتكەر ءوز ماتەريالى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس دەپ تالاپ قويعان-دى. ول پىكىرتالاستارعا دا ءتۇسىپ، ودان ءار جولى تاماشا جاعدايمەن شىعىپ كەتىپ ءجۇردى. دەگەنمەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىمەن تۇراقتى پىكىر الىسىپ تۇرۋ ونى ەپتى، كورەگەن ادام ەتىپ ەدى — ساياسي ءبولىمنىڭ قىزمەتكەرىنە ەڭ كەرەگى دە سول.
ديۋرۋانىڭ كوكجيەگىندە ءبىر عانا بۇلت كورىنەتىن. وعان "ءقالامۇش" دەگەن اتپەن شىعىپ تۇراتىن بالەقور گازەت، دالىرەك ايتقاندا، سول گازەتتىڭ لاقاپ اتپەن جازاتىن قىزمەتكەرى "ۆالتەر مىرزانىڭ شالقاڭنان تۇسىرەتىن حرونيكالارى" دەپ "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" حرونيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن بۇعان ۇنەمى شابۋىل جاساپ تۇرادى. ءار كۇن سايىن ديۋرۋا ونىڭ بەتىنەن ايقىن تۇسپالدار مەن كەكەتۋلەردى، الۋان ءتۇرلى وسەك-اياڭداردى تاۋىپ وتىرادى.
— وتە شىدامدى ادامسىز، — دەدى بىردە وعان جاك ريۆال.
— باسقا امال جوق، — دەدى ديۋرۋا بۇرقىلداپ. — ازىرشە تىكە شابۋىل جوق قوي.
ءبىراق ءبىر كۇنى ديۋرۋا سارالقا زالىنا ەنبەي جاتىپ-اق بۋارەنار ونىڭ قولىنا "قالامۇشتىڭ" ءنومىرىن ۇستاتا سالدى.
— قاراڭىز، تاعى دا ءسىز جايىندا جايسىز ماقالا.
— سولاي دە! نەگە بايلانىستى؟
— تۇك تە ەمەس، قايداعى ءبىر وبەر حانىم دەگەندى ادەپ پوليسياسىنىڭ ۇستاپ العانى جايىندا.
جورج گازەتتى اشىپ، "ديۋرۋانىڭ كوڭىلى كوتەرىلدى" دەگەن ماقالانى وقىپ شىقتى:
"فرانسۋز ءومىرىنىڭ" اتاقتى ءتىلشىسى، ءبىز بۇدان بۇرىن حابارلاعانىمىزداي، ادەپ پوليسياسىنىڭ جەكسۇرىن اگەنتى تۇتقىنداعان وبەر حانىمدى ءبىزدىڭ تەك قيالىمىزداعى عانا ادام دەپ حابارلايدى. الايدا اتى اتالعان حانىم مونمارتردا ەكيۋرەي كوشەسىندەگى 18- ۇيدە تۇرادى. ايتكەنمەن ۆالتەر بانكىنىڭ اگەنتتەرىن ءوز كوممەرسياسىنا كوز جۇمىپ قارايتىن قالالىق پوليسيا اگەنتتەرىنە دەگەن قانداي قىزىعۋشىلىق، دالىرەك ايتقاندا، قانداي قىزىعۋشىلىقتار بيلەيتىنىن ءبىز جاقسى تۇسىنەمىز. ال ءتىلشىنىڭ وزىنە كەلسەك، ول بىزگە وداندا قاندايدا ءبىر جالت قاراتاتىن وقيعا ايتپاي ما، — ويتكەنى ول ەرتەڭ-اق وتىرىك ەكەنى ايگىلى بولاتىن ولىمدەردى، ەشقاشان بولماعان شايقاستاردى جانە دە ەشقاشان سويلەيمىز دەپ ويلاماعان مونارحتاردىڭ سوزدەرىن بەرۋ جونىنەن مامان عوي، — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۆالتەردىڭ قوسىمشا تابىسىن قۇرايتىن بۇكىل حاباردىڭ شەبەرى عوي، — ءتىپتى بولماسا ول بىزگە كۇماندى قوشەمەتكە يە بولىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ كەشى جايىندا زيانسىز وسەك-اياڭدى اڭگىمەلەمەي مە نەمەسە ەڭ اقىرىندا، ءبىزدىڭ كەيبىر باۋىرلاستارىمىزعا ازدى-كوپتى تابىس اكەلىپ جاتقان ازىق-تۇلىكتىڭ ساپاسىن ماقتاسا قايتەدى".
اشۋلانعاننان بۇرىن ابدىراپ قالعان ديۋرۋانىڭ ءبىر ۇققانى مىناۋ: وسىنىڭ ءبارىنىڭ استارىندا بۇل ءۇشىن وتە ىڭعايسىز بىردەمە بۇعىپ جاتىر.
— سىزگە ول مالىمەتتى كىم بەرىپ ەدى؟ — دەپ سۇرادى بۋارەنار.
ديۋرۋا بارلىق قىزمەتكەردى مۇقيات ەسىنە ءتۇسىرىپ شىقتى.
اقىرى ەسىنە ءتۇستى:
— ءيا، سول، سەن-پوتەن!
ماقالانى قايتا وقىپ، ول ىزادان قىپ-قىزىل بوپ كەتتى: ونى ساتقىن دەپ ايىپتاپتى.
— قالايشا! — دەدى ايقايلاپ. — ولاردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، ماعان تولەي مە سول ءۇشىن...
— ارينە. ولار سىزگە ارامدىق ىستەدى. ال قوجايىن مۇنداي جاعدايدا شولجاڭداتپايدى. حرونيكاشىلار ءالسىن-الى...
سول كەزدە سەن-پوتەن كىرىپ قالدى. ديۋرۋا وعان تاپ بەردى.
— ءسىز "قالامۇشتاعى" ماقالانى وقىدىڭىز با؟
— ءيا، مەن ءقازىر سول وبەر حانىمنان كەلەم. ونداي ايەلدىڭ بار ەكەنى راس، ءبىراق ول تۇتقىنعا الىنعان جوق. ونداي ءسوزدىڭ ەشقانداي دا نەگىزى جوق.
ديۋرۋا قوجايىنعا قاراي جۇگىردى، ول ونى سالقىن قارسى الدى جانە وعان سەنىمسىزدەۋ قارادى.
— سول ايەلگە بارىڭىز، — دەدى ۆالتەر ونىڭ ءتۇسىندىرۋىن تىڭداپ بولىپ، — سونان سوڭ ءسىز تۋرالى بۇگىنگىدەي نارسەلەردى بۇدان بىلاي جازبايتىنداي ەتىپ بەكەرلەمە جاساڭىز. مەن ماقالانىڭ نەمەن اياقتالعانىن ايتىپ تۇرمىن. ول گازەتكە دە، ماعان دا، سىزگە دە كىر كەلتىرىپ تۇر. جۋرنالشى دەگەن، سەزاردىڭ قاتىنى سياقتى، كۇدىكتەن ادا بولۋى كەرەك.
ديۋرۋا جولباسشىعا سەن-پوتەندى الىپ دەرەۋ ءجۇرىپ كەتتى.
— مونمارتر، ەكيۋرەي كوشەسى، ون سەگىز! — دەدى ايداۋشىعا ايقايلاپ.
ولارعا اسا ۇلكەن ءۇيدىڭ جەتىنشى قاباتىنا كوتەرىلۋگە تۋرا كەلدى. ەسىكتى ءجۇن كوفتا كيگەن كەمپىر اشتى. سەن-پوتەندى كورىپ:
— تاعى ماعان با؟ — دەدى كەيىپ.
— مەن سىزگە پوليسيا ينسپەكتورىن الىپ كەلدىم، — دەدى سەن-پوتەن، — ءسىز وعان بولعان وقيعانى تۇگەل ايتىپ بەرۋگە ءتيىسسىز.
كەمپىر ولاردى ۇيگە كىرگىزدى.
— سىزدەن كەيىن قاي گازەتتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر گازەتتەن تاعى ەكەۋ كەلدى، — دەپ حابارلادى دا، ايەل ديۋرۋاعا بۇرىلدى: — ءسىز، مىرزا، قالاي بولعانىن بىلمەكسىز بە؟
— ءيا. ءسىزدى ادەپ پوليسياسىنىڭ اگەنتى قاماعانى شىن با؟
ايەل قولىن شاپالاقتاپ جىبەردى.
— ەشقانداي دا، مىرزام مەنىڭ، ەشقانداي دا. جاعداي بىلاي بولدى. مەنىڭ ەت ساتۋشىمنىڭ ەتى وتە جاقسى، تەك ول تارازىدان تارتادى. مەن ونى ىلعي بايقايمىن، ءبىراق وزىنە ەشتەڭە دەگەن ەمەسپىن، ال بۇل جولى قوناققا قىزىم مەن كۇيەۋ بالام كەلەتىن بولعاسىن، مەن ودان ەكى فۋنت جانشىلعان ەت سۇرادىم، — قاراسام، ول وڭكەي قالدىقتار مەن سۇيەكتى ولشەپ جاتىر، — راس، جانشىلعان ەت سۇيەكسىز بولمايدى، ءبىراق ول ماعان تەك سۇيەكتەردى تارتىپ جاتىر. ودان راگۋ جاساۋعا بولاتىنى دا راس، مەن ءبىراق ودان جانشىلعان ەت سۇرادىم عوي، — ماعان قايداعى ءبىر قالدىقتاردىڭ قاجەتى قانشا؟ سونان سوڭ مەن ونى الۋدان باس تارتىپ ەم، ول ماعان كارى تىشقان دەپ ءتىل تيگىزدى، ال مەن ونى كارى الاياق دەدىم. سودان سوزگە ءسوز قايتارىپ، ەكەۋمىز ۇستاستىق تا قالدىق، دۇكەننىڭ الدىنا حالىق جينالدى دا كەتتى، ءجۇز قارالى ادام، ال كەپ گۋلەسىن، ال كەپ گۋلەسىن! اقىرىندا پوليسەي كەلىپ، ءبىزدى كوميسسارعا الىپ باردى. كوميسساردا بولدىق تا، ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزبەن جاۋ بولىپ شىقتىق. سودان بەرى مەن ەتتى باسقا جەردەن الام، ءتىپتى ونىڭ دۇكەنىن دە ءاردايىم الىستان اينالىپ وتەم — اش پالەدەن قاش پالە.
ايەل سونىمەن اڭگىمەسىن اياقتادى.
— سول-اق پا؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— بولعان-بىتكەنى سول-اق، مىرزام مەنىڭ.
كەمپىر ديۋرۋاعا ءبىر رومكە قارا ورىكتىڭ شارابىن ۇسىنىپ ەدى، ول ىشپەدى، سونان سوڭ كەمپىر ودان حاتتامادا ەت ساتۋشىنىڭ تارازىدان تارتاتىنىن ايتا كەتۋدى ءوتىندى.
سارالقاعا ورالعان سوڭ ديۋرۋا بەكەرلەمە جازدى:
"قالامۇشتىڭ" لاقاپ اتپەن جازعىشى اشىقتان-اشىق مەنى ماسقارالاۋ ماقساتىمەن ءبىر ەگدەلەۋ ايەلدى ادەپ پوليسياسىنىڭ اگەنتى قاماۋعا الدى دەپ جازادى، ال مەن ونى جوققا شىعارام. مەن وبەر حانىمدى ءوز كوزىممەن كوردىم، — ول از دەگەندە الپىسقا كەلگەن ادام، — ول كىسى ماعان ءوزىنىڭ ەت ساتۋشىمەن قالاي ۇرسىسىپ قالعانىن باستان-اياق بارلىعىن ايتىپ بەردى: ۇرىس ەت ساتۋشىدان ايەل جانشىلعان كوتلەت ساتىپ الۋعا بارعاندا، ول ەتتى تارازىعا دۇرىس تارتپاعاندىقتان شىعادى، ال ماسەلە پوليسيا كوميسسارىنىڭ الدىندا تۇسىنىكتەمە بەرۋمەن اياقتالادى.
فاكتى وسىلاي.
"قالامۇشتىڭ" تاعى باسقا وسەك-اياڭىنا كەلسەم، ولارعا جاۋاپ بەرىپ جاتۋدى ءوز دارەجەمنەن تومەن نارسە دەپ تۇسىنەم. ونىڭ ۇستىنە وسىنىڭ ءبارىن قۇراستىرۋشى ادام ماسكانىڭ استىنا تىعىلىپ الىپتى.
جورج ديۋرۋا".
ۆالتەر جانە سول كەزدە ونىڭ كابينەتىنە كىرىپ قالعان جاك ريۆال وسى جەتكىلىكتى دەپ تاپتى؛ بەكەرلەمەنى جاقىن اراداعى ءبىر نومىرگە، حرونيكا ءبولىمىنىڭ ءدال استىنا بەرۋ ۇيعارىلدى.
ەپتەپ مازاسىزدانعان ءارى تولقىعان ديۋرۋا ۇيىنە ەرتە ورالدى. لاقاپ اتپەن جازعان ادام بۇعان نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەكەن؟ ول كىم ءوزى؟ نەگە بۇعان سونشا قاتتى شۇيلىگەدى؟ جۋرنالشىلاردىڭ قاتتى مىنەزىن بىلگەندىكتەن، وسى تۇككە تۇرمايتىن نارسەدەن ءبۇتىن ءبىر تاريح جاساۋعا بولاتىندىعىن بولجاۋ اسا قيىن ەمەس ەدى. ديۋرۋا جامان ۇيىقتادى.
كەلەسى كۇنى ءوز ماقالاسىن گازەتتەن قايتا وقىعان كەزدە، ونىڭ جازىلۋى قولجازباداعىدان گورى قاتقىل كورىندى. كەيبىر ءسوزدى جۇمسارتسا دا بولعانداي ەكەن.
كۇنى بويى ول كۇيى بولماي ءجۇردى، تۇندە تاعى دا ناشار ۇيىقتادى. ونىڭ بەكەرلەمەسىنە جاۋاپ بەرەتىن "قالامۇشتىڭ" ءنومىرىن ەرتەرەك ساتىپ الۋ ءۇشىن، ەرتەسى تاڭ بوزىنان تۇردى.
اۋا رايى قايتادان وزگەرىپتى: وتە سۋىق ەكەن. اياقجولدىڭ بويىندا اياز قاتىرىپ تاستاعان سۋدىڭ ۇزىننان-ۇزاق مۇز ارقانى سوزىلىپ جاتىر.
دۇنگىرشەكتەرگە گازەت ءالى تۇسپەپتى. سول ارادا ديۋرۋا ءوزىنىڭ تۇڭعىش ماقالاسى "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىكتەرى" قاشان جارىق كورگەنىن ەرىكسىز ەسىنە ءتۇسىردى. قولى مەن اياعى قاتىپ قالدى، اسىرەسە ساۋساقتارىنىڭ ۇشى قاتتى اۋىرا باستاعانىن سەزدى. جىلىنۋ ءۇشىن، تەرەزەسىنەن تەمىر پەشتىڭ قاسىندا جۇرەلەي وتىرعان ساتۋشىنىڭ تەك مۇرنى مەن قىزارعان بەتى، ءجۇن ءشالىسى عانا كورىنگەن دۇڭگىرشەكتى اينالىپ جۇگىرە باستادى.
اقىرىندا گازەت تاسىعىش تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشىنەن كوپتەن كۇتكەن بۋمانى بەردى دە، ارتىنشا ساتۋشى ايەل جورجعا "قالامۇشتىڭ" بۇكتەلگەن ءنومىرىن ۇستاتا سالدى.
كوزىمەن جۇگىرتىپ، العاشىندا ديۋرۋا ءوز اتىن تابا المادى. ەندى جايلانا بەرگەندە، كەنەت كوزى ەكى سىزىقپەن وقشاۋلانعان ماقالاعا ءتۇستى:
"فرانسۋز ءومىرىنىڭ" قىزمەتكەرى قۇرمەتتى ديۋرۋا بەكەرلەمە جازىپتى، ءبىراق بەكەرلەي وتىرىپ، ول تاعى وتىرىك ايتادى. ايتكەنمەن ول وبەر حانىمنىڭ شىنىندا دا بار ەكەنىن جانە ونى پوليسيا اگەنتى ۋچاسكەگە الىپ بارعانىن مويىندايدى. وعان تەك "پوليسيا اگەنتى" دەگەننىڭ الدىنا "ادەپ" دەگەن ءسوزدى قوسسا، سوندا ءبارى دە ءوز ورنىندا بولار ەدى.
الايدا كەيبىر جۋرنالشىلاردىڭ ۇياتى ءوز دارىنىمەن ءبىر دەڭگەيدە بولادى.
مەن قولىمدى قويامىن:
لۋي لانگرەمون".
ديۋرۋانىڭ جۇرەگى قاتتى سوعىپ كەتتى. ءوز قىلىعىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ويلاپ جاتپاستان، ول قايتا كيىنۋ ءۇشىن ۇيىنە كەلدى. ءيا، ءتىل تيگىزدى، تيگىزگەندە دە ءۇنسىز قالۋعا مۇمكىن ەمەستەي قىلىپ تيگىزدى. مۇنىڭ ءبارى نەدەن باستالدى؟ ەشتەمەدەن دە. قايداعى ءبىر كەمپىردىڭ ەت ساتۋشىمەن ۇرسىسىپ قالعانىنا بولا.
ول تەز كيىندى دە، ءالى سەگىز بولا قويماعانىنا قاراماستان، ۆالتەردىكىنە بەت الدى.
ۆالتەر وعان دەيىن تۇرىپ، "قالامۇشتى" وقىپ تا قويىپتى.
— سونىمەن، — دەدى، ديۋرۋانى كورگەندە، سالتاناتتى ۇنمەن، — ءسىزدىڭ، ارينە، شەگىنەتىن ويىڭىز جوق قوي؟
ديۋرۋا ەشقانداي جاۋاپ قاتقان جوق.
— بوگەلمەستەن جاك ريۆالگا جەتىڭىز، — دەدى قوجايىن، — ول سىزگە ءبارىن رەتتەپ بەرەدى.
تۇسىنىكسىز بىردەمەلەردى مىڭگىرلەدى دە، ديۋرۋا فەلەتونشىعا جونەلدى. ول ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قوڭىراۋ ونى قارعىپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى.
— سايتاننىڭ ساپالاعى! وعان بارۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى ماقالانى وقىپ بولعان سوڭ ول. — ەكىنشى تورەشىگە ءسىزدىڭ كىمدى العىڭىز كەلەدى؟
— شىنىمدى ايتسام، بىلمەيمىن.
— بۋارەناردى الساق، قايتەدى؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— بۋارەنار بولسا، بۋارەنار بولسىن.
— سەمسەرمەن ءسىز جاقسى سايىساسىز با؟
— مۇلدەم بىلمەيمىن.
— قاپ، سايتان العىر! ال پيستولەتپەن اتۋعا شە؟
— ەپتەپ اتا الام.
— وتە جاقسى. مەن ءسىزدىڭ ىسپەن اينالىسىپ بىتكەنشە ءسىز جاتتىعا تۇراسىز. ءبىر مينۋت كۇتە تۇرىڭىز.
ول ءوزىنىڭ اجەتحاناسىنا ءوتىپ كەتتى دە، كوپ ۇزاماي جۋىنىپ، قىرىنىپ، جىپتىكتەي بوپ كيىنىپ شىقتى.
— كەتتىك! — دەدى سونان سوڭ.
ريۆال شاعىن جەكە ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىندا تۇرادى ەكەن. ول ديۋرۋانى كوشە جاق تەرەزەلەرى تاس قىلىپ جابىلعان ۇلكەن جەرتولەگە الىپ كەلدى — جەرتولە تيرگە جانە سەمسەرلەسەتىن زالعا اينالدىرىپتى.
ول جەرتولەنىڭ تۇكپىرىندەگى مۇنان گورى كىشىرەك جايمەن قوسىلىپ كەتكەن تۇسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان گازبەن جاناتىن ءمۇيىزشامدار تىزبەگىن جاعىپ كەپ جىبەردى، سوناۋ تۇكپىردە قىزىل جانە كوك تۇسكە بويالعان تەمىر مانەكەن تۇر ەكەن، ۇستەلدىڭ ۇستىنە وقتالاتىن جاعىن جوعارى قاراتىپ ءتورت پيستولەت اكەلىپ قويدى، سونان كەيىن ولار ءداپ ءبىر اتىساتىن جەردە تۇرعانداي-اق، ءۇزىپ-ۇزىپ بۇيرىق بەرە باستادى:
— دايىنسىز با؟ اتىڭىز! ءبىر، ەكى، ءۇش!
ديۋرۋا بوزبالا كەزىندە اكەسىنىڭ ەسكى اعاش پيستولەتىمەن ەكپەگە تۇسكەن قۇستاردى تالاي اتقان-دى، سونىسى ەندى پايداعا استى: باعىنىپ، ەش سوزگە كەلمەستەن قولىن كوتەردى، كوزدەدى، اتتى جانە ءجيى-جيى مانەكەننىڭ ىشىنە تيگىزدى، اتقان سايىن جاك ءريۆالدىڭ ماقتاۋىن دا ەستىپ جاتتى.
— جاقسى. وتە جاقسى. وتە جاقسى. ءسىز جەڭىسكە جەتەسىز.
كەتەرىندە ول مىنانى ايتتى:
— ءوستىپ تۇسكە دەيىن اتا بەرىڭىز. ءما، وقتارىڭىز، اياماي اتا بەرىڭىز. بىرگە تاماقتانۋ ءۇشىن، مەن سىزگە كەلەمىن، سوندا ءبارىن ايتام.
سونى ايتتى دا، ول شىعىپ كەتتى.
تاعى بىرنەشە رەت اتقان سوڭ ديۋرۋا وتىردى دا، ويعا كەتتى.
— دەگەنمەن وسىنىڭ ءبارى قانداي سوراقى! بۇل كىمگە قاجەت؟ تەك جەكپە-جەكتە اتىسقانى ءۇشىن عانا جەكسۇرىن ادام جەكسۇرىن بولۋىن قويا ما؟ الدەبىر سۇمىراي ار-ۇياتىما ءتيدى ەكەن دەپ، ءوز كەۋدەسىن ادال ادام قانداي قۋانىشپەن وققا توسۋى كەرەك؟
ونىڭ ويلارى كوڭىلسىز جاققا باعىت الىپ كەتتى، ول نوربەر دە ۆارەننىن اقىل-ويدىڭ السىزدىگى، ءبىزدىڭ يدەيالارىمىزدىڭ تۇككە تۇرمايتىندىعى، ارەكەتتەرىمىزدىڭ پايداسىزدىعى مەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ ماعىناسىزدىعى تۋرالى ايتقاندارىن ەرىكسىز ەسىنە الدى.
— شايتان العىر، ونىڭ ايتقاندارى قانداي شىن! — دەپ، ديۋرۋا داۋىستاپ جىبەردى.
ونى ءشول قىستى. ءبىر جەردە سۋ تامشىلاپ تۇر؛ بۇرىلىپ قارادى دا، دۋشتى كوردى، جاقىن كەلىپ، قۇبىردىڭ اۋزىنان سۋ ءىشتى. سودان سوڭ تاعى ويعا باتتى، جەرتولە قاپاس ەكەن، كور سياقتى قاپاس. كوشەدەن ەستىلىپ جاتقان كولىكتەردىڭ دىبىسى الىستان جەتكەن كۇننىڭ كۇركىرەۋىن ەسكە تۇسىرەدى. ءقازىر ساعات قانشا بولدى ەكەن؟ مۇنداعى ۋاقىت تاماق اكەلەتىن ادامنىڭ كەلۋىمەن، كەتۋىمەن عانا ولشەنەتىن تۇرمەدەگىدەي ۇزاق ەكەن. ول ۇزاق، وتە ۇزاق كۇتتى.
اقىرىندا، مىنە، ادامداردىڭ جۇرگەنى، سويلەگەندەرى ەستىلىپ، بۋارەنارمەن بىرگە جاك ريۆال دە كەلدى.
— ءبارى رەتتەلدى! — دەدى ول سونادايدان.
ديۋرۋا مۇنىڭ ءبارى كەشىرىم سۇراعان حاتپەن-اق اياقتالاتىن شىعار دەپ ويلاعان. جۇرەگى اتقالاقتاپ كەتتى.
— ا-ا!.. سىزگە العىسىمدى ايتام، — دەدى مىڭگىرلەپ.
— بۇل لانگرەمونىڭ قورقاقتار قاتارىنان ەمەس ەكەن، — دەدى فەلەتونشى ءسوزىن جالعاستىرىپ، — ءبىزدىڭ بارلىق شارتىمىزدى قابىلدادى. جيىرما بەس قادام جەردەن بۇيرىق بويىنشا پيستولەتا كوتەرىپ اتۋ. قولدى جوعارىدان تومەن تۇسىرگەننەن گورى، بۇلاي اتقاندا، قول الدەقايدا قاتتى بولادى. قاراڭىز، بۋارەنار، ءقازىر كورەسىز مەنىكى دۇرىس ەكەنىن.
سويدەدى دە، پيستولەتا الىپ، قولدى تومەننەن جوعارى كوتەرگەندە، قاراۋىل سىزىعىن ساقتاۋدىڭ وڭاي بولاتىندىعىن كورسەتىپ اتىپ-اتىپ جىبەردى.
— جۇرىڭىزدەر، ەندى بارىپ تاڭەرتەڭگى تاماعىمىزدى ىشەيىك، ساعات ءتىپتى ءبىر بولىپ قالىپتى، — دەدى ول ءبىرازدان سوڭ.
ولار جاقىن اراداعى مەيرامحاناعا بارىپ تاماقتاندى. ديۋرۋا تاماق جەپ بىتكەنشە بىردە-بىر ءتىل قاتپادى: ول تەك قورقىپ وتىر دەپ ويلاماسىن دەپ قانا تاماق جەدى. بۋارەنارمەن بىرگە سارالقاعا كەلگەسىن، كۇندەگى ادەتى بويىنشا عانا، ءبىراق بەي-جاي قالپى جۇمىسىن ىستەي بەردى. ءبارى ونى عاجاپ ۇستامدىلىق جاساپ وتىر دەپ باعالادى.
ءتالتۇس كەزىندە ديۋرۋانىڭ قولىن قىسۋعا جاك ريۆال كىردى، ولار تاڭعى جەتىدە تورەشىلەرمەن بىرگە ءتورت كىسىلىك كولىكپەن كەلەتىن بولىپ كەلىستى، سودان كەيىن ءبارى بىرگە كەزدەسۋ وتەتىن ۆەزينە ورمانىنا بارادى.
مۇنىڭ ءبارى ونىڭ قاتىسىنسىز كەنەتتەن بولدى، ەشكىم ءتىپتى بۇل جايىندا ونىڭ نە ويلايتىنىنا دا قىزىقپادى، ەشكىم بۇدان كەلىسەتىنىن نە كەلىسپەيتىنىن سۇراپ تا اۋرە بولعان جوق؛ وقيعانىڭ جىلدام دامىعانى سونشالىق، ول ءالى كۇنگە دەيىن ەسىن جيناپ، وزىنە-وزى كەلىپ، بولىپ جاتقان جاعدايدى تالداپ كورگەن ەمەس.
سەنىمدى دوس رەتىندە كۇنى بويى قاسىنان ءبىر ەلى شىقپاعان بۋارەنارمەن بىرگە تاماقتانعان سوڭ، كەشكى توعىزعا تامان ديۋرۋا ۇيىنە قايتتى.
جالعىز قالعان سوڭ، ول ءۇيدىڭ انا بۇرىشىنان مىنا بۇرىشىنا دەيىن ءارى تەز، ءارى كەڭ ادىمداپ بىرەر مينۋت ءجۇردى. ونىڭ قاتتى تولقىعانى سونشالىق، ءتىپتى ەش نارسە دە ويلاي المادى. باسىندا شەگەدەي قادالعان تەك ءبىر عانا وي: "ەرتەڭ جەكپە-جەك"، — الايدا ول دا تەك جاۋاپسىز، بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ كەلە جاتقان ۇرەيدەن وزگە ەشتەڭە وياتا العان جوق. ايتكەنمەن ءبىراق بۇل سولدات بولدى عوي، اتتى عوي ءبىر كەزدە ارابتاردى، — ايتسەدە ول بۇعان ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرگەن جوق بولاتىن: ويتكەنى ول قابان اتۋمەن پارا-پار نارسە ەدى.
جالپى العاندا، بۇل دۇرىس ىستەدى. ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتتى. بۇل جايىندا اڭگىمە قىلادى، مۇنى ماقتايدى، قۇتتىقتايدى. سول ارادا ديۋرۋا ادامداردا قاتتى جان سىلكىنىسى كەزىندە بولاتىن ادەتپەن قاتتى ايقايلاپ جىبەردى:
— قانداي مالعۇن ول!
سونان سوڭ وتىردى دا ويلاندى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە قارسىلاسىنىڭ وزدەرەك كارتىشكەسى جاتىر ەكەن، ونى ريۆال ونىڭ قايدا تۇراتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن بەرگەن. ول ونى تاعى وقىدى، بۇل جيىرماسىنشى رەت: "لۋي لانگرەمون، مونمارتر كوشەسى، 176". سول-اق.
ول ارىپتەردىڭ قاتارىنا قارادى، ولار وعان قۇپيالى، ارام ويعا تولى كورىندى. "لۋي لانگرەمون" — ول ءوزى قانداي ادام؟ جاسى قانشادا؟ بويى قانداي؟ بەت الپەتى قانداي؟ قايداعى ءبىر كەمپىر ءوزىنىڭ ەت ساتۋشىسىمەن ۇرسىسىپ قالعانى ءۇشىن، قايداعى ءبىر بوتەن، تانىمايتىن ادام كەنەتتەن-كەنەت ەشتەڭەنىڭ قاراسى جوق سەنىڭ جايباراقات، بەيبىت ءوتىپ جاتقان ءومىر اعىسىڭدى بۇزىپ جىبەرگەنى بۇزاقىلىققا جاتپاي ما؟
— قانداي مالعۇن! — دەدى ول تاعى داۋىستاپ.
ول قوزعالماي وتىرىپ، وزدەرەك كارتىشكەسىنە كوز الماي قارادى دا، ويعا شومدى. ونىڭ بويىندا وسى ءبىر الاقانداي قاعازعا دەگەن اشۋلى ىزاسى ءورشي باستادى جانە وعان تۇسىنىكسىز الدەبىر ىڭعايسىزدىق سەزىمى ارالاستى. قانداي اقىماقتىق جاعداي! ول تىرناق الاتىن قايشىنى الدى دا، الدەكىمگە قانجار سۇعىپ جاتقانداي قيمىلمەن قاتىرقاعا جازىلعان كىسى اتىن تەسكىلەپ تاستادى.
سونىمەن، ەندى بۇل جەكپە-جەككە شىقپاق، جانە دە پيستولەتپەن! نەگە سەمسەردى تاڭدامادى؟ قولىن تىرناپ كەتكەن جاراقاتپەن-اق قۇتىلىپ كەتەتىن ەدى، ال مۇنىڭ قالاي بىتەتىنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
— ال قانە، باسىڭدى سالبىراتپا! — دەدى ول وزىنە.
ءوز داۋسىنان ءوزى سەلك ەتە قالىپ، ول جان-جاعىنا قارادى. قانشا دەگەنمەن جۇيكەسى جۇقارعان ەكەن! ءبىر ستاقان سۋ ءىشتى دە، شەشىنە باستادى.
سونان سوڭ جاتتى دا، شامدى ءوشىرىپ، كوزىن جۇمدى.
ءۇي ءىشى اجەپتاۋىر سالقىن بولعانمەن، ول كورپەنىڭ استىندا قاتتى ىستىقتاپ كەتتى، سودان اقىرى ۇيىقتاي المادى. قايتا-قايتا دوڭبەكشي بەردى: بەس مينۋت شالقاسىنان جاتتى دا، سول جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى، سودان سوڭ وڭعا.
ونىڭ ۇستىنە ءشول دە قينادى. تۇرەگەلىپ سۋ ءىشىپ ەدى، سول ارادا ءبىر مازاسىزدىق بيلەدى: "بۇل نە، قورىققانىم با بۇل؟"
بولمەدە كۇندە ەستىپ جۇرگەن سىبدىردان نەگە جۇرەگى اتشا تۋلاپ قويا بەرەدى؟ قابىرعاداعى ساعاتتىڭ سەرىپپەسى سوعار الدىندا ءسال تىرس ەتسە، ونىڭ ونە بويىن ءدىرىل بيلەپ، دەمالۋعا اۋا جەتپەي، بىرەر سەكۋند اۋزىن اشىپ اۋانى قارمايدى.
كادىمگى پسيحولوگشا ول ءوز جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى تالداي باستادى: "قورقام با، جوق پا؟"
جوق، ارينە، قورىقپايدى، — ونىڭ ويتكەنى اياعىنا دەيىن جەتۋگە بەل بۋعان، شايقاسام، جۇرەكسىزدىك كورسەتپەيمىن دەگەن باتىل نيەتى بار. الايدا ول قاتتى تولقىپ، وزىنە-وزى ەرىكسىز: "ادامدى ءوز ەركىنەن تىس تا قورقىنىش بيلەي الا ما؟" — دەگەن سۇراق قويۋعا ءماجبۇر بولدى. سول-اق ەكەن كۇدىك، ۇرەي، قورقىنىش — ءبارى بىردەن وعان لاپ قويدى. ەگەر ونىڭ جەكە ىرقىنان باسقا قۋاتتىراق، وكتەم، جەڭىمپاز كۇش ولاردان باسىم تۇسسە، نە بولار ەدى؟ ءيا، سوندا نە بولار ەدى؟
ارينە، ول سونى قالاسا، بۇل اتىسۋعا بارادى. ال ەگەر قالتىراي باستاسا قايتەدى؟ ەگەر ەسىنەن تانىپ قالسا شە؟ ءبارى مۇنىڭ سول جەكپە-جەكتەگى ءىس-قىلىعىنا بايلانىستى عوي: قول جەتكەن تابىس تا، بەدەل دە، بولاشاق تا.
ونى تۇسىنىكسىز ءبىر تىلەك بيلەدى، ورنىنان تۇرىپ، ايناعا بارىپ وزىنە-وزى قاراعىسى كەلدى. شام جاقتى. ايناداعى ءوز بەينەسىنە قاراپ، ول ءوزىن-وزى زورعا تانىدى — قۇددى ءوزىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعانداي بولدى. كوزى تىم ۇلكەيىپ كەتكەن تارىزدەندى؛ بوزارىپتى، بوپ-بوز بولىپ كەتىپتى، وتە قاتتى بوزارىپتى.
كەنەت ءبىر وي اتىلعان وقشا سارت ەتە قالدى: "بالكىم، ەرتەڭ تاپ وسى كەزدە مەن ءتىرى دە بولماسپىن". تاعى ونىڭ جۇرەگى ورەكپي سوعىپ كەتتى.
ول كەرەۋەتكە جاقىنداپ ەدى، سول ءسات كوز الدىنا ءبىر سۋرەت كەنەت كەلە قالدى: ءقازىر عانا ورنىنان تۇرعاندا ىسىرىپ تاستاعان كورپەنىڭ استىندا شالقاسىنان جاتىر ەكەن. ءجۇزى قۋارعان، قۇددى ءولى ادامدىكىندەي، سونان سوڭ كوزىنە ماڭگى سەمىپ قالعان قولىنىڭ اپپاقتىعى ءتۇستى.
وعان ءوز كەرەۋەتى قورقىنىشتى كورىندى، وعان قاراماۋ ءۇشىن، تەرەزەنى اشىپ، سىرتقا سۇعىنا بارىپ تۇردى.
سول ساتتە-اق ول قاتتى مۇزداپ، تۇنشىعىپ بارا جاتقان سوڭ، تەرەزەدەن تەز شەگىنىپ كەتتى.
ونىڭ اشىق پەشكە وت جاققىسى كەلدى. اسىقپاي، الاڭداماي وت جاعۋعا كىرىستى. بىردەمەگە ءتيىپ كەتسە بولدى، قولى قالتىراپ قويا بەرەدى. ەشتەڭەنى ايقىن اجىراتپاي، باسىن ۇزىك-ۇزىك، جالت ەتىپ جوق بوپ كەتەتىن جابىرقاۋ ويلار شىرماپ الدى، ماس ادامدىكىنشە باسى مەڭ-زەڭ.
ول قايتا-قايتا وزىنە سۇراق قويۋمەن بولدى:
— ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ مەنىڭ جاعدايىم نە بولادى؟
ول تاعى بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، ءمان بەرمەستەن ءبىر ءسوزدى قايتالاي بەردى:
— مەن ءوزىمدى ۇستاۋىم كەرەك، قالاي بولعاندا دا ءوزىمدى ۇستاۋىم كەرەك.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كەنەت وعان وي ءتۇستى: "قالاي-قالاي ەمەس، اكە-شەشەمە حات جازۋىم كەرەك".
ول وتىردى دا، الدىنا پوشتانىڭ اق قاعازىن جايىپ قويىپ جازا باستادى: "قىمباتتى پاپا جانە ماما..."
الايدا بۇلايشا قاراتا سويلەۋ ءدال مىنانداي تراگەديالىق جاعداي ءۇشىن جەتكىلىكتى سالتاناتتى ەمەستەي كورىندى. ول پاراقتى جىرتىپ تاستاپ، قايتادان باستادى: "قىمباتتى اكەم مەن شەشەم، ەرتەڭ تاڭسارىدە مەن جەكپە-جەككە شىعام، قالاي-قالاي ەمەس، مۇمكىن..."
اياعىنا دەيىن جازۋعا ونىڭ باتىلدىعى جەتپەي، ورنىنان اتىپ تۇرىپ كەتتى.
جەكپە-جەك جايىنداعى وي ونى ابدەن تيتىقتاتتى. ەرتەڭ ول مەجەگە شىعادى. باسقا جول جوق. الايدا مۇنىڭ مىنا جاعدايى نە؟ ول اتىسۋعا دايىن، ءوزىنىڭ باتىل نيەتى مەن باتىل شەشىمىنەن ول اينىمايدى. سولاي بولا تۇرسا دا ءوزىن-وزى ول قانشالىق قايراعانمەن، ونىڭ جەكپە-جەك بولاتىن جەرگە جەتۋگە دە شاماسى كەلەتىن ەمەس.
كەي كەزدە ونىڭ تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ كەتەدى، — قۇرعاق جانە ونشا قاتتى ەمەس دىبىس.
"مەنىڭ قارسىلاسىم بۇرىن جەكپە-جەككە شىعىپ كوردى مە ەكەن؟ — دەپ ويلادى ديۋرۋا. — تيرگە بارىپ جۇرگەن ادام با ەكەن؟ جاقسى اتا ما ەكەن؟ ونىڭ جاقسى اتاتىنىن جۇرت بىلە مە ەكەن؟" ديۋرۋا ول جايىندا ەشقاشان ەستىمەپتى. ايتكەنمەن ەگەر ول ادام تيتتەي دە تولقىماستان، ءبىر سوزگە دە كەلمەي پيستولەتپەن اتىسۋعا كەلىسىم بەرسە، وندا ونىڭ بۇل ءقاۋىپتى قارۋدى تاماشا مەڭگەرگەنى عوي.
ديۋرۋا جەكپە-جەك كەزىندە ءوزىنىڭ جانە قارسىلاسىنىڭ ءوزىن-وزى قالاي ۇستايتىنىن ەلەستەتىپ بايقاماق بولدى. جەكپە-جەكتىڭ ءاربىر ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن بولجاپ بىلمەك بوپ اۋرەلەندى. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا ىشىنەن وق ۇشىپ شىعاتىن جىڭىشكە ءارى تەرەڭ تەسىك ۇڭىرەيىپ تۇرا قالدى.
سول ءسات ونى ايتىپ جەتكىزە الماستاي وكىنىش بيلەدى. بۇكىل تۇلا بويى قالشىلداي سەلكىلدەپ قويا بەردى. ايقايلاپ جىبەرمەس ءۇشىن، ول تىستەنىپ شىدادى، اقىلىنان ايىرىلعان ادامشا ول ەدەنگە اۋناپ، قولىنا نە تۇسسە، سونى جىرتىپ، تىستەلەپ تاستاۋعا ءازىر ەدى. اشىق پەشتىڭ ۇستىندە تۇرعان رومكەنى كورىپ، شكاپ ىشىندە ءبىر ليترگە جۋىق اراعى بار ەكەنى ەسىنە ءتۇستى (ديۋرۋانىڭ اسكەري قىزمەت كەزىنەن ءار كۇنى تاڭەرتەڭ "تاماعىن ءجىبىتىپ" الاتىن ادەتى قالعان-دى).
بوتەلكەنى باس سالىپ، دەرەۋ اۋزىنان قوماعايلانا جۇتا باستادى. دەمى تاۋسىلعاندا بارىپ بوتەلكەنى قايتا ورنىنا قويدى. اراقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن بىردەن ءىشىپ تاستادى.
وتتاي ىستىق ءبىر اعىن ءىشىن قولما-قول كۇيدىرىپ، دەرەۋ تامىر-تامىرىنا تاراپ، باسىن اينالدىرىپ جىبەردى، ەندى ول ءوزىن مىقتى سەزىندى.
"اقىرى امالىن تاپتىم"، — دەپ ويلادى ول.
ونە بويى كۇيىپ بارا جاتتى، تاعى تەرەزەنى اشۋىنا تۋرا كەلدى.
كۇن اياز، تىمىق بولاتىن. سوناۋ الىستاعى اقشۋلان اسپاندا جۇلدىزدار سەمىپ جاتقانداي، ال تەمىر جولدىڭ تەرەڭ ور قاپتالىندا بەلگى بەرەتىن وتتار بوزاڭدايدى: جاسىل، قىزىل، اق.
دەپودان العاشقى پاروۆوزدار شىقتى دا، ىسقىرا جىلجىپ، العاشقى پويىزدارعا قاراي بەت الدى. تاڭعى تىنىشتىقتى قىشقىرىعىمەن تىلگىلەي شوشىتىپ، قىستاقتاعى تاۋىقتارشا الىستاعى پويىزدار دا بىر-بىرىنە ءۇن قوسىپ جاتىر.
"بالكىم، مەن ەندى قايتىپ مۇنى ەشقاشان كورمەيتىن شىعارمىن"، — دەگەن وي ديۋرۋانىڭ باسىندا جىلت ەتە قالدى. ءبىراق ول دەرەۋ سىلكىنىپ، وزىندە قايتا ويانىپ كەلە جاتقان ايانىش سەزىمىن باسىپ تاستادى: "جەتەدى! جەكپە-جەككە دەيىن دانەڭە دە ويلاماۋ كەرەك، تەك ءسويتىپ قانا ەڭسەمدى تۇسىرمەۋگە بولادى".
ول كيىنە باستادى. قىرىنىپ جاتقاندا تاعى جۇرەگى ءبىر تۋلاپ كەتتى: ونىڭ باسىنا "مۇمكىن، اينانىڭ الدىندا ەڭ سوڭعى رەت وزىمە-وزىم قاراپ تۇرعان بولارمىن" دەگەن وي ساپ ەتە قالدى.
ايتكەنمەن اراقتان تاعى ءبىر جۇتىم ءىشىپ الىپ، ول ءوزىنىڭ جۋىنىپ-شايىنۋىن اياقتادى.
سوڭعى ءبىر ساعات وعان ەڭ اۋىر ساعاتتاي سەزىلدى. ول ءوزىنىڭ تولقىنىسىن باسۋ ءۇشىن، بولمەنىڭ ىشىندە ارى-بەرى جۇرە باستادى. ەسىك قاعىلعان كەزدە ول، قاتتى تولقىعاندىقتان، جىعىلىپ كەتە جازدادى. تورەشىلەر كەلدى. باستالدى!
ولار تون كيىپ كەلىپتى.
جاك ريۆال ديۋرۋانىڭ قولىن قىستى.
— سۋىق سىبىردىكىندەي. ال جاعداي قالاي؟
— وتە جاقسى.
— قوبالجۋ بار ما؟
— تۇك تە.
— جارايدى، وندا ءبارى دۇرىس دەگەن ءسوز. ءسىز تاڭعى اسىڭىزدى ءىشتىڭىز بە؟
— ءيا، مەن دايىنمىن.
مىنانداي سالتاناتتى جاعدايدىڭ قۇرمەتىنە بۋارەنار كەۋدەسىنە شەتەلدىڭ سارى الا وردەنىن قاداپ الىپتى، — ونىڭ ومىراۋىنان ديۋرۋا ونى ءبىرىنشى رەت كوردى.
ولار تومەنگە ءتۇستى. كولىكتە ولاردى ءبىر بەيتانىس مىرزا كۇتىپ تۇر ەكەن.
— دوكتور لe بريۋمان، — دەپ تانىستىردى ونى ريۆال.
— ريزاشىلىعىمدى قابىل الىڭىز، — دەدى ديۋرۋا ونىمەن باسەڭ ۇندە امانداسىپ.
ول الدىڭعى ورىنعا وتىرا بەرەم دەگەندە، قاپ-قاتتى الدەنەنى باسىپ كەتتى دە، سەرىپپەلى تەمىرشە قايتا ىرشىپ كەتتى. ول پيستولەتتەر سالىنعان جاشىك ەكەن.
— وندا ەمەس. سايىسكەر مەن دارىگەر ارتتا! — دەگەندى ريۆال الدەنەشە قايتالاپ ايتتى.
نە ىستەۋى كەرەگىن ديۋرۋا اقىرى ءتۇسىنىپ، دارىگەردىڭ قاسىنا بار سالماعىمەن وتىرا كەتتى.
سودان كەيىن تورەشىلەر وتىردى دا، اتتار ورنىنان قوزعالدى. اتشى قايدا بارارىن بىلەدى ەكەن.
پيستولەتتەر سالىنعان جاشىك بارىنە كەدەرگى جاساپ كەلەدى، اسىرەسە ديۋرۋاعا، — ونىڭ ءتىپتى ول جاققا قاراعىسى دا جوق. جاشىكتى ارت جاققا قويىپ كورىپ ەدى، — ارقالارىن سوققىلادى، ريۆال مەن بۋارەناردىڭ ورتاسىنا قويىپ ەدى — قايتا-قايتا قۇلاپ قالا بەردى. اقىرىندا وتىرعىشتىڭ استىنا تىعىپ بارىپ تىنىشتالىستى.
دوكتور انەكدوت ايتىپ كوردى، ءبىراق ءبارىبىر ونىڭ دا ءسانى بولمادى. وعان تەك اندا-ساندا ريۆال عانا كوڭىل بولگەنسىدى. ديۋرۋا ءوزىنىڭ ۇستامدى ەكەنىن بىلدىرگىسى دە كەلدى، ءبىراق ايتام دەگەن ويىمنان شاتاسىپ، ىشتەي تولقىپ كەلە جاتقانىمدى اڭعارتىپ قويام با دەپ قورىقتى. ونىڭ ۇستىنە ونى كەنەت قالتىراپ قويا بەرمەسەم ەكەن دەگەن ۇرەيلى وي دا قيناپ كەلە جاتقان.
كولىك كوپ ۇزاماي قالانىڭ سىرتىنا شىقتى. تاڭعى توعىزدىڭ شاماسى بولاتىن. قىستىڭ ايازدى تاڭىندا بار تابيعات تۇپ-تۇنىق، حرۋستالداي ءمولدىر ءارى شىڭىلتىر. اعاشتاردى جاپقان اق قىراۋ مۇز بوپ قاتقان تەردىڭ تامشىلارى سەكىلدى؛ توڭ جەر تاباننىڭ استىندا توڭقىلدايدى؛ قۇرعاق اۋادا اقىرىن داۋىس تا الىسقا كەتەدى؛ كوگىلدىر اسپان ايناشا جالتىرايدى، سول اسپاننان مۇزداعان جەر بەتىنە ءوزىنىڭ سالقىن ساۋلەسىن توگىپ، ءوزى دە سۋىق كۇن كوز قاراتپاي، شاعىلىسىپ كوتەرىلىپ كەلەدى.
— پيستولەتتەردى مەن گاستين-رەنەتادان ساتىپ الدىم، — دەدى جاك ريۆال ديۋرۋاعا قاراپ. — ءبارىن ءوزى وقتاپ بەردى. جاشىكتىڭ اۋزىن مورلەپ جاپتىق. الايدا جەرەبە تاستاۋعا تۋرا كەلەدى، كىمنىڭ پيستولەتتەرىمەن اتىساتىندارىڭ — بىزدىكىمەن بە، ولاردىكىمەن بە — سوندا شەشىلەدى.
— راحمەت، — دەدى ديۋرۋا ۇيرەنشىكتى ادەتپەن.
ءوز قامقورلىعىنداعى ادامنىڭ تيتتەي دە قاتە جىبەرىپ قويماۋىن ويلاپ، ريۆال وعان ەگجەي-تەگجەيلى نۇسقاۋلار بەرىپ جاتتى. ءار نۇسقاۋىن بىرنەشە رەتتەن قايتالادى:
— "دايىنسىڭدار ما؟" — دەپ سۇراعاندا، "ءيا!" — دەپ قاتتى ايتىڭىز. قاشان: "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، قولىڭىزدى جوعارى كوتەرىپ، "ءۇش!" — دەپ ايتىپ ۇلگىرگەنشە پيستولەتتىڭ قۇلاعىن باسىپ ۇلگەرىڭىز.
"قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم، — دەدى ديۋرۋا ىشتەي پىسىقتاپ، — قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم، قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم.
ءريۆالدىڭ ۇيرەتكەندەرى ەسىندە مىقتاپ ساقتالۋى ءۇشىن، قاشان جاتتالىپ قالعانشا ايتقاندارىن وقۋشىعا ۇقساپ قايتالاي بەردى: "قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم".
ورمانعا كىرگەن سوڭ كۇيمە ون جاقتاعى اللەياعا ءتۇسىپ، سونان سوڭ تاعى وڭعا بۇرىلدى. ريۆال شاپشاڭ قيمىلداپ ەسىكتى اشتى دا، ايداۋشىعا:
— بىلاي، مىنا جولمەن ءجۇر، — دەدى.
ول توعايدىڭ ورتاسىمەن سوزىلىپ جاتقان تاپتاۋرىن جول ەكەن؛ اعاشتاردىڭ باسىندا قۋراعان جاپىراقتار مۇز شاشا قالتىرايدى.
ديۋرۋا ءالى ىشتەي وزىنە-وزى كۇبىرلەپ كەلە جاتتى:
— قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيىرعاندا، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم.
كۇيمە اۋدارىلىپ كەتسە، ءبارى دە بىتە قالار ەدى-اۋ دەگەن وي كەنەت وعان ساپ ەتە قالدى. كۇيمەدەن قۇلاپ ءتۇسىپ، اياعىن سىندىرىپ السا عوي — قانداي تاماشا بولار ەدى!..
ءبىراق ول سول ساتتە الاڭ شەتىندە تۇرعان كۇيمەنى، ارىرەكتە جەر تەپكىلەپ جىلىنعان ءتورت ەركەكتى بايقادى. كەنەت دەم الا الماي قالعاندىقتان، وعان دەرەۋ اۋزىن اشۋعا تۋرا كەلدى.
اۋەلى تورەشىلەر، ولاردىڭ سوڭىن الا دارىگەر مەن ديۋرۋا شىقتى. ريۆال پيستولەتتەردى جاشىگىمەن كوتەردى دە، بۋارەنارمەن بىرگە ەكى بەيتانىسقا قاراي ءجۇردى. ديۋرۋا ءبارىن كورىپ تۇردى، ولار بىر-بىرىمەن ساندەنە باس ءيىپ امانداستى دا، جەردەن ۇشىپ شىققان نەمەسە جەرگە قۇلاپ تۇسكەن الدەنەنى ىزدەگەندەي بىرەسە اياقتارىنىڭ استىنا، بىرەسە اعاشتاردىڭ باسىنا قاراپ، تورتەۋى الاڭمەن الدىعا قاراي ءجۇردى. سودان كەيىن اراقاشىقتىقتى سانادى دا، توڭ جەرگە ەكى قازىقتى كۇشپەن زورعا كىرگىزدى. ودان كەيىن قايتا جينالىپ، قۇددى ءبىر تيىن لاقتىرىپ ويناپ جاتقانداي قيمىلدار جاساستى.
— ءسىز ءوزىڭىزدى جاقسى سەزىنىپ تۇرسىز با؟ — دەپ سۇرادى لe بريۋمان ديۋرۋادان. — سىزگە ەشتەڭە قاجەت ەمەس پە؟
— جوق، ەشتەڭە قاجەت ەمەس، راحمەت.
ديۋرۋا ءوزىن اقىلىنان اداسقان ادامداي سەزىندى، ءتۇس كورىپ تۇرعان سەكىلدى؛ قۇددى قيالي دۇنيەنى كەزىپ كەلگەندەي، جان-جاعىنان وڭكەي ءبىر ادام بىلمەيتىن بىردەمەلەر قاۋمالاپ العانداي.
قورىققانى ما؟ ءسىرا، سولاي-اۋ! ونى ءوزى دە بىلمەپتى. اينالاسىنىڭ ءبارى باسقاشا بوپ وزگەرىپ كەتىپتى.
جاك ريۆال قايتىپ كەلدى دە، ريزا پىشىنمەن قۇلاعىنا سىبىر ەتتى:
— ءبارى دايىن. پيستولەتتەردەن ءبىزدىڭ جولىمىز بولدى.
ديۋرۋاعا ونىڭ ەندى مۇلدە ءبارىبىر ەدى.
ونىڭ پالتەسىن شەشىپ الدى. ول قارسىلاسقان جوق. اميانمەن، تاعى سول سەكىلدى الدەنەلەرمەن قورعانىپ الماعانىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، سۇرتىگىنىڭ قالتالارىن سيپاپ تەكسەردى.
"قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم"، — دەدى ول دۇعا قىلعانداي قايتالاپ.
سودان كەيىن ونى جەرگە كىرگىزگەن ءبىر تاياقتىڭ قاسىنا اكەلدى دە، قولىنا پيستولەت سۇعا سالدى. تەك سول كەزدە عانا ول قارسى الدىندا، تىم جاقىن جەردە كوزىلدىرىكتى جۋان قارىن جالتىرباس بىرەۋ تۇرعانىن بايقادى. ونىڭ قارسىلاسى سول ەدى.
ول ونى وتە انىق كوردى، ءبىراق ويى باسقادا بولدى: "قاشان "اتىڭدار!" — دەپ بۇيرىق بەرگەندە، مەن قولىمدى جوعارى كوتەرەم دە، پيستولەتتىڭ قۇلاعىن باسىپ ۇلگەرەم". ورماننىڭ ءولى تىنىشتىعىن الىستان ەستىلگەندەي الدەكىمنىڭ داۋسى تۇتقيىل بۇزىپ جىبەردى:
— دايىنسىڭدار ما؟
— ءيا! — دەدى جورج ايقايلاپ.
— اتىڭدار! — دەپ بۇيىردى الگى داۋىس.
ديۋرۋا ودان ارعى ەشتەڭەنى دە اڭعارعان جوق، اجىراتپادى، تۇسىنبەدى، تەك قولىن كوتەرگەنىن جانە بار كۇشىمەن پيستولەتتىڭ قۇلاعىن باسىپ جاتقانىن عانا سەزدى.
ءبىراق قۇلاعى تۇكتى دە ەستىمەدى.
الايدا ول ءوز پيستولەتىنىڭ اۋزىنان شىققان ءتۇتىندى بىردەن بايقادى. قارسى الدىندا تۇرعان ادام دا قوزعالعان جوق، تۇرىسىن وزگەرتپەدى جانە ونىڭ دا باس جاعىندا اق بۇلت دوڭگەلەنىپ تۇردى.
ەكەۋى دە اتتى، ءبارى ءبىتتى.
تورەشىلەر مەن دارىگەر ونى تەكسەرىپ، سيپالاپ، كيىمىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ قاراپ، داۋىستارى دىرىلدەي سۇرادى:
— ءسىز جارالانعان جوقسىز با؟
— جوق، جارالانباعان سياقتىمىن.
لانگرەمون دە امان-ساۋ ەكەن.
— بۇل قارعىس اتقىر پيستولەتتەر ىلعي وسىلاي، — دەدى ريۆال رەنجىپ، — نە تيمەيدى، نە سەسپەي قاتىرادى. جەكسۇرىن قارۋ!
ديۋرۋا قوزعالمادى. قۋانىشتان ءارى تاڭعالعاننان ونىڭ دەنەسى جانسىزدانىپ قالعانداي... "جەكپە-جەك اياقتالدى!" ول ءالى قولىندا قىسىپ ۇستاپ تۇرعاندىقتان، پيستولەتتى ودان كۇشپەن الۋعا تۋرا كەلدى. ول ەندى ءوزىن بۇكىل جارىق دۇنيەمەن كۇش سىناسۋدان قايمىقپاستاي كوردى. جەكپە-جەك اياقتالدى. قانداي باقىت! ونىڭ باتىر بوپ كەتكەنى سونشالىق، ءدال ءقازىر كىممەن دە بولسا اتىسا كەتۋگە ءازىر ەدى.
تورەشىلەر بىرنەشە مينۋت اڭگىمەلەستى دە، حاتتاما جاساۋ ءۇشىن بۇگىن جينالاتىن بوپ كەلىستى، سودان كەيىن ءبارى كولىكتەرىنە قايتا ءمىنىستى، اتشى مۇرتىنان كۇلىپ قامشىسىن ءۇيىردى.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەكى تورەشى، ديۋرۋا جانە دارىگەر مەيرامحانادا تاڭەرتەڭگى تاماقتارىن ءىشىپ وتىرىپ جەكپە-جەك جايىن اڭگىمە ەتتى. ديۋرۋا ءوز جاعدايىن بىلاي سۋرەتتەدى:
— مەن تۇك تە تولقىعام جوق. تۇك تە. ءسىرا، ءبارىڭ ونى وزدەرىڭىز دە كورگەن بولارسىزدار؟
— ءيا، ءسىز ءوزىڭىزدى جاقسى ۇستادىڭىز، — دەدى ريۆال قوشتاپ.
ديۋرۋانىڭ قولىنا حاتتاما سول كۇنى ءتيدى، — ول ونى حرونيكاعا قوسۋى كەرەك-تى. ونىڭ "لۋي لانگرەمون مىرزامەن ەكى وق ارقىلى سويلەسكەنى" تاڭعالدىردى، سوندىقتان ەپتەپ ىڭعايسىزدانىپ ريۆالدەن سۇرادى:
— ءبىز ءبىر-بىر وقتان عانا شىعارمادىق پا؟
ريۆال مىرس ەتتى.
— ءيا، بىر-بىردەن... ءارقايسىڭ — بىر-بىردەن، دەمەك بارلىعى ەكەۋ.
ءريۆالدىڭ ءتۇسىندىرۋى ديۋرۋانى قاناعاتتاندىردى، سوندىقتان ول ودان ارى قازبالامادى.
ۆالتەر قارت ونى قۇشاقتاپ:
— براۆو، براۆو، — دەدى، — ءسىز "فرانسۋز ءومىرىن" ۇياتقا قالدىرمادىڭىز، براۆو!
كەشكىسىن جورج ەڭ ىقپالدى گازەتتەر مەن ەڭ سالتاناتتى مەيرامحانالارعا كورىنىپ شىقتى. ول ءوزىنىڭ قارسىلاسىمەن ەكى مارتە ۇشىراسىپ قالدى. ءسىرا، ول دا ءوزىن كورسەتىپ شىعۋدى ءجون ساناعان بولۋ كەرەك. ەكەۋى بىر-بىرىنە باس يىسپەدى. ەكەۋىنىڭ ءبىرى جارالانعاندا عانا ولار ءبىر-بىرىنىڭ قولىن الۋعا ءتيىس ەدى. ايتكەنمەن ەكەۋى دە باستارىنان وقتىڭ ىسقىرىپ وتكەنىن ەستىدىك دەپ انت-سۋ ءىشىستى.
ەرتەسى ون بىرلەردىڭ شاماسىندا ديۋرۋا "كوگىلدىر قاعاز" الدى:
"قۇدايىم-اي، سەن ءۇشىن قالاي قورىققانىمدى سۇراما! تەزدەتىپ "كونستانتينوپولگە" جەت، سەنى ءسۇيىپ العىم كەلەدى، قۋانىشىم مەنىڭ. باتىرىم مەنىڭ!
سەنى شەكسىز قۇرمەتتەيتىن كلو".
ول كەزدەسۋگە كەلگەندە، كلو ونىڭ قۇشاعىنا ۇمتىلا كىرىپ، بەت-اۋزىن تۇگەل ءسۇيىپ شىقتى.
— قىمباتتىم مەنىڭ، بۇگىنگى گازەتتەردىڭ مەنى قانشالىق تولقىتقانىن بىلسەڭ عوي! ال قانە، ايتشى ءبارىن! ەڭ باسىنان باستا. مەنىڭ قالاي بولعانىن بىلگىم كەلەدى.
ول وعان ءبارىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ايتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
— جەكپە-جەكتىڭ الدىندا سەنىڭ قانداي قيامەت ءتۇندى باستان كەشكەنىڭدى شامالايمىن! — دەدى ايەل ايقايلاي تاڭدانىپ.
— جوق. مەن جاقسى ۇيىقتادىم.
— مەن سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، كىرپىگىمدى ىلمەس ەدىم. ال جەكپە-جەكتىڭ ءوزى قالاي ءوتتى؟
ول سول ارادا قولما-قول درامالىق كورىنىس ويلاپ تاپتى:
— ءبىز بىر-بىرىمىزگە جيىرما قادام جەردە قاراما-قارسى تۇرعان كەزدە، — اراقاشىقتىعىمىز وسى بولمەدەن بار-جوعى ءتورت ەسە عانا قاشىق قوي، — جاك بىزدەن: "دايىنسىڭدار ما؟" — دەپ سۇرادى دا، "اتىڭدار!" دەپ بۇيرىق بەردى. سول سەكۋنتتە-اق مەن قولىمدى جوعارى كوتەرىپ، سودان تۋرا الدىما قاراتا ءدال ونىڭ باسىن كوزدەدىم، — مەنىڭ قاتەلىگىم سول بولدى. ماعان قۇلاعى قاتتى پيستولەت تاپ كەلىپتى، ال مەن جۇمساعىنا ۇيرەنگەم، — ناتيجەسىندە قۇلاقتىڭ قاتتىلىعىنان مەنىڭ وعىم قيعاش كەتتى. دەگەنمەن مەن وعان ءسال-سال عانا تيمەي قالدىم. ول دا وتە جاقسى اتادى ەكەن، وڭباعان. وعى سامايىمدى شارپىپ ءوتتى. مەن ونىڭ جەلپىگەن لەبىن سەزدىم.
ديۋرۋانىڭ تىزەسىندە وتىرىپ، ءدال ءبىر وعان تونگەن ءقاۋىپتى تەڭ بولىسكىسى كەلگەندەي، مارەل حانىم ونى قۇشاعىنا قاتتى قىستى.
— وي، بايعۇسىم-اي، بايعۇسىم-اي مەنىڭ، — دەپ سىبىرلادى ايەل.
ول اڭگىمەسىن ايتىپ بىتكەن كەزدە، مارەل حانىم ايقايلاپ جىبەردى:
— بىلەسىڭ بە، مەن ەندى سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن! مەنىڭ سەنىمەن جولىعىسۋىم قاجەت، ءبىراق ازىرشە كۇيەۋىم پاريجدە جۇرگەندە ول مۇمكىن ەمەس. تاڭەرتەڭ مەن ءبىر ساعاتقا شىعىپ كەتىپ، سەنى ءالى توسەكتەن تۇرماي جاتقان كەزدە جۇگىرىپ بارىپ ءبىر ءسۇيىپ كەتەر ەم، ءبىراق سەنىن قۇبىجىق ۇيىنە مەن بارمايمىن. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
ديۋرۋانىڭ باسىنا ءبىر ءساتتى وي ساپ ەتە قالدى دا:
— سەن مۇندا قانشا تولەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ايىنا ءجۇز فرانك.
— وندا بىلاي: مەن وسى بولمەلەرگە ورنالاسام جانە ولار ءۇشىن ءوزىم تولەيمىن. مەنىڭ بۇرىنعى پاتەرىم ەندى ماعان ۇنامايدى.
— جوق. مەن قارسىمىن، — دەدى ايەل ءبىر ءسات ويلانىپ بارىپ.
ديۋرۋا تاڭعالدى:
— نەگە؟
— سول...
— ونىڭ جاۋاپ ەمەس. ماعان بۇل جەر وتە ۇنايدى. ءسوز ءبىتتى. مەن ورنالاستىم. ونىڭ ۇستىنە پاتەر مەنىڭ اتىما جالدانعان عوي، — دەدى كۇلىپ.
ايەل دە ءوز ايتقانىنان تانبادى:
— جوق، جوق، مەن كەلىسپەيمىن...
— ال نەگە، ايتشى؟
ايەل ونىڭ قۇلاعىنا ەركەلەي سىبىر ەتتى:
— سەبەبى سەن مۇندا ايەلدەردى اكەلەسىڭ، ال مەن ونى قالامايمىن.
ديۋرۋا بۇلقان-تالقان بولدى:
— ەشقاشان، ەش جاعدايدا دا ويتپەيمىن! ۋادە بەرەم.
— جوق، سويتەسىڭ.
— انت ىشەم...
— شىن با؟
— شىن. شىن ءسوزىم. بۇل ءۇي بىزدىكى، باسقا ەشكىمدىكى دە ەمەس.
ايەل ونى قۇشىرلانا قۇشاقتادى.
— جارايدى، جانىم. ءبىراق ءبىلىپ قوي: ەگەر سەن مەنى ءبىر رەت تە بولسا الداساڭ، ءبىر-اق رەت، — وندا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعىنىڭ ءبارى بىتەدى، ماڭگى.
ديۋرۋا ايەلدى تاعى يلاندىردى، انت ءىشتى، اقىرىندا ەكەۋى كەلىستى، ديۋرۋا بۇگىن-اق كوشىپ كەلەدى، ال مارەل حانىم جول ءۇستى وعان تەز كىرىپ-شىعىپ تۇراتىن بولدى.
— قالاي بولعاندا دا ەرتەڭ بىزدىكىنە تۇستەنۋگە كەل، — دەدى مارەل. — كۇيەۋىم سەنى قاتتى ۇناتىپ قالىپتى.
ديۋرۋا وعان ماساتتانىپ قالدى.
— قالايشا! شىنىندا ما؟..
— سەن ونى سيقىرلاپ الدىڭ. ايتپاقشى، سەن ماعان اۋىلدا ءوستىم دەمەپ پە ەڭ، جەكەمەنشىك جەردە، سولاي عوي؟
— ءيا، سولاي، نەسى بار؟
— دەمەك سەن اۋىل شارۋاشىلىعىنان سول دە بولسا بىردەڭە بىلەسىڭ عوي؟
— ارينە.
— وندا سەن ونىمەن باقشا ەگۋ جايىندا، ەگىس تۋرالى اڭگىمەلەس، ول سونى سۇمدىق جاقسى كورەدى.
— جاقسى. ءسوز جوق، سويتەمىن.
جەكپە-جەك ايەلدىڭ ديۋرۋاعا دەگەن نازىك سەزىمىن وياتىپ، كەتەرىندە ونى باسى-كوزىنەن تۇك قالدىرماي سىپىرا ءسۇيدى.
گازەت سارالقاسىنا كەلە جاتىپ ديۋرۋا مارەل حانىم تۋرالى ويعا شومدى:
"قانداي تاڭعالارلىق ادام! ومىرىندە قۇسقا ۇقساپ ۇشىپ-قونادى دا جۇرەدى! ونىڭ ويىنا نە كەلەتىنىن، تالعامىنا نە تاتيتىنىن ەشقاشان الدىن الا تابا المايسىڭ! قانداي كۇلكىڭدى كەلتىرەتىن ەرلى-زايىپتىلار! انا قارت پەن مىنا الاقۇيىن ايەلدى قوسۋ تەنتەك تاعدىرعا نە ءۇشىن قاجەت بولدى ەكەن؟ تەمىر جول ريەۆيزورىن مىنانداي ەش نارسەدەن تايىنبايتىن ايەلگە ۇيلەندىرگەن قانداي كۇش بولدى ەكەن؟ جۇمباق! كىم ءبىلسىن! بالكىم، ماحاببات شىعار؟
قالاي بولعاندا دا، — دەپ ويىن تۇيىندەدى ول، — اشىنالىققا تاپتىرمايتىن ايەل. ونى قولدان شىعارىپ الۋ - — ناعىز اقىماقتىق".
VIII
جەكپە-جەك ديۋرۋانى "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" ماشىقتى فەلەتونشىلارىنىڭ دارەجەسىنە كوتەرىپ كەتتى. وعان جاڭا تاقىرىپتار تابۋ ءۇشىن ەشقاشان تاۋسىلىپ بىتپەيتىن كۇش-قۋات قاجەت بولعاندىقتان، ول ەندى فرانسۋزدارداعى ادەپتىلىكتىڭ قۇلدىراۋى، جاپپاي ازعىنداۋ، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ السىرەۋى جانە ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ انەمياسى سياقتى ايقايلاپ تۇراتىن تىركەستەر بويىنشا ماماندانىپ الدى. ("ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ انەمياسى" دەگەن تىركەستى ول ءوزى ويلاپ تاپتى جانە سوعان وتە ريزا بوپ ءجۇردى).
ءوزىنىڭ ءشۇباشىل، كۇلكىلى ءارى كەكەسىندى پاريجدىك مىنەزىمەن ەرەكشەلەنەتىن مارەل حانىم ونىڭ ۇزاق اسقاق سوزدەرىن الدەبىر ءدال ايتقان ءبىر اۋىز سوزبەن-اق بىت-شىت ەتە سالعاندا:
— ەشتەڭە ەتپەيدى. ماعان بۇنىڭ بولاشاقتا قاجەتى بولادى، — دەپ، ديۋرۋا جىميىپ قانا قويا سالاتىن.
ول ءقازىر كونستانتينوپولدە تۇرادى؛ مۇندا ول ءوزىنىڭ شامادانىن، شوتكىسىن، ۇستاراسى مەن سابىنىن الىپ كەلگەن-دى، — ونىڭ كوشىپ كەلۋىنىڭ بار بولعان-بىتكەنى سول بولاتىن. ول ءالى توسەگىنەن تۇرماي جاتىپ ەكى-ۇش كۇندە ءبىر وعان مارەل حانىم اسىعىس كەلىپ كەتەدى؛ جىلىنىپ ۇلگەرمەستەن، جىلدام كورپەنىڭ استىنا كىرىپ كەتۋ ءۇشىن، تەز-تەز شەشىنىپ، سودان ءبىرازعا دەيىن ءدىرىلىن باسا الماي جاتاتىن.
ءار بەيسەنبى سايىن ديۋرۋا مارەل حانىمدىكىنەن تاماقتانىپ، كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن، ونىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى جايىندا اڭگىمە قوزعاپ قايتادى. ءوزى دە اۋىلدى وتە جاقسى كورگەندىكتەن، كەيدە اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا باتىپ كەتىپ، ديۆاندا قالعىپ وتىرعان ايەلدى ەسىنەن شىعارىپ تا الادى.
بىردە اكەسىنىڭ، بىردە سۇيكىمدى دوسىنىڭ تىزەسىنە وتىرىپ، لورينا دا ۇيىقتاپ قالادى.
جۋرنالشى شىعىپ كەتكەن سوڭ، مارەل مىرزا ءوزىنىڭ كادىمگى ءار نارسە جايىندا ايتا بەرەتىن اقىلگوي داۋسىمەن مىندەتتى تۇردە اتاپ وتەدى:
— وتە سۇيكىمدى جىگىت. اقىل جاعىنان دا وتە جاقسى دامىعان.
اقپاننىڭ اياعى بولاتىن. تاڭەرتەڭ كوشەدەگى گۇل ساتاتىن ارباشىقتاردىڭ ماڭىنان شەگىرگۇلدىڭ ءيىسى دە شىعا باستاعان.
ديۋرۋا بۇلت ۇيىرىلمەگەن باقىتتىڭ قىزىعىنا باتىپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى كەشكىسىن ۇيىنە ورالعاندا، ەسىككە قىستىرىلعان حاتتى بايقادى. ءمور-تاڭباسىندا: "كانن" دەگەن جازۋ تۇر. حاتتى اشىپ: "كانن، "ارۋ" ۆيللاسى" دەگەن جازۋدى وقىدى.
"قىمباتتى دوس! بارلىق جاعدايدا دا ماعان سەنىڭىز دەگەن ءسوزىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ ەندى، مىنە، مەن سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ تىنىش ءومىرىڭىزدى بۇزۋدى سۇراپ وتىرمىن؛ كەلىڭىزشى، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە ولەيىن دەپ جاتقان ءشارلدىڭ جانىندا مەنى جالعىز قالدىرا كورمەڭىزشى. ول ءالى بولمەدە ءجۇرىپ جۇرگەنمەن، ماعان دارىگەر ونىڭ شامامەن اپتادان ارتىق ءومىر سۇرمەيتىنىن ەسكەرتتى.
سول اقىرعى ساتتەرگە دەيىن كۇنى-تۇنى قاراۋعا مەنىڭ كۇشىم دە، باتىلدىعىم دا جەتپەيدى. سول سوڭعى مينۋتتەر جايىندا اسا قورقىنىشپەن ويلايمىن. كۇيەۋىمنىڭ تۋىستارى جوق؛ مەنىڭ سىزدەن باسقا ءجونىمدى ايتاتىن ەشكىمىم جوق. ول ءسىزدىڭ جولداسىڭىز؛ سىزگە گازەتتىڭ ەسىگىن اشىپ بەرگەن — سول. كەلىڭىزشى، جالىنام سىزگە. مەنىڭ شاقىراتىن باسقا ادامىم جوق.
ءسىزدىڭ سەنىمدى دوسىڭىز مادلەنا فورەستە".
ديۋرۋانىڭ جان دۇنيەسىن الدەبىر تۇسىنىكسىز سەزىم جەل تەربەگەندەي تەربەپ ءوتتى، ول ازاتتىق سەزىمى، الدىنان اشىلعان كەڭىستىكتى ءتۇيسىنۋى ەدى.
— ارينە، بارامىن، — دەدى كۇبىرلەپ. — بايعۇس شارل! ادامنىڭ ءومىرى دەگەن، مىنە، وسى!
فورەستە حانىمنىڭ حاتىن ول قوجايىنعا كورسەتىپ ەدى، ول ءبىراز بۇرقىلدادى دا، ءبىراق اقىرىندا كەلىستى.
— تەك تەز قايتىڭىز، ءسىز بىزگە قاجەتسىز، — دەدى ۆالتەر بىرنەشە رەت قايتالاپ.
ەرتەسى ەرلى-زايىپتى مارەلگە جەدەلحات سالىپ جىبەردى دە، جورج ديۋرۋا ساعات جەتىدەگى جەدەل پويىزبەن كاننعا اتتانىپ كەتتى.
ول ءبىر تاۋلىككە جۋىق ءجۇرىپ، كەشكى تورتكە تامان جەتتى.
قارسى الۋشى ونى "ارۋ" ۆيللاسىنا الىپ كەلدى، ۆيللا كاننان جۋان بۇعازىنا دەيىن سوزىلعان قاراعايلى ورماننىڭ اق ۇيلەر سەۋىپ قويعانداي تاۋ ەتەگىنە سالىنىپتى.
فورەستەلەر يتالياندارشا سالعان الاسا شاعىن ءۇيدى جالداپتى؛ ءۇي اعاش اراسىمەن بۇرالاڭداپ جاتقان جانە ءار بۇرىلىسىندا عاجاپ كورىنىستەرى كوز تويدىرعان جولدىڭ جاعاسىندا ەكەن.
ەسىكتى مالاي اشتى.
— ا-ا، مىرزا، كەلىڭىز! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول. — فورەستە حانىم ءسىزدى اسىعا كۇتىپ وتىر.
— فورەستە مىرزانىڭ جاعدايى قالاي؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— ەش ءماز ەمەس، مىرزا! وعان ونشا كوپ قالعان جوق.
ديۋرۋا كىرگەن قوناق بولمەنىڭ قابىرعاسى كوگىلدىر ورنەك سالىنعان قىزعىلت شىتپەن قاپتالىپتى. ءداۋ كەڭ تەرەزەدەن قالا مەن تەڭىز كورىنىپ تۇردى.
— وھو، قاتقان ساياجاي! — دەدى ديۋرۋا تاڭدانىپ. — شايتان العىرلار، وسىنشاما اقشانى قايدان تابادى بۇلار؟
كويلەكتىڭ سۋسىلى ونى جالت قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى.
فورەستە حانىم وعان قولىن ۇسىندى:
— ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى! قانداي جاقسى!
ديۋرۋا كۇتپەگەن جاعدايدا ايەل ونى قۇشاقتاي الدى. سونان سوڭ ەكەۋى بىر-بىرىنە قارادى.
ايەل ەپتەپ جۇدەپتى، بوزارىپتى، ءبىراق بۇرىنعىسىنشا ءالى جاس كورىنەدى، ءتىپتى، بۇرىنعىسىنان جاقسى بوپ، كەۋدەسى كوز تارتا ءتۇسىپتى.
— بىلسەڭىز، ول وتە قورقىنىشتى جاعدايدا، — دەدى ايەل سىبىرلاي سويلەپ، — ساناۋلى كۇنى قالعانىن ول ءبىلىپ جاتىر، سول مەنى سۇمدىق قينايدى. مەن وعان ءسىز كەلدى دەپ ايتتىم. ال ءسىزدىڭ شامادانىڭىز قايدا؟
— مەن ونى ۆوكزالعا قالدىرىپ كەتتىم، — دەدى ديۋرۋا، — سىزدەرگە جاقىنىراق جەرگە ورنالاسۋ ءۇشىن، ءسىز مەنىڭ قاي قوناق ۇيگە ورنالاسقانىما كەڭەس بەرەتىنىڭىزدى بىلمەدىم عوي.
— وسىندا قالىڭىز، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا، — دەدى ايەل ءبىراز شەشىمسىزدىكتەن كەيىن. — ايتپاقشى، سىزگە بولمە دايىندالىپ تا قويعان. ونىڭ كەز كەلگەن مينۋتتە قايتىس بولىپ كەتۋى مۇمكىن، ەگەر ونداي جاعداي ءتۇن ىشىندە بولسا، وندا مەن مۇلدە جالعىز قالام عوي. مەن ءسىزدىڭ زاتتارىڭىزدى الىپ كەلۋگە ادام جۇمسايىن.
ديۋرۋا تاعزىم ەتتى.
— ءسىزدىڭ دەگەنىڭىز بولسىن.
— ال ەندى جوعارىعا بارايىق، — دەدى ايەل.
ول ايەلدىڭ سوڭىنان ىلەستى. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، ايەل ەسىكتى اشتى، ديۋرۋا قارسى الدىنان كورپەگە ورانعان ءتىرى ولىكتى كوردى: كەشكى شاپاقتىڭ ساۋلەسىندە ءقان-سولسىز فورەستە تەرەزە تۇبىندەگى كرەسلودا بۇعان قاراپ وتىر ەدى. ونىڭ ءوز دوسى ەكەندىگىن ديۋرۋا تەك جورامالدادى، — ول سونشالىق وزگەرىپ كەتىپتى.
بولمەنىڭ ءىشىن ادام تەرىنىڭ، ءدارىنىڭ، ەفيردىڭ، شايىردىڭ يىستەرى جايلاپ الىپتى — ءيىس بولعاندا دا قۇرت اۋرۋىمەن اۋىرعان ادامنىڭ دەمىن سىڭىرگەن بولمەنىڭ تىنىس تارىلتقان، ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن ءيىسى.
فورەستە باياۋ، قينالا قولىن كوتەردى.
— ا، سەنسىڭ بە؟ — دەدى. — مەنىڭ قالاي ولەتىنىمدى كورۋگە كەلدىڭ بە؟ راحمەت.
— سەنىڭ قالاي ولەتىنىڭدى كورۋگە مە؟ — ديۋرۋا ءوزىن زورلاپ زورعا كۇلدى: — ول سونشالىق سوناۋ كاننان كەلۋگە تاتيتىنداي كوڭىلدى كورىنىس ەمەس قوي. مەنىڭ از دا بولسا دەمالعىم كەلدى جانە سەنىڭ كوڭىلىڭدى سۇراي كەتەيىن دەدىم.
فورەستە سىبىرلاعان ۇنمەن:
— وتىر، — دەدى دە، باسىن تومەن سالىپ، مۇڭدانا ويلانىپ قالدى.
اۋرۋ جيىلەپ، ۇزىك-ۇزىك دەم الادى؛ كەيدە ول ءوزىنىڭ قالاي قينالعانىن اينالاسىنداعىلاردىڭ ەسىنە سالعىسى كەلەتىن سەكىلدى، سوندا كەۋدەسىنەن ىڭقىلمەن بىرگە دەمى دە شىعىپ جاتقان ءتارىزدى.
ونىڭ اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىرمايتىنىن بايقاپ، فورەستە حانىم تەرەزەنىڭ استىڭعى جاقتاۋىنا اسىلدى دا، يەگىمەن كوكجيەكتى نۇسقادى:
— قاراڭىزشى، قانداي ادەمى!
بۇلاردىڭ قارسى الدىندا باۋرايىنا ۆيللالاردى جاپسىرىپ العان تاۋ جوتاسى جاعانى تاعاشا قاۋسىرىپ جاتقان قالاعا جەتىپ ەڭىستەپتى؛ وڭ جاقتا، ايلاقتىڭ ۇستىندە كونە مۇناراعا دەيىن قالانىڭ ەسكى بولىگى اسقاقتايدى، ال سول جاعى كرۋازەت مۇيىسىنە، ءدال لەرەن ارالدارىنىڭ تۇسىنا بارىپ تۇيىقتالادى. كوكپەڭبەك سۋدىڭ ورتاسىندا ول ارالدار ەكى جاپ-جاسىل داققا ۇقساپ ەرەكشە كورىنەدى. ولاردى ءجۇزىپ جۇرگەن وراسان ءداۋ جاپىراق دەپ قالۋعا دا بولار ەدى، ويتكەنى جوعارىدان قاراعاندا، ولار تەپ-تەگىس بوپ كورىنەدى.
ال سوناۋ الىستا، بۇعازدىڭ ار جاعىندا، ايلاق پەن مۇنارانىڭ ءۇستىن الا كوكجيەكتى كومكەرە الاۋلاعان اسپاندا تاۋ جوتاسىنىڭ ۇزىن كوگىلدىر تىزبەگى تاڭعاجايىپ سىزىقپەن ايشىقتانىپ كورىنەدى: جوتانىڭ نايزاداي ۇشكىرى، يىلگەنى، دوڭگەلەگى؛ ەتەگىن اشىق تەڭىزدىڭ تولقىنى جاۋسا، باسى پيراميداعا ۇقساعان جارتاسپەن اياقتالىپ جاتقانى دا بار.
— اناۋ ەستەرەل، — دەپ ءتۇسىندىردى فورەستە حانىم.
تاۋ شىڭدارىنىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى قان جالاتقانداي سارعىلت اسپان جالتىلداپ كوز قاراتپايدى.
باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ الاۋلاعان كورىنىسى ديۋرۋانى ەرىكسىز تاڭدانتتى.
— و-و! مىنە عاجاپ! — دەدى كۇبىرلەپ. ءوز تاڭدانىسىن بىلدىرۋگە باسقا بەينەلى ءسوز اۋزىنا تۇسپەدى.
فورەستە ايەلىنە كوزىن اۋدارىپ:
— مەنىڭ تازا اۋا جۇتقىم كەلەدى، — دەدى.
— قاراساڭشى، ءقازىر كەش قوي، كۇن باتىپ بارادى، — دەدى ايەلى قۇپتاماي، — تاعى سۋىق ءتيىپ قالار، ونىڭ ساعان مۇلدەم پايداسى جوق ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلۋگە ءتيىسسىڭ عوي.
فورەستە، ءسىرا، جۇدىرىعىمەن قويىپ قالماق بولعان سياقتى، الايدا ونىڭ ورنىنا وڭ قولىن ءالسىز عانا ءارى شىدامسىزدىقپەن جىبىرلاتتى دا قويدى، ال ىزالى كىجىنىستەن بەت-اۋزى تىرجيىپ وزگەرىپ كەتتى، ولەيىن دەپ جاتقان ادامنىڭ تىستەنىسى ونىڭ سەمىپ قالعان ەرنىن، سۋالعان جاعى مەن سولپيعان بەت سۇيەگىن ودان بەتەر ايقىنداپ كورسەتتى.
— تۇنشىعىپ بارام دەدىم عوي ساعان، — دەدى ول قىرىلداپ، — ءبىر كۇن بۇرىن ولەم بە، ءبىر كۇن كەش ولەم بە، ساعان ءبارىبىر ەمەس پە، اقىرى ولەتىنىم ايقىن عوي.
فورەستە حانىم تەرەزەنى ايقارا اشىپ تاستادى.
سامالدىڭ لەبىنەن ۇشەۋى دە ەركەلەتكەندەي اسەر الدى. بۇل لەپ تاۋ باۋرايىندا وسكەن گۇلدەر مەن اعاشتاردىڭ باس اينالدىراتىن جۇپار يىستەرىن سىڭىرگەن جۇمساق، جىلى، جالاڭاشتاپ سيپاعانداي جازعىتۇرعى جەل ەدى. ونىڭ ىشىنەن مايقاراعايدىڭ وتكىر ءيىسى مەن ارشانىڭ حوش ءيىسى ايرىقشا اڭعارىلادى.
فورەستە اۋانى اسىعىپ القىنا جۇتتى.
كەنەت ارتىنشا-اق كرەسلونىڭ تۇتقاسىن شەڭگەلدەي ۇستاپ، ىسقىرعان ىزالى قىرىلمەن:
— جاپ تەرەزەنى، — دەدى. — مەنى ودان بەتەر قۇرتتى. جەرتولەگە بارىپ ولگەنىم ارتىق شىعار وسى.
فورەستە حانىم تەرەزەنى اقىرىن جاپتى دا، اينەككە ماڭدايىن تىرەپ تۇرىپ، الىسقا كوز تاستادى.
ديۋرۋا ءوزىن ىڭعايسىز سەزىنىپ، اۋرۋعا ءال-قۋات بەرۋ ءۇشىن، ونىمەن سويلەسكەندى ءجون كوردى.
ءبىراق ول ونى جۇباتاتىنداي ءجوندى ەشتەمە ويلاپ تابا المادى.
— ساعان بۇل ارا جاقپادى ما؟ — دەدى كۇڭكىلدەپ.
فورەستە تىرجىڭ ەتىپ، يىعىن كۇرسىنە قيقاڭ ەتكىزدى.
— كورىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى دە، تاعى باسىن سالبىراتىپ جىبەردى.
— سۇمدىق-اي دەسەڭشى! پاريجدەگىدەن بۇل ارا قانشالىق جاقسى! وندا ءقازىر قاقاعان قىس. قار، جاۋىن، بۇرشاق؛ ساعات ۇشتە وندا ابدەن ءتۇن، شام جاعۋعا تۋرا كەلەدى.
— سارالقادا قانداي جاڭالىق بار؟ — دەپ سۇرادى فورەستە.
— ەشقانداي. سەن اۋىرىپ قالعان سوڭ ورنىڭا الگى الاسا بويلى لاكرەندى شاقىرعان. ءبىراق ول ءالى پىسپەگەن. سەن ءوزىڭ قايتا ورالۋىڭ كەرەك!
— مەن بە؟ — دەدى اۋرۋ ارەڭ سويلەپ. — مەن ەندى ماقالالارىمدى جەردىڭ استىندا، التى فۋت تەرەڭدىكتە جاتىپ جازام عوي.
قوڭىراۋدىڭ جيىلىگىندەي ىرعاقپەن وسى ءبىر جابىسقاق يدەيا وعان قايتا-قايتا ورالا بەردى، ونىڭ ءاربىر ەسكەرتپەسى مەن ءاربىر سوزىنە قيسىندى-قيسىنسىز قىستىرىلا بەرەتىن بولدى.
اۋىر ءارى تەرەڭ ۇنسىزدىك ورنادى. كۇننىڭ باتار كەزدەگى ءورتى بىرتە-بىرتە باسەڭدەي بەردى، القىزىل اسپاننىڭ اياسىنداعى تاۋلار دا قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنىپ قارايا باستادى. ءتۇننىڭ حابارشىسى سانالاتىن قاراڭعىلىق بولمەلەرگە ەنگەندە، ءالى دە ءسونىپ بارا جاتقان جالىننىڭ جارقىلىن ساقتاپ، قابىرعالاردى، بۇرىش-بۇرىشتى، ءتۇسقاعازدار مەن جيھازداردى سياكوك پەن قاراقوشقىل ارالاسقان تۇسپەن بوياپ قويعانداي. اشىق پەشتىڭ ۇستىندە سىرتتى كورسەتىپ تۇرعان اينا قاندى داققا ۇقسايدى.
فورەستە حانىم بەتىن تەرەزەگە باسقان كۇيى قوزعالماستان تۇرا بەردى.
كەنەت فورەستە ۇزىك-ۇزىك، تۇنشىققان، جان قيناعان داۋىسپەن سويلەپ قويا بەردى:
— ماعان تاعى قانشا رەت كۇننىڭ باتقانىن كورۋگە جازدى ەكەن؟.. سەگىز... توعىز... ون بەس، جيىرما، بالكىم، وتىز، — ءبىراق ودان كوپ ەمەس... سەندەردىڭ ءالى ۋاقىتتارىڭ بار... ال مەن ءۇشىن ءبارى ءبىتتى... ءبارى ءوز رەتىمەن وتە بەرەدى... مەن ولگەن سوڭ دا، — ءداپ سول مەنىڭ ءتىرى كەزىمدەگىدەي... قاي نارسەگە قاراسام دا، — دەدى از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءسوزىن قايتا جالعاستىرعان فورەستە، — ءبارى مەنىڭ بىرنەشە كۇننەن كەيىن ەشتەڭەنى دە كورمەيتىنىمدى ەسكە سالادى... ەشتەڭەنى... تىرشىلىكتە بار نارسەنىڭ ەشبىرىن... ەڭ قاراپايىم نارسەلەردى... ستاقانداردى... تاقسىلاردى... دەمالعانعا قولايلى كەرەۋەتتەردى... كولىكتەردى كورمەۋ قانداي قورقىنىشتى. كەشكىسىن كولىكپەن قىدىرعان قانداي راقات... مەن ونى وتە جاقسى كورۋشى ەم!
كۇيساندىقتا ويناعانداي ونىڭ ساۋساقتارى كرەسلونىڭ تۇتقىشى بويىمەن تەز-تەز ءارى قالتىراي جۇگىرىپ ءوتتى. ونىڭ سوزىنەن گورى ۇندەمەي كىدىرىپ قالعانى قاتتى اسەر ەتتى، — سول ءسات ونىڭ وتە ۇرەيلى نارسەلەردى ويلايتىنى سەزىلىپ تۇردى.
ءدال وسى ارادا نوربەر دە ۆارەننىڭ وتكەندە ايتقانى ديۋرۋانىڭ ەسىنە ءتۇستى: "ءقازىر مەنىڭ ءولىمدى وتە جاقىن ارادان كورەتىنىم سونشالىق، كەيدە قولىمدى سوزىپ، ونى يتەرىپ جىبەرگىم كەلەدى. مەن ونى بارلىق جەردەن كورەم. جول ۇستىندە جانشىلىپ قالعان شىبىن-شىركەي، قۋراعان جاپىراق، دوسىمنىڭ ساقالىنا تۇسكەن اق — ءبارى مەنىڭ جۇرەگىمدى جارالايدى جانە ءبارى دە: "ول — مىنە!" — دەپ ايقايلاپ تۇرعانداي".
ول كەزدە بۇل ونى ۇقپاعان؛ ءقازىر، فورەستەگە قاراپ تۇرىپ، ۇقتى. ونىڭ ونە بويىن بۇرىن باستان كەشىپ كورمەگەن ءبىر جابىرقاۋ كۇي باستى: كەنەت وعان جاپ-جاقىن قول سوزىم جەردە، اۋرۋ قينالىپ وتىرعان كرەسلودا سۇمپايى قۇبىجىقتاي ءولىم تىعىلىپ جاتقانداي بوپ كورىندى. ول تۇرا caپ بۇل ارادان كەتپەك بولدى، قاشىپ، مۇمكىندىگىنشە پاريجگە تەزىرەك ورالعىسى كەلدى! و، بۇلاي بولارىن بىلگەندە، كانن قالاسىنا بىرەۋ ايداسا دا كەلمەس ەدى!
ءالى ولمەگەن ادامنىڭ ۇستىنە جاۋىپ قويعان كەبىن قۇساپ ءتۇن قاراڭعىلىعى اقىرىن-اقىرىن بۇكىل بولمەنى قىمتاپ الدى. تەك تەرەزەنى جانە ونىڭ جارىق سۇلباسىندا قوزعالماي تۇرعان جاس ايەلدىڭ بەينەسىن عانا بايقاۋعا بولادى.
— نەمەنە، مەن بۇگىن شام كورمەيمىن بە؟ — دەدى فورەستە شامدانا سويلەپ. — وسى دا اۋرۋدى كۇتۋ دەپ سانالا ما؟!
تەرەزەنىڭ الدىڭداعى قاراڭعى بەينە جوق بولىپ كەتىپ ەدى، سونىڭ ارتىنشا ءۇيدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ كىلت قوڭىراۋ سوعىلدى.
سالدەن سوڭ مالاي كىرىپ، اشىق پەشتىڭ ۇستىنە شام قويدى.
— جاتاسىڭ با، جوق تومەنگە تاماقتانۋعا باراسىڭ با؟ — دەدى كۇيەۋىنە فورەستە حانىم.
— تومەنگە بارام، — دەدى كۇيەۋى سىبىرلاي سويلەپ.
ۇشەۋى تاماقتى كۇتىپ ءبىر ساعاتتاي قوزعالماي وتىردى، قۇددى ۇزاق ۇنسىزدىك الدەبىر ءقاۋىپتى، ءقاۋىپ بولعاندا دا قۇپيا ءقاۋىپتى بۇركەمەلەپ تۇرعانداي كورىنىپ، مىنا ءولىم جايلاعان بولمەدە — سول بولمەنىڭ تىنىشتىعىمەن بىرگە قاتىپ قالماس ءۇشىن، ولار اندا-ساندا ۇزىك-ۇزىك، تۇككە دە قاجەتى جوق سوزدەردى ايتىپ وتىرىستى.
اقىرى اۋقاتتانۋ دا باستالدى. ديۋرۋاعا ول ۇزاق، ۇزاق بولعاندا دا ۇشى-قيىرى جوقتاي بولىپ كورىندى. ءبارى ۇندەمەي، دىبىرىن بىلدىرمەي جەدى، سونان سوڭ ءبارى ناندى ساۋساقتارىمەن دومالاقتاپ وتىردى. وكشەنىڭ تاقىلى دا ءشارلدى تىجىرىنتا بەرگەن سوڭ، جۇمساق تۋفلي كيگەن مالاي تاماق بەرگەندە بىلىنبەي كىرىپ، بىلىنبەي شىعىپ ءجۇردى. تىنىشتىقتى تەك ساعاتتىڭ تىقىلداعان بىركەلكى دىبىسى عانا بۇزىپ تۇردى.
تاماقتان كەيىن ديۋرۋا شارشاعانىن سىلتاۋراتىپ، ءوز بولمەسىنە كەتىپ قالدى. ول تەرەزەنىڭ تومەنگى جاقتاۋىنا اسىلا تۇرىپ تولعان ايعا قارادى: ولەۋسىرەگەن بوزعىل ساۋلەسىن ۆيللالاردىڭ اپپاق قابىرعالارىنا توگىلتىپ، تەڭىزدىڭ بەتىنە جۇپ-جۇقا، ءدىرىل قاققان جالتىراق قابىرشاعىن شاشىراتىپ تۇرعان اي قۇددى الىپ دوڭگەلەك شام ءتارىزدى. ديۋرۋا قايتىپ كەتۋدىڭ نانىمدى امالىن قاراستىرا باستادى، — ۆالتەر شاقىرىپ جاتىر، جەدەلحات الدىم دەپ پە، سول ءتارىزدى سان الۋان سىلتاۋ ويلاپ تابۋعا كىرىستى.
ءبىراق ەرتەسى تاڭەرتەڭ قاشۋ جوسپارىنىڭ ءبارى وعان ورىندالماستاي بولىپ كورىندى. فورەستە حانىمدى ءبارىبىر الداي المايدى، بەرىلگەندىگى ءۇشىن الاتىن العىستان تەك ءوزىنىڭ قورقاقتىعىنا بولا قۇر قالادى. "ارينە، بۇل كوڭىلدى جاعداي ەمەس، — دەدى ول ءوزىن جۇباتىپ، — الايدا ەشتەڭە ەتپەيدى، ومىردە جايسىز جاعدايلار بولا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل جاعداي، ءسىرا، سوزىلا بەرمەس".
وڭتۇستىكتىڭ باقىتتان جۇرەگىڭ توقتاپ قالا جازدايتىن، جەر-الەمدى كوگىلدىر اۋا كەرنەگەن كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. فورەستەلەردىڭ قاسىندا وتىرۋعا ءالى ۇلگەرەم عوي دەپ، ديۋرۋا تومەنگە، تەڭىزگە قاراي اياڭداعان.
ول تاڭەرتەڭگى تاماعىن ىشۋگە ورالعاندا، مالاي وعان:
— ديۋرۋا مىرزا! فورەستە مىرزا ءسىزدى جاڭا سۇراپ ەدى، — دەدى. — ديۋرۋا مىرزا، فورەستە مىرزاعا كىرىپ شىققانىڭىز ءجون بولماس پا ەكەن؟
ول جوعارىعا كوتەرىلدى. فورەستە كرەسلودا قالعىپ وتىرعانداي كورىندى. ايەلى ديۆاندا كىتاپ وقىپ جاتىر ەكەن.
اۋرۋ باسىن كوتەردى.
— بۇگىن قالايسىڭ؟ — دەدى جورج. — ءتۇرىڭ جاقسى سياقتى عوي.
— ءيا، جاقسىمىن، — دەدى فورەستە سىبىرلاي سويلەپ، — بۇگىن ءوزىمدى مىقتىراق سەزىنىپ تۇرمىن. مادلەنا ەكەۋىڭ تەزىرەك تاماقتارىڭدى ىشىڭدەر، — ءبىز قىدىرىپ قايتامىز.
— كوردىڭىز بە؟ بۇگىن ول ءوزىن دەنى ساۋ ادامداي سەزىنەدى، — دەدى فورەستە حانىم ديۋرۋا ەكەۋى وڭاشالانعاندا. — تاڭەرتەڭنەن بەرى جوسپار قۇرۋمەن الەك. ءقازىر ءبىز پاريجدەگى ۇيىمىزگە ىدىس-اياق ساتىپ الۋ ءۇشىن جۋان بۇعازىنا بارماقپىز. ول قايتكەندە دە بارۋىمىز كەرەك دەيدى، ال مەن ءبىر نارسە بولىپ قالا ما دەپ سۇمدىق قورقام. جولدىڭ سەلكىلىنە ول شىداي المايدى.
ءتورت كىسىلىك جابىق اربا كەلگەندە، مالايدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن فورەستە باسپالداقپەن باياۋ تومەندەپ كەلە جاتقان. ول كولىكتى كوردى دە، دەرەۋ ونىڭ ءۇستىن اشىپ تاستاۋدى تالاپ ەتتى.
ايەلى وعان قارسى بولدى.
— ساعان سۋىق ءتيىپ قالادى. ونىڭ اقىلعا سىيمايدى.
ءبىراق ول ءوز ايتقانىنان قايتپادى.
— جوق، مەنىڭ جاعدايىم وتە جاقسى. مەن ءوزىمدى بىلەم.
باقتىڭ اراسىن قاق ءبولىپ جاتقان، سونىسىمەن كانندى انگليانىڭ پاركىنە ۇقساتاتىن كولەڭكەلى ساياجولدان ءوتىپ، ولاردىڭ كولىگى تەڭىزدى جاعالاي جۇرەتىن انتيپ جولىنا ءتۇستى.
فورەستە بۇل ارانىڭ كورىكتى جەرلەرىن ايتىپ وتىردى. پاريجدىك گرافتىڭ ۆيللاسىن، تاعى باسقالارىن كورسەتتى. ول كوڭىلدى ەدى، ءبىراق ونىسى ءۇمىتسىز ادامنىڭ ادەيى ىستەگەن، جاساندى، الدامشى كوڭىلدىلىگى بولاتىن. ءار نارسەنى كورسەتكىسى كەلگەندە، قولىن كوتەرۋگە شاماسى جەتپەي، ول تەك ساۋساعىن عانا شوشايتتى.
— قارا، مىناۋ سەنت-مارگاريت ارالى، ال اناۋ — بازەن قاشىپ شىققان قورعان. ءيا، بۇعان بولا ول كەزدە ءبىز ءبىراز اۋرەلەنگەنبىز!
ودان كەيىن ول ءوزىنىڭ پولكتەگى قىزمەتىن ەسكە ءتۇسىردى، وفيسەرلەردىڭ اتىن اتاپ، سولارعا قاتىستى وقيعالاردى اڭگىمە ەتتى.
شۇعىل بۇرىلىستان كەيىن كەنەت الدىدان كەڭ كورىنىس اشىلدى: جۋان بۇعازى دا، ارعى بەتتەگى اپپاق اۋىل دا، الدىڭعى جاقتاعى انتيپ ءمۇيىسى دە - ءبارى دە ەندى الاقانىڭداعىداي ايقىن كورىندى.
— انە ەسكادرا! ءقازىر سەن ەسكادرانى كورەسىڭ! — دەدى بالاشا قۋانعان فورەستە سىبىرلاي داۋىستاپ.
شىنىندا دا، كەڭ شىعاناقتىڭ ورتاسىندا قالىڭ بۇتا وسكەن جارتاسقا ۇقساپ تۇرعان التى ۇلكەن كەمەنى بايقاۋعا بولاتىن ەدى. تاڭعالارلىقتاي ۇسقىنسىز، تىم ءداۋ، الدەبىر شوشايعاندارمەن نە مۇنارالارمەن، سۋتىلگىشپەن جابدىقتالعان كەمەلەردىڭ سۋعا تەرەڭ باتىپ تۇرعانى سونشالىق، ولار قۇددى سول اراعا تامىر جايعالى دايارلانعانداي ەدى.
ءتۇبى تامىرلانىپ كەتكەندەي كورىنگەن كەمەلەردىڭ اۋىرلىعى سونشالىق، — ولاردىڭ قالاي قوزعالىپ، ءقايتىپ ورىن اۋىستىراتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى. جۇزبەلى وبسەرۆاتوريا سەكىلدى ءارى بيىك، ءارى دوڭگەلەك باتارەيا سۋ بەتىندەگى جارتاسقا ورناتقان ماناردى ەلەستەتەدى.
ولاردىڭ قاسىنان اق جەلكەنىن جەلبىرەتىپ اشىق تەڭىزگە قاراي ءۇش دىڭگەكتى ۇلكەن كەمە ءوتتى. انا اسكەري قۇبىجىقتاردىڭ، تەڭىزگە تەرەڭ شوگىپ تۇرعان جيىركەنىشتى تەمىر قۇبىجىقتاردىڭ قاسىندا ول ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن، سانىمەن كوز قۋانتادى.
فورەستە كەمەلەردىڭ اتىن ەسىنە تۇسىرمەك بولدى:
— "كولبەر"، "سيۋفرەن"، "ادميرال ديۋپەررە"، "ايبىندى"، "اياماس"... جوق، مەن قاتەلەسىپپىن، "اياماس" — مىناۋ تۇرعان.
بۇلاردىڭ كولىگى "جۋان شىعاناعىنىڭ فايانىستان جاسالعان كوركەم زاتتارى" دەگەن جازۋى بار كەڭ مول پاۆيليونعا تاقاپ كەلدى دە، شاعىن شالشىقتى اينالىپ ءوتىپ، كىرەر جولدىڭ اۋزىنا توقتادى.
فورەستە ءوزىنىڭ پاريجدەگى كابينەتىنە ەكى ۆازا ساتىپ الماق بولدى. ول اربادان تۇسە المادى، سوندىقتان وعان ۇلگىلەردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اكەلىپ كورسەتە باستادى. ول ۇزاق تاڭدادى، ايەلىمەن، ديۋرۋامەن اقىلداستى.
— سەن بىلەسىڭ عوي، مىناۋ مەنىڭ كابينەتىمدە تۇرعان كىتاپ شكابىنا قويۋعا. مەن كرەسلومدا بۇلارعا قارايمىن دا وتىرام. مەن ەجەلگى داۋىردەگى نەمەسە گرەكتەردىڭ بىردەمەسى بولسا دەپ ەدىم.
ول اكەلگەن ۇلگىلەردى اينالدىرا قارادى، باسقا ۇلگىلەردى كورسەتۋدى تالاپ ەتتى، قايتادان العاشقى كورگەنىن اكەلدىردى. اقىرى تاڭداپ العاندارىنىڭ اقىسىن تولەدى دە، دەرەۋ ۆازالاردى پاريجگە جونەلتۋدى بۇيىردى.
— مەن بۇل ارادان جاقىندا كەتەم، — دەدى بەكەم ۇنمەن.
ولار شىعاناق بويىمەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، كەنەت القاپتان سۋىق جەل سوقتى دا، اۋرۋ جوتەلىپ كەتتى.
اۋەلدە ونى اۋرۋدىڭ جاي جەڭىل عانا قوزعانى شىعار دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق ول بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ، ءبىر سەكۋند تە تىنىس الدىرمادى، اقىرىندا ىقىلىق اتقىزىپ، قىرىلعا ۇلاستى.
فورەستە تۇنشىعا باستادى؛ ءار دەمىن العان سايىن كەۋدەسىن قىرىلداتقان جوتەل تاماعىن جىرتىپ جىبەرە جازدايدى. ونى ەش نارسە تىنىشتاندىرىپ توقتاتا المادى. اۋرۋدى بولمەسىنە دەيىن كوتەرىپ اپارۋعا تۋرا كەلدى. ديۋرۋا ونىڭ اياعىن ۇستاپ ءجۇردى دە، وكپەسى قالتىراپ قىسىلعان سايىن اياعىنىڭ دا قالاي سەلكىلدەگەنىن الاقانىمەن سەزدى.
جىلى توسەك فورەستەگە كومەكتەسپەدى، — اۋرۋدىڭ قىسىلۋى ءتۇن جارىمعا دەيىن سوزىلدى. اقىرىندا ءولىم الدىنداعى بۇل جانتالاسىن ەسىرتكى ءدارى عانا توقتاتتى. سودان اۋرۋ تاڭعا دەيىن كوز ىلمەستەن كرەسلودا وتىردى.
ونىڭ العاشقى ءسوزى: "شاشتارازدى شاقىرىڭدارشى!" — بولدى، — قاشانعى ادەتىنشە فورەستە كۇندە تاڭەرتەڭ قىرىنادى. ول قىرىنۋ ءۇشىن ورنىنان تۇرۋعا كۇش جيناپ ەدى، ءبىراق ونى دەرەۋ قايتادان توسەككە جاتقىزۋعا تۋرا كەلدى، فورەستە حانىمدى ونىڭ قىسقا، اۋىر، قينالا جوتەلگەنى قورقىتقانى سونشاما، ول دەرەۋ جاڭا عانا ۇيىقتاۋعا جاتقان ديۋرۋانى وياتۋعا جۇمسادى دا، ودان دوكتوردى شاقىرىپ كەلۋىن ءوتىندى:
ديۋرۋا دەرەۋ بارىپ گاۆو دەگەن دوكتوردى شاقىرىپ كەلدى. دوكتور ميكستۋرا جازدى دا، ءويت-بۇيت دەگەن نۇسقاۋلار بەردى. ءبىراق شىندىقتى بىلگىسى كەلىپ ونى ادەيى شىعارىپ سالىپ تۇرعان جورجعا بىلاي دەدى:
— بۇل — سوڭعى تۇياق سەرپۋى. ەرتەڭگە جەتپەيدى. ايەلىنە ەسكەرتىڭىز جانە سۆياششەننيكتى شاقىرتىڭىز. ماعان ەندى بۇل ارادا ىستەيتىن ەشتەڭە جوق. ايتكەنمەن مەن ءارقاشان ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزگە دايىنمىن.
ديۋرۋا فورەستە حانىمدى وزىنە شاقىردى.
— ول ەندى و دۇنيەلىك. دوكتور سۆياششەننيكتى شاقىرىڭدار دەگەن كەڭەس بەردى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
ايەل ۇزاق تولقىدى، ءبىراق اقىرىندا ءبارىن ءويلاپ-پىشىپ كەلىپ، باياۋ عانا بىلاي دەدى:
— ءيا، سول دۇرىس بولار... بارلىق جاعدايدى ەسەپتەگەندە... مەن ونى دايىندايىن، سەنى سۆياششەننيكتىڭ كورگىسى كەلەدى دەيىن... قىسقاسى، ءبىر نارسە ويلاپ تابارمىن. ال ءسىز، كوپ جاساعىر، سۆياششەننيكتى ىزدەپ تابىڭىزشى. قاراپايىمداۋ بىرەۋىن قاراستىرىڭىزشى، ءوزىن-وزى الدەقانداي سانامايتىنداي بىرەۋ بولسىن. ۋاعىزىن وقۋمەن شەكتەلسىن دە، ءبىزدى باسقالاي ارەكەتتەن اۋلاق قىلسىن، سولاي ۇيىمداستىرىڭىزشى.
ديۋرۋا نە ىستەۋ كەرەگىن بىردەن تۇسىنگەن سوزشەڭ قارتتى الىپ كەلدى. ول كىرىپ كەلگەن كەزدە-اق فورەستە حانىم كورشى بولمەدەن شىعىپ ديۋرۋانىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
— بۇل وعان اۋىر ءتيدى، — دەدى ول — مەن سۆياششەننيك جايىندا ايتا باستاعانىمدا، ءوڭى سونشالىق بۇزىلىپ كەتتى، تاپ ءبىر، ...سۋىق دەمىن سەزىپ تۇرعانداي بولىپ... ءسىز مەنى ءتۇسىنىپ تۇرسىز با؟ قىسقاسى، ءبارىنىڭ بىتكەنىن، ساناۋلى عانا ساعاتى قالعانىن ول ءتۇسىندى...
فورەستە حانىم بوپ-بوز بولىپ كەتتى.
— مەن ونىڭ سول كەزدەگى بەت الپەتىن ەشقاشان ۇمىتا الماسپىن، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ. — سول ساتتە ول، ءسوز جوق، ءولىمدى بەتپە-بەت كوردى. ول كوردى ونى.
ولارعا سۆياششەننيكتىڭ داۋسى جەتىپ جاتتى، — قۇلاعى ناشار ەستيتىندىكتەن، ول اجەپتاۋىر قاتتى سويلەدى:
— جوق، ولاي ەمەس، ءسىزدىڭ جاعداي سونشالىق جامان ەمەس. ءسىز اۋرۋسىز، ءبىراق ءتىپتى دە ءقاۋىپتى ەمەس. مەن سىزگە جولداستىقپەن، كورشى بولعان سوڭ كىردىم، — ءبىرىنشى دالەلىم وسى.
وعان فورەستە بىردەمە دەپ جاۋاپ بەردى، ءبىراق ونى بۇلار ەستي المادى.
— جوق، مەن سىزگە اتاۋكەرە بەرە المايمىن، — دەپ جاتتى قارت. — ءبىز ءالى ول جايىندا ءسىز جازىلعان كەزدە اڭگىمەلەسەمىز. ەگەر ءسىز مەنىڭ وسىندا وتىرعانىمدى كۇناڭىزدەن ارىلۋ ءۇشىن پايدالانساڭىز، وندا ماسەلە باسقا. مەن ۋاعىزشىمىن، مەن ءاربىر قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، ءوز پەندەلەرىمدى دۇرىس جولعا باعىتتاپ وتىرۋعا ءتيىسپىن.
تىپ-تىنىش بولا قالدى. ءسىرا، ەندى ءۇنى شىقپاي، ءۇزىپ-ۇزىپ فورەستە سويلەپ جاتقان بولۋ كەرەك.
سونان سوڭ باسقاشا ۇنمەن، شىركەۋ قىزمەتكەرىنىڭ ۇنىمەن قايتادان قارت سويلەپ جاتتى:
— قۇدايدىڭ قايىرىمدىلىعى شەكسىز. "سوپfءىtەوrدى" وقىڭىز، بالام. ەگەر ۇمىتىپ قالعان بولساڭىز، وندا ەسىڭىزگە سالايىن. ماعان ىلەسىپ وتىرىڭىز: "Confiteor Deo omnipotenti... Bietae Mariea semper virgini..."
اندا-ساندا دۇعانىڭ ءسوزىن وزىمەن ىلەسىپ قايتالاپ جاتقان اۋرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن، قارت ۇندەمەي كۇتىپ قالادى.
— ال ەندى تاۋبە جاساۋعا كىرىسىڭىز، — دەدى اقىرىندا قارت.
ايرىقشا تولقۋ بيلەپ، كۇتۋدەن ابدەن تيتىقتاعان فورەستە حانىم مەن ديۋرۋا تىرپ ەتپەي وتىردى.
اۋرۋ الدەنە دەپ كۇبىرلەدى.
— ءسىزدىڭ ۇياتىڭىزبەن قۇپيالاسقان كەلىسىمىڭ بولىپ پا ەدى، — دەدى سۆياششەننيك. — ول قاي تۇردەگى كەلىسىم ەدى، بالام؟
فورەستە حانىم ورنىنان تۇردى.
— باققا بارىپ كىشكەنە قىدىرىپ قايتايىق، — دەدى ول سىر بىلدىرمەيتىن سابىرلى ۇنمەن. — ءبىز ونىڭ قۇپياسىن بىلمەۋىمىز كەرەك.
ولار باقتىڭ كىرەبەرىسىندەگى تازا اۋاعا ءوزىنىڭ كۇشتى ءارى ءتاتتى ءيىسىن تاراتىپ تۇرعان قالامپىردىڭ قاسىنا كەلىپ، گۇل اشقان راۋشان بۇتاسىنىڭ تۇبىندەگى وتىرعىشقا وتىردى.
— ءسىز ازىرگە پاريجگە بارماسسىز؟ — دەدى ديۋرۋا ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
— كەشىكپەيمىن! قالاي ءبارى بىتەدى، مەن دە دەرەۋ كەتەم بۇل ارادان.
— ون شاقتى كۇندە مە؟
— ءيا، ودان ۇزاماس.
— دەمەك ونىڭ ەشبىر تۋىسى جوق قوي؟
— نەمەرە باۋىرلارىنان باسقا ەشكىمى جوق. اكە-شەشەسى ونىڭ ءالى جاس كەزىندە قايتىس بولىپ كەتىپتى.
ەكەۋى دە قالامپىردىڭ شىرىنىن سورىپ جاتقان كوبەلەكتەن كوز المادى: گۇلدەن-گۇلگە ۇشقان ونىڭ قاناتى دامىل تاپپايدى، ءتىپتى قونىپ تۇرعان كەزدە دە بىلىنەر-بىلىنبەس ءدىر-دىر قاعادى. فورەستە حانىم مەن ديۋرۋا ب ا ق ىشىندە ۇزاق ءۇنسىز وتىردى.
ءبىر كەزدە مالاي كەلىپ، سۆياششەننيكتىڭ تاۋبە جاساۋدى اياقتاعانىن ءمالىم ەتتى. سونان كەيىن عانا ەكەۋى جوعارىعا كوتەرىلدى.
فورەستە كەشەگىسىنەن دە جۇدەپ كەتكەندەي كورىندى.
سۆياششەننيك ونىڭ قولىن جىبەرمەي ۇستاپ تۇر ەكەن.
— كورىسكەنشە، بالام، مەن تاڭەرتەڭ كەلەم.
سونى ايتتى دا، سۆياششەننيك شىعىپ كەتتى.
ول ەسىكتەن شىعا سالىسىمەن ولگەلى جاتقان ادام سول اۋىر دەم الىپ جاتقان قالپى بار كۇشىن جيىپ ايەلىنە قاراي قولىن سوزدى.
— قۇتقارشى مەنى... — دەدى سىبىرلاپ. — قۇتقارشى مەنى... سۇيىكتىم... مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى... مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى... قۇتقارا كورشى مەنى!.. ايتىڭدارشى، مەن نە ىستەۋىم كەرەك، شاقىرىڭدارشى دوكتوردى... مەن ءبارىن دە، نەنى بولسا دا قابىلدايمىن... مەنىڭ... جوق، كەلمەيدى!
ول جىلاپ جىبەردى. ونىڭ سۋالعان جاقتارىنان كوز جاسى مونشاقتاپ سىرعىدى، ءجابىر كورگەن بالانىكى قۇساپ ءقان-سولى قالماعان ەرنى ىرسيا تىرجيىپ كەتتى.
ارتىنشا قولى توسەككە سىلق ەتە قالدى، سودان ول ساۋساقتارىن باياۋ جىبىرلاتتى دا جاتتى، سول بىركەلكى قيمىلى قۇددى كورپەنىڭ ۇستىنەن الدەنەنى جيناپ جاتقانعا ۇقسايتىن ەدى.
ونىڭ ايەلى دە جىلادى.
— جوق، بۇل انشەيىن جاي عوي، — دەدى وكسىپ. — اۋرۋدىڭ جاي ۇستاماسى عوي، ەرتەڭ جاقسى بوپ كەتەسىڭ، سەنى كەشەگى قىدىرۋ عوي شارشاتىپ تاستاعان.
فورەستەنىڭ دەم الىسى قاتتى جۇگىرگەن ءيتتىڭ القىنىسىنان دا جيىلەپ كەتتى، جيىلىگى سونداي، ونى ساناۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ال السىزدىگى سونشالىق، ءتىپتى مۇلدەم ەستىلمەيدى دە.
ول ءالى قايتالاي بەردى:
— مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى!.. قۇدايىم، وۋ... قۇدايىم، وۋ... قۇدايىم، وۋ... ەندى مەنى نە كۇتىپ تۇر؟ مەن ەندى ەشتەڭەنى كورمەيمىن... ەشتەڭەنى... ەشقاشان... و، قۇدايىم!
ونىڭ ۇرەيدەن قاتىپ قالعان جانارى الدەبىر قۇبىجىقتى، وزگەلەر كورە المايتىن الدەنەنى اجىراتتى. ساۋساقتارىنىڭ كورپە ۇستىمەن كىسىنى ءارى قورقىتىپ، ءارى قاجىتىپ جىبىرلاۋى ءالى توقتامادى.
كەنەت ونىڭ بۇكىل ونە بويى جيىرىلىپ-تارتىلا باستادى.
— مەنى قابىرگە... قۇدايىم، وۋ! — دەدى ساندىراقتاپ.
سودان ۇندەمەي قالدى. ەندى ول اينالاسىنا كوز توقتاتا الماي قاراپ، اۋزىن اشىپ اۋانى قارماي بەردى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى؛ كورشى موناستىردىڭ ساعاتى ون ەكىنى سوقتى. تاماقتانۋ ءۇشىن ديۋرۋا باسقا بولمەگە باردى. ءبىر ساعاتتان سوڭ ورالدى. فورەستە حانىم تاماقتانۋدان باس تارتتى. اۋرۋ قوزعالماي جاتتى. تەك ونىڭ قۇر سۇيەگى قالعان ساۋساقتارى، كورپەنى بەتىنە تارتىپ جاۋىپ العىسى كەلگەندەي، ءالى باياعىسىنشا قىبىرلاپ جاتتى.
فورەستە حانىم كرەسلودا ونىڭ اياق جاعىندا وتىرعان. ديۋرۋا ايەلدىڭ قاسىنا باسقا كرەسلوعا بارىپ وتىردى. ولار ءۇنسىز كۇتتى.
تەرەزەنىڭ تۇبىندە دارىگەر جىبەرگەن كۇتىمشى ايەل قالعىپ وتىردى.
ديۋرۋا دا قالعىپ بارا جاتىر ەدى، ءبىراق وعان اياق استى الدەنە ەلەستەگەندەي بولدى. ول كوزىن اشىپ العان ساتتە فورەستەنىڭ كوزى كادىمگى سونگەن وتشا جابىلىپ بارا جاتىر ەكەن. اقىرىن ىقىلىق اتقاننان اۋرۋدىڭ باسى شالقايىپ، ارتىنشا ەكى ەزۋىنەن جىلىمشى قان كورىندى دە، سودان كەيىن جەيدەسىنە بارىپ تامدى. ساۋساقتاردىڭ كورپە ۇستىندە قىبىرلاعان سۇيكىمسىز قىلىعى ساپ تىيىلدى. ونىڭ دەم الىسى توقتادى.
فورەستە حانىم ءبارىن ءتۇسىندى. ول شىڭعىرىپ جىبەرىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالدى، بەتىن كورپەگە باسىپ، ەڭىرەپ جىلادى. ساسىپ، ابىرجىعان جورج ويلانباستان شوقىنا بەردى. كۇتىمشى ايەل ويانىپ، كەرەۋەتتىڭ قاسىنا كەلدى.
— ءبىتتى، — دەدى سونان سوڭ.
ديۋرۋاعا ادەتكى سابىرلىلىعى ورالىپ، جەڭىل كۇرسىندى:
— مەن ۇزاققا سوزىلار دەپ ويلاپ ەم، — دەپ كۇبىرلەدى ول.
العاشقى سىن ءسات وتىسىمەن-اق، ءبىرىنشى شىققان كوز جاسى كەبەر-كەپپەستەن ءولىم شىققان ءۇيدىڭ مىندەتتى قام-قاراكەتتەرى مەن ماشاقاتتارى باستالدى. ديۋرۋا جارىم تۇنگە دەيىن تىنىم تاپپاي جۇگىردى.
ول اش قاسقىرشا ارانى اشىلىپ ورالدى. ونىمەن بىرگە فورەستە حانىم دا ەپتەپ تاماق ءىشتى. كەشكى استان كەيىن ەكەۋى ولىك جاتقان، تۇنىمەن سوندا بولۋعا ءتيىس بولمەگە ءوتتى.
تۇنگى ۇستەلدىڭ ۇستىندە ەكى بالاۋىز شىراق جانىپ تۇردى، ونىڭ قاسىندا سۋ تولعان تاقسىدا ميموزانىڭ ساباعى ءجۇزىپ ءجۇردى، — ءداستۇرلى بۋكسي اعاشىنىڭ بۇتاعىن تابۋ مۇمكىن بولمادى.
ول ەكەۋى — جاس جىگىت پەن جاس كەلىنشەك، بۇدان بىلاي ءومىر سۇرمەيتىن كىسىنىڭ قاسىندا وتىردى. ەكەۋى وعان ءۇنسىز، ويلانا قارادى.
فورەستەنىڭ ءولى دەنەسىن وراعان بۇلىڭعىرلىق جورجدى قاتتى قورقىتتى، ءبىراق ول سوندا دا ءوزىن زورلاپ وعان بايىپتاپ قاراۋىن قويمادى. ديۋرۋانىڭ ويىن دا، جانارىن دا وزىنە ەرىكسىز تارتقان ادامنىڭ ابدەن سەمىپ ارىقتاعان ءجۇزىن ءدىرىل قاققان شىراقتىڭ جارىعى ەرەكشە ايقىنداپ تۇر. كەشە عانا بۇل اڭگىمەلەسكەن دوسى، شارل فورەستە، مىنە جاتىر! ءتىرى جاننىڭ ءبىرجولا ءولۋى قانداي سۇمدىق جانە قانداي اقىلعا سىيمايتىن نارسە! و، ەندى ءولىمنىڭ ۇرەيى ابدەن سىلەسىن قاتىرعان نوربەر دە ۆارەننىڭ: "ول جاقتان ەشكىم دە قايتىپ ورالمايدى"، — دەگەن ءسوزى مۇنىڭ قۇلاعىنان ءبىر كەتەر ەمەس. بارلىق جاعىنان دا فورەستەگە ۇقساس دەرلىك ميلليوندار، ميللياردتار تۋادى ءالى، ولاردا دا بۇدا بولعاننىڭ ءبارى بولادى: كوزى، مۇرنى، اۋزى، ويلايتىن باس سۇيەگى، ءبىراق ءقازىر مىنا كەرەۋەتتە جاتقان ادام ەندى قايتىپ بۇل ومىرگە ەشقاشان ورالمايدى.
بارلىق ادام سياقتى ول بالەن جىل ءومىر ءسۇردى، تاماق جەدى، كۇلدى، الدەنەدەن ۇمىتتەندى، الدەكىمدى ءسۇيدى. ال ەندى ول ءۇشىن ءبارى ءبىتتى، ماڭگى ءبىتتى. انە، ءومىر دەگەنىڭ — وسى! انداي-مۇنداي ءبىراز كۇن، سونان سوڭ — بوس قۋىس! سەن ومىرگە كەلەسىڭ، وسەسىڭ، باقىتتىسىڭ، الدەنەنى كۇتەسىڭ، سونان سوڭ ولەسىڭ. كىم بولساڭ دا، — مەيلى ەركەك، مەيلى ايەل بول — قوش، ەندى سەن جەر بەتىنە قايتا ورالمايسىڭ! ايتكەنمەن ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز وزىمىزبەن بىرگە ولمەيتىن ماڭگىلىكتىڭ جانتالاسقان ءارى ەشقاشان قانبايتىن ءشولىن دە الا جۇرەمىز، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز الەمنىڭ ىشىندە جۇرگەن جەكە الەمبىز جانە ءبىز جاڭا وسكىنگە تىڭايتقىش بولۋ ءۇشىن، ەش قالدىق قالماي تۇگەل ءشىرىپ كەتەمىز. وسىمدىكتەر، جانۋارلار، ادامدار، جۇلدىزدار، ەلدەر ء-بارى تۋادى جانە باسقا ءبىر نارسەگە اينالىپ كەتۋ ءۇشىن، ءبارى دە ولەدى. الايدا ولاردىڭ بىردە-بىرى قايتادان كەرى ورالمايدى — قۇرت-قۇمىرسقا، ادام نەمەسە پلانەتا بولسا دا!
ءتۇسىندىرىپ بولمايتىن، شەتى مەن شەگى جوق ازاپتى ۇرەي ديۋرۋانىڭ جۇرەگىن قارا تاستاي جانشىپ تۇردى، — ول ۇرەي مىنا سونشالىق سۇرىقسىز، سونشالىق تەز وتە شىعاتىن ءومىردى توقتاۋسىز جۇتىپ جاتقان، قاشىپ قۇتىلۋعا بولمايتىن، تويىمسىز و دۇنيە الدىنداعى ۇرەي ەدى. ول وزىنە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپكە باس ءيىپ تە قويعان-دى. ول بار-جوعى بىرەر ساعات قانا ءومىر سۇرەتىن شىبىن-شىركەيلەردى، بار-جوعى بىرەر كۇن عانا ءومىر سۇرەتىن جانۋارلاردى، بار-جوعى بىرەر جىل عانا ءومىر سۇرەتىن ادامداردى، بار-جوعى بىرەر عاسىر عانا تىرشىلىك جاسايتىن پلانەتالاردى ويلادى. ولاردىڭ اراسىندا قانداي ايىرما بار؟ بار ايىرما كۇننىڭ بىرنەشە رەت شىعۋى مەن باتۋىندا - بار-جوعى تەك سول عانا.
ولىككە قاراماس ءۇشىن، ول كوزىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى.
فورەستە حانىم باسىن سالبىراتىپ تومەن قاراپ وتىر، — ونى دا، ءسىرا، مۇڭدى ويلار يەكتەپ العان ءتارىزدى. اقسارى شاشى ونىڭ مۇڭدى جۇزىنە جاراسىمدى ادەمىلىك بەرىپ تۇرعانىن كورىپ، قۇددى ءۇمىت شۇعىلاسى جۇرەگىن ءتۇرتىپ وتكەندەي، ديۋرۋانىڭ ىشىندە الدەبىر ءتاتتى سەزىم قوزعالىپ كەتكەندەي كورىندى. بار ءومىرى ءالى الدا تۇرعاندا، نەسىنە قايعىرادى؟
ول فورەستە حانىمعا قارادى. ءوز ويىمەن بولىپ وتىرعان ول مۇنى بايقامادى. "انە، — دەدى ول وزىنە-وزى، — ءومىردىڭ جالعىز جۇبانىشى — ماحاببات! سۇيىكتى ايەلىڭدى قۇشاعىڭا قىسۋ — ادام راقاتىنىڭ ەڭ بيىگى سول!"
مىنانداي اقىلدى، تارتىمدى ومىرسەرىك تاپقان مارقۇمنىڭ ماڭدايىنا قانداي باقىت قونعان ەدى!
ەكەۋى قالاي تانىستى ەكەن؟ نە اقىلىمەن، نە بايلىعىمەن ماقتانا المايتىن ول شىركىنگە بۇل قالايشا كۇيەۋگە شىعۋعا كەلىستى ەكەن؟ ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ونى بۇل ءقايتىپ ادام قىلدى ەكەن؟
اركىمنىڭ ءوز قۇپياسى وزىندە دەپ ويلادى ول. سول ارادا مۇنىڭ جاساۋىن تولەپ كۇيەۋگە بەرگەن كىسى دەيتىن گراف ۆودرەك تۋرالى كوپ قاۋەسەت ەسىنە ءتۇستى.
ەندى نە ىستەيدى ول؟ وزىنە كۇيەۋ ەتۋگە كىمدى تاڭدايدى؟ مارەل حانىم ويلاعانداي، دەپۋتاتتى ما، الدە ءۇمىت كۇتتىرىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەردىڭ ىشىنەن ودان گورى جوعارى سورتتى ەكىنشى فورەستەنى مە؟ ءقازىر ونىڭ بەرىك ماقساتى، ويى، جوسپارى بار ما ەكەن؟ و، سونىڭ ءبارىن بىلسە عوي، شىركىن! ايتكەنمەن مۇنى ونىڭ تاعدىرى نەگە سونشا الاڭداتادى؟ وزىنە وسى سۇراقتى قويعان سوڭ، ول ءوزىنىڭ مازاسىزدانۋىنىڭ سەبەبى ءبىز كەيدە وزىمىز-وزىمىزدەن دە جاسىراتىن، ونى تەك ءوز جانىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قۇپيا قويمالاردى اقتارىپ كورگەندە عانا انىقتاي الاتىن بۇلدىر ءارى قۇپيا ارام ويلاردىڭ بىرىنە بايلانىستى ەكەنىن بىردەن تۇسىنە قويدى.
ءيا دەيمىن-اۋ، ونى قولعا تۇسىرۋگە بۇل نەگە تالپىنىپ كورمەيدى؟ ونىڭ قولداۋىمەن بۇل قانداي قۋاتتى ءارى قاھارلى كۇشكە اينالعان بولار ەدى! اياعىن نىق باسىپ جانە جىلدام بىردەن الىسقا شىرقار ەدى-اۋ!
ال نەگە بۇل تابىسقا جەتپەۋگە ءتيىس؟ ول ءوزىنىڭ وعان ۇنايتىنىن سەزەدى، ول بۇعان كوڭىلى كەتكەننەن گورى تەرەڭىرەك ءبىر ىنتا اڭعارتادى، ونداي سەزىم تەك تابيعاتى ۇقساس ادامداردا عانا بولۋعا ءتيىس جانە ونى بىر-بىرىنە دەگەن قۇمارلىق قانا ەمەس، ولاردىڭ اراسىنداعى ءۇنسىز استىرتىن قاستاندىق تا بەكىتە تۇسەدى. مۇنىڭ اقىلدى، بەكەم، قايتپاس ادام ەكەنىن ول بىلەدى؛ بۇل ونىڭ سەنىمدىلىگىن نىعايتا بەرۋى كەرەك.
قيىن ساتتە ول بۇعان حابارلاسپادى ما؟ نەگە مۇنى شاقىردى؟ سونىڭ ءوزى ونىڭ ىشتەي ءبىر تاڭداۋ جاساعانىنىڭ، ءوزى ءۇشىن ءبىر شەشىمگە كەلگەنىنىڭ، بۇعان ءبىر سىر بىلدىرگەنىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ سوندىقتان سول ءبىر ءوزى جەسىر قالايىن دەپ تۇرعان ساتتە، بۇدان كەيىن ومىردەگى سەرىگىم، وداقتاسىم كىم بولادى دەپ ويلانا باستاعان كەزدە، ونىڭ ەسىنە بۇل تۇسكەن جوق پا؟
ول شىدامسىزدانىپ، ءبارىن، ايەلدىڭ بار سىرىن، ەڭ قاسيەتتى ويلارىن دا ءبىلىپ الۋعا اسىقتى. ول بۇرسىگۇنى قايتۋعا ءتيىس، بۇل ۇيدە جاس ايەلمەن وڭاشا قالۋ وعان ىڭعايسىز. دەمەك بوگەلۋگە بولمايدى، قايتقانعا دەيىن ساقتىقپەن ءارى سىپايىلاپ ايەلدىڭ ىڭعايىن ءبىلىپ الۋ كەرەك؛ ونىڭ قايتا ويلانۋىنا، الدەكىمدى دامەلەندىرىپ، كەيىن قايتا الماستاي ۋادە بەرىپ قويۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك.
بولمە ءىشىن ەرەن تىنىشتىق ەڭسەرىپ، تەك ساعاتتىڭ بىركەلكى تەمىر تىقىلى عانا ەستىلىپ تۇردى.
— ءسىز، ءسىرا، قاتتى شارشاعان شىعارسىز؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا.
— ءيا، — دەدى ايەل. — شارشاعاننان بۇرىن ۋايىم قاجىتتى.
بۇلىڭعىر بولمەدە ەكەۋىنىڭ داۋسى ءبىر ءتۇرلى شىقتى، ونى ەكەۋى دە سەزدى. قۇددى فورەستە ءوزىنىڭ ەجەلگى ادەتىمەن وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىنعىداي قوزعالىپ، بۇلاردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرە قوياتىنداي كورىنىپ، ەكەۋى دە سول ءسات مايىتكە جالت قاراستى.
— ءيا، بۇل جاعداي سىزگە ۇلكەن سوققى بولدى، — دەدى ديۋرۋا تاعى ءسوز قوزعاپ، — ءومىرىڭىزدىڭ بۇكىل قالىپتى جاعدايى بۇزىلىپ، باسى اياعىنا، اياعى باسىنا قاراپ كەتتى، سونىڭ ءبارى جانىڭىزدى قاتتى جارالايتىن جاعداي عوي!
ايەلدىڭ وعان قايتارعان جاۋابى تەرەڭ كۇرسىنىس بولدى.
— جاس ايەلگە جالعىز قالۋ اسا قيىن شىعار! — دەدى ول تاعى قوسىمشالاپ.
ايەل ۇندەمەدى.
— قالاي بولعاندا دا، مەن سىزدەن ءبىزدىڭ ۋاعدامىزدى ۇمىتپاۋىڭىزدى سۇرايمىن، — دەدى ديۋرۋا سىبىرلاي سويلەپ. — ءسىزدىڭ مەنى ءوز قالاۋىڭىز بويىنشا پايدالانا بەرۋىڭىزگە بولادى. مەن ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدامىن.
فورەستە حانىم ءبىزدىڭ جانىمىزدى توڭكەرىپ تاستايتىن قاراستىڭ بىرىمەن وعان مۇڭدى ءارى جىلى تارتا قارادى.
— سىزگە راحمەت، ءسىز جاناشىر، تاماشا ادامسىز، — دەدى ايەل وعان قولىن سوزىپ. — ەگەر مەنىڭ قولىمنان كەلسە، ەگەر مەن ءسىز ءۇشىن بىردەمە ىستەي السام، وندا مەن دە سىزگە: "مەندەي سۇيەنىشىم بار دەپ ەسەپتەڭىز!" — دەگەن بولار ەدىم.
ول ايەلدىڭ سوزعان قولىن الىپ، ءسۇيىپ العىسى كەلگەن قۇشتارلىقپەن جىبەرمەي، ءوز الاقانىندا ۇستاپ تۇرىپ، قىسىپ قويدى. سونان سوڭ باتىلدانىپ، ايەلدىڭ قولىن باياۋ كوتەرىپ ەرنىنە باستى، سول ءسات ەرنى جۇپ-جۇقا، ىپ-ىستىق، جۇپار ءيىسى دىرىلدەگەن تەرىنى سەزدى.
بۇل دوستىق ەركەلەتۋدىڭ تىم شەكتەن تىس سوزىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، ول الاقانىن جازىپ جىبەردى. فورەستە حانىمنىڭ كىشكەنتاي قولى بوساڭ تومەندەپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە سىلق ەتتى.
— ءيا، ەندى مەن جالعىزبىن، ءبىراق مەن بەرىك بولۋعا تىرىسامىن، — دەدى ول وتە شەشىمدى داۋىسپەن.
ەگەر ول ايەلى بولۋعا كەلىسسە، ديۋرۋا ءوزىنىڭ باقىتتى، ابدەن باقىتتى بولاتىنىن وعان ءقايتىپ اڭعارتارىن بىلمەدى. ارينە، بۇل ول جايىندا ءدال ءقازىر، بولمەدە ءمايىت جاتقاندا ايتا المايدى. ايتكەنمەن ءوزى كوپ ماعىنالى، سىپايى، استارلى، تەرەڭ مانگە ىمدايتىن سوزدەردەن عانا تۇراتىن، ءبىراق ايتقىسى كەلگەننىڭ ءبارىن دە اڭعارتا الاتىنداي ءسوز تىركەستەرىن تاپسا عوي.
ءبىراق ديۋرۋانى انا جاتقان ءمايىت ءدال ءبىر الدارىندا ەمەس، ول ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا جاتقانداي سەزىم بيلەپ، سول ونى كۇمىلجىتە بەردى. ونىڭ ۇستىنە وعان ءبىرازدان بەرى بولمەنىڭ بۇزىلعان اۋاسىنا ىرىپ-شىرىگەن كەۋدەنىڭ ساسىق دەمى، مايىتتەن توسەكتە ءتىرى جاتقان كەزىندە دە شىعىپ، لەبى تۋىستارىن شارپىپ جاتقان، كەيىن ءوزىنىڭ تار تابىتىنىڭ ءىشىن دە تولتىرىپ جىبەرەتىن ءبىر جاعىمسىز كۇلىمسى ءيىس قوسىلعانداي كورىندى.
— تەرەزەنى اشۋعا بولماي ما؟ — دەپ سۇرادى ديۋرۋا. — مەنىڭشە، مۇندا تىمىرسىق بوپ كەتتى.
— ارينە، — دەدى ايەل — ماعان دا سولاي سياقتى.
ول بارىپ تەرەزەنى اشتى. شىراقتاردىڭ جالىنىن شايقاقتاتىپ، بولمە ىشىنە بىردەن ءتۇننىڭ جۇپارلى سالقىن اۋاسى سوقتى. اي دا وتكەن كەشتەگىسىنشە ءوزىنىڭ جۇقا ساۋلەسىن ۆيللانىڭ اپپاق قابىرعالارىنا، جالتىراپ جاتقان تەپ-تەگىس سۋ ايدىنىنا اياماي توگىپ تۇر. ديۋرۋا كەۋدەسىن كەرە تەرەڭ دەم الدى، جان دۇنيەسىنە ءۇمىت تولقىنى لىقسىپ كىرىپ، باقىتتىڭ جۇرەك تۋلاتقان جاقىندىعى ونى جەردەن كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
— تازا اۋامەن دەم الساڭىزشى، — دەدى ول ارتىنا بۇرىلىپ. — ءتۇن عاجاپ.
فورەستە حانىم اسىقپاي تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى دە، ديۋرۋانىڭ قاسىنا تۇرىپ، تەرەزەنىڭ تومەنگى جاقتاۋىنا اسىلدى.
— مەنىڭ سوزىمە قۇلاق قويىڭىزشى، — دەدى ديۋرۋا سىبىرلاي سويلەپ، — ءسىزدىڭ مەنى دۇرىس تۇسىنگەنىڭىز قاجەت. ەڭ باستىسى، مىنانداي جاعدايدا باسقا نارسە تۋرالى اڭگىمە ايتىپ تۇرعانىما اشۋلانباڭىز، سەبەبى بۇرسىگۇنى مەن قايتىپ كەتەم، ال ءسىز پاريجگە ورالعان كەزدە، بالكىم، ءبارى كەش بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان... مەن عوي كەدەي اداممىن، ساقتاپ جۇرگەن كوك تيىنىم دا جوق، قول جەتكەن بەلگىلى ءبىر مانسابىم دا جوق، ونىڭ ءبارى سىزگە بەلگىلى. ءبىراق مەنىڭ جىگەرىم بار، ءوز ويىمشا، مەن اقىماق ەمەسپىن جانە دۇرىس جولدا تۇرمىن. ءوز ماقساتىنا جەتكەن ادام ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا. ءومىردى جاڭا باستاعان ادام جايىندا ودان بولاشاقتا نە شىعاتىنىن ايتۋ — قيىن. ونىڭ وزىندىك جامان جاعى دا، جاقسى جاعى دا بار. قىسقاسى، سىزدىكىندە بولعانىمدا، مەنىڭ بىردە ايتقانىم بار، "مەنىڭ قاسيەتتى ارمانىم — ءسىز سەكىلدى ايەلگە ۇيلەنۋ" دەپ. مەن ءقازىر سول ايتقانىمدى قايتالايمىن. ءقازىر ماعان ەش جاۋاپ بەرمەي-اق قويىڭىز. ءسوزىمدى اياعىنا دەيىن تىڭداڭىزشى. مەن ءقازىر سىزگە ۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسامايمىن. مىنانداي جەردە، مىنانداي جاعدايدا ويتكەنىم جيىركەنىشتى بولعان بولار ەدى. ماعان تەك ءسىزدىڭ ءبىر ءسوزىڭىز-اق مەنى باقىتتى ەتە الاتىنىن بىلگەنىڭىز قاجەت؛ ءسىز مەنى قالاساڭىز، ءوزىڭىزدىڭ جاقىن دوسىڭىز دا، قالاساڭىز، كۇيەۋىڭىز دە ەتە الاسىز، ونى ءوزىڭىزدىڭ قالاۋىڭىز بىلەدى، ال مەنىڭ جۇرەگىم دە، بۇكىل ءومىرىم دە سىزدىكى، ءسىزدىڭ ىرقىڭىزدا. مەن ءسىزدىڭ ءقازىر جاۋاپ بەرۋىڭىزدى قالامايمىن، مىنانداي جاعدايدا اڭگىمەلەسكەندى دە جاقتىرمايمىن. پاريجدە ءسىز بەن ءبىز جولىققان كەزدە، سوندا ءسىز ءوز شەشىمىڭىزدى ماعان اڭعارتارسىز. ال وعان دەيىن — ەشقانداي ءسوز بولماي-اق قويسىن، كەلىسەسىز بە؟
ول وسىنىڭ ءبارىن ونىڭ بەتىنە قاراماي، قۇددى قارسى الدىنداعى ۇشى-قيىرسىز تۇنگە سويلەپ تۇرعان كىسىشە ايتى. ايەل دە ەستىمەگەن ادامشا، قوزعالماي، ول دا قارسى الدىنا كوز تىگىپ، ايدىڭ بوزعىلت ساۋلەسى جارىعىن ءتۇسىرىپ تۇرعان ۇشى-قيىرسىز الىسقا سامارقاۋ، ءبىراق قادالا قاراپ تۇرعان.
ەكەۋى سولاي بىر-بىرىنە شىنتاقتارى ءتيىسىپ، ءارى ويلانىپ، ءارى ءۇنسىز ۇزاق قاتار تۇردى.
— سالقىن تارتىپ بارادى، — دەپ كۇبىر ەتتى دە، ايەل كەرەۋەت جاققا بەت الدى.
ديۋرۋا ونىڭ سوڭىنان ەردى.
شىنىندا دا، مايىتتەن ءبىر ءيىس شىعاتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ديۋرۋا كرەسلونى الىسىراققا سىرعىتىپ قويدى: ول ءبارىبىر انا مۇڭكىگەن نارسەگە ۇزاق شىداي الماس ەدى.
— تاڭەرتەڭ ونى تابىتقا سالۋ كەرەك، — دەپ ەسكەرتتى.
— ارينە، مەن تاپسىرما بەردىم، اعاششى تاڭەرتەڭ سەگىزگە تامان كەلەدى.
— بايعۇس! — دەدى ديۋرۋا كۇرسىنىپ.
ايەل دە كۇرسىنىپ سالدى — بارىنە بويسۇنعان مۇڭدى اۋىر كۇرسىنىس.
ەندى ولار مايىتكە كوز سالۋدى سيرەتە باستادى؛ ەكەۋى دە ول سياقتى اجالدى پەندە، ءولىم جايىندا ويلاۋعا ەكەۋى دە ۇيرەندى، و دۇنيەگە اتتانۋ ازىردە عانا مازالارىن الىپ، اشىندىرعان بولسا، ءقازىر جان تۇكپىرلەرىندە وعان دا كەلىستى.
ادەپ ساقتاپ ۇيىقتاپ قالماۋعا تىرىسىپ، ەكەۋى ءۇنسىز وتىرىستى. الايدا ءتۇن جارىمعا تامان ديۋرۋا ءبىرىنشى ۇيىقتاپ قالدى. ويانىپ كەتىپ قاراسا، فورەستە حانىم دا قالعىپ وتىر ەكەن، سونان سوڭ ىڭعايلانىڭقىراپ جاتتى دا، قايتادان كوزىن جۇمدى.
— شايتان العىر، ءوز توسەگىڭدەي قايدان جايلى بولسىن! — دەدى بۇرقىلداپ.
ونى ءبىر تارسىل وياتتى. قاراۋشى ايەل كەلدى. كادىمگىدەي جارىق ءتۇسىپ قالىپتى. فورەستە حانىم قارسىسىندا وتىر ەكەن؛ ول دا، ءسىرا، ۇيقىلى-وياۋ وزىنە-وزى كەلە الماي وتىرعان سياقتى. كۇندەگىسىنەن گورى جۇدەۋلەۋ، ءبىراق ءبارىبىر باياعىسىنشا سۇيكىمدى، ادەمى، باياعىسىنشا جاپ-جاس كورىنەدى، — ءتۇنى بويى كرەسلودا وتىرىپ شىققانى تۇك تە اسەر ەتپەپتى.
ديۋرۋا ولىككە قارادى دا، سەلك ەتە قالدى.
— قاراڭىزشى! ساقال! — دەدى ايقايلاپ.
بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە انا ءشىرىپ بارا جاتقان بەتكە ءتىرى ادامعا بىرنەشە كۇندە وسپەيتىن ساقال شىعىپ كەتىپتى. ءولى ادامنىڭ بويىندا ءالى ساقتالىپ قالعان تىرشىلىكتى كورىپ، تىرپ ەتە الماي قالدى، ءبىر سۇمدىق كەرەمەت، قايتا ءتىرىلۋدىڭ عاجاپ ەسكەرتپەسى، تابيعاتقا جات، قورقىنىشتى، كىسىنى تاڭعالدىرىپ، اقىلىنان اداستىراتىن نارسە سياقتانىپ، ەكەۋى دە تىرپ ەتە الماي تۇرىپ قالدى.
ەكەۋى ون بىرگە دەيىن دەمالدى. سودان كەيىن ءشارلدى تابىتقا سالعان سوڭ ەكەۋىنىڭ دە جانى جاي تاۋىپ، تىنىشتالعانداي بولدى. تاڭەرتەڭگى اس كەزىندە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرعان ولاردىڭ الدەبىر كوڭىلدى، قۋانىشتى اڭگىمە ايتقىلارى كەلدى، ءولىم ەندى ءبىتتى، ەندى ولار ومىرگە ورالۋعا ۇمتىلدى.
اشىق تەرەزەدەن كوكتەمنىڭ جىلى، جۇمساق لەبىمەن بىرگە ءۇي الدىندا ءوسىپ تۇرعان قالامپىر گ ۇلىنىڭ جۇپارى دا بۇرق ەتە قالدى.
فورەستە حانىم ديۋرۋاعا باقتى ارالاپ قايتايىق دەگەن ۇسىنىس جاسادى دا، ەكەۋى سامىرسىن قاراعايى مەن ارشانىڭ ءيىسى جايىلعان جىلى اۋانى سۇيسىنە جۇتىپ، كوگال شالشىقتى اينالا باياۋ ادىمداي ءجۇردى.
— قىمباتتى دوس، ماعان قۇلاق سالىڭىزشى، مەن... ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى... ويعا ساپ كوردىم، — دەپ باستادى فورەستە حانىم وعان باسىن بۇرماعان قالپى، دالمە-دال ونىڭ ءوزى تۇندە جوعارىدا تۇرىپ ايتقانداي اقىرىن، ايقىن، سالماقتى داۋىسپەن. — مەن دە ءسىزدىڭ جاۋاپقا ءبىر ءسوز ەستىمەي كەتكەنىڭىزدى قالامايمىن. ايتكەنمەن مەن ءيا دا، جوق تا دەمەيمىن. كۇتە تۇرايىق، جان-جاعىمىزعا قارايىق، ءبىر-بىرىمىزدى جاقىنىراق بىلەيىك. ءسىز دە جاقسىلاپ ويلانىڭىز. ءسىز قىزىقتىڭىز، — وعان سونشالىق ءمان بەرمەڭىز. مەن مۇنى شارل بەيشارانى ءالى كورگە جاتقىزباي تۇرىپ ايتىپ تۇرعانىم، ءسىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىزدەن كەيىن مەن سىزگە قانداي اداممەن بايلانىسقالى تۇرعانىڭىزدى ءتۇسىندىرۋىم قاجەت شىعار دەپ شەشتىم؛ ەگەر ءسىزدىڭ مەنى تۇسىنۋگە قابىلەتىڭىز جەتپەسە، مەنى ءدال وسى كۇيىمدە، ءدال وسىلايشا قابىلداي الماساڭىز، وندا ءسىز ماعان سىر قىلىپ ايتقان ارمانىڭىزبەن قوش ايتىسا بەرىڭىز.
مەنى تۇسىنۋگە تىرىسىڭىز. ۇيلەنۋ دەگەن مەن ءۇشىن شىنجىر ەمەس، ورتاقتاستىق. دەمەك مەنىڭ ىس-ارەكەتتەرىمە تولىق ەركىندىك بەرىلەدى، ياعني ءوز ىس-ارەكەتتەرىم جايىندا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى بولمايمىن، قايدا باراتىنىمدى ايتۋعا دا مىندەتتى ەمەسپىن. مەن ارتىمنان قاداعالاعانعا دا، قىزعانعانعا دا، اقىل ايتقانعا دا توزبەيمىن. ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، مەن كۇيەۋگە شىققان ادامىمنىڭ ابىرويىن ەش نارسەمەن توكپەۋدى، ونى جالعان نەمەسە كۇلكىلى جاعدايعا قالدىرماۋدى ءوز مىندەتىمە الامىن. ءبىراق ول دا مەنەن كۇندى نەمەسە مومىن، باعىنىشتى ايەلدى ەمەس، وزىنە وداقتاس، بار جاعىنان وزىنە تەڭ ادامدى كورسىن. مەن بىلەم، كوپ ادامعا مەنىڭ كوزقاراسىم تىم باتىل سياقتانىپ كورىنەدى، ءبىراق مەن ودان باس تارتپايمىن. بار بولعانى وسى.
بۇعان قوسارىم، مەن دە ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى قايتالايمىن: ماعان جاۋاپتى ءقازىر قايتارماڭىز، ول ءارى پايداسىز، ءارى ىڭعايسىز بولار ەدى. ءبىز ءالى كەزدەسەمىز، سوندا، بالكىم، سويلەسەرمىز. ال ەندى جالعىز قىدىرا بەرىڭىز. مەن قاسىنا بارايىن. كەشكە جولىققانشا.
ول ەرنىن ايەلدىڭ قولىنا ۇزاق باسىپ تۇردى دا، سونان سوڭ ءبىر ءسوز دە ايتپاستان قىدىرۋعا كەتتى.
ولار كەشكىسىن تاماقتان كەيىن عانا جولىقتى. ەكەۋى دە شارشاعاندىقتان قۇلايىن دەپ تۇردى، سوندىقتان اركىم ءوز بولمەسىنە جەتۋگە اسىقتى.
شارل فورەستەنى كەلەسى كۇنى ەشقانداي دابىرا-داقپىرتسىز كاننداعى بەيىتكە جەرلەدى. جورج ديۋرۋا ءبىر جارىمدا جەدەل پويىزبەن كەتۋدى ۇيعاردى.
فورەستە حانىم ونى ۆوكزالعا شىعارىپ سالدى. پويىزدى كۇتە ءجۇرىپ ولار اسىقپاي پەررونمەن ارى-بەرى قىدىرىستاپ، قايداعى ءبىر كولدەنەڭ نارسەلەردى اڭگىمە ەتتى.
پويىز كەلدى، از عانا ۆاگون تىركەلگەن ناعىز جەدەل پويىز: بار-جوعى بەس-اق ۆاگون.
ۆاگونداعى ورنىن جايعاپ كورگەن سوڭ، ديۋرۋا تاعى بىرەر سەكۋند فورەستە حانىمنىڭ قاسىندا بولا تۇرۋ ءۇشىن پلاتفورماعا شىقتى؛ ونىڭ قاسىنان كەتىپ بارام دەگەن ويدان تاپ ءبىر ءبىرجولا كەتىپ بارا جاتقانداي ونى كەنەت اۋىر مۇڭ مەن ساعىنىش باستى.
— مارسەل — ليون — پاريجگە باراتىندار، ورىندارىڭىزعا وتىرىڭىزدار! — دەدى جولسەرىك.
ۆاگونعا كىرگەن سوڭ، ايەلگە تاعى بىر-ەكى ءسوز ايتپاق بولىپ، ديۋرۋا تەرەزەدەن قارادى. پاروۆوز ىسقىرىپ، پويىز ورنىنان باياۋ قوزعالدى.
ديۋرۋا ۆاگوننان باسىن شىعارىپ، فورەستە حانىمعا قارادى: ول پەرروندا قوزعالماي تۇرىپ، مۇنى كوزىمەن شىعارىپ سالدى. ايەل كوزىنەن تاسا بوپ بارا جاتقاندا، ول كەنەت ەكى قولىن ەرنىنە باسىپ، وعان اۋەمەن ءسۇيىس جولدادى.
ول دا سولاي جاۋاپ بەردى، تەك ونىڭ ءسۇيىسى مۇنىكىنە قاراعاندا قورقاقتاۋ، ۇيالشاقتاۋ، بايقالار-بايقالماستاۋ بولدى.
ەكىنشى ءبولىم
جورج ديۋرۋا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ادەتىنە قايتا باستى.
كونستانتينوپول كوشەسىندەگى ءۇيدىڭ تومەنگى قاباتىنداعى كىشكەنتاي پاتەرىندە تۇرىپ جاتقان ول ءوز ومىرىندە بولۋعا ءتيىس وزگەرىستى كۇتۋ قالپىنا قايتا كوشىپ ەدى. ءتىپتى ونىڭ دە مارەل حانىممەن اراقاتىناسى دا ءوزىن جاڭا رولگە الدىن الا دايارلاعىسى كەلگەن ادامنىڭ نەكەلىك وداعى سياقتانىپ كورىندى دە، ونىڭ اشىناسى بۇل بايلانىستارىنىڭ ءمىنسىز ۇيلەسىمىنە تاڭىرقاپ، ونى كۇلكىگە اينالدىراتىن:
— سەن ءتىپتى مەنىڭ كۇيەۋىمنەن مەشەۋ بولىپ شىقتىڭ-اۋ. ەكەۋىڭدى الماستىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەدى، تەگى.
فورەستە حانىمنىڭ كەلەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ول كاننان شىعا الماي جاتىر. بۇعان جازعان حاتىندا ول ءساۋىردىڭ ورتاسىنسىز كەلە المايتىنىن ءبىلدىردى، ءبىراق قوشتاساردا ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ايتقان سوزدەرى تۋرالى ءلام-ميم دەمەپتى. جىگىت توسۋعا بەل بايلادى. جانە ەگەر ول سىرعىتپاعا سالاتىن بولسا، رەتىن تاۋىپ وعان قايتكەندە دە ۇيلەنۋىم كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدادى. ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى كامىل ەدى، كوزدەگەنىنە قول جەتكىزبەي قويمايتىنىنا، ءوزىنىڭ كوزى تۇسكەن ايەل زاتىنان دەسى قايتپايتىن قاسيەتى بارىنا سەنىمدى ەدى.
قىسقا عانا جازىلعان حات شەشىمدى ءساتتىڭ تاياۋ قالعانىنان حاباردار ەتكەندەي بولدى:
"مەن پاريجدەمىن. كەلىپ كەتسەڭىز ەكەن.
مادلەنا فورەستە".
بار-جوعى وسى عانا. بۇل حات تاڭعى ساعات توعىزداعى پوشتامەن كەلدى. ساعات ۇشتە ول فورەستە حانىمنىڭ الدىندا تۇردى. ءوزىنىڭ سۇيكىمدى، جايدارى جىميىسىمەن ايەل وعان ەكى قولىن بىردەي سوزدى. بىرنەشە سەكۋند ولار بىر-بىرىنە كوز ايىرماستان قادالا قارادى.
— مەن ءۇشىن سونداي اۋىر كەزدە قاسىمنان تابىلعانىڭىز قانداي جاقسى! — دەپ سىبىرلاي سويلەدى فورەستە حانىم.
— نە بۇيىرساڭىز دا ورىنداۋعا ءازىرمىن، — دەدى ول.
ەكەۋى دە قاتارلاسا وتىردى. فورەستە حانىم ودان قانداي جاڭالىق بارىن، ەرلى-زايىپتى ۆالتەرلەر تۋرالى، باسقا دا قىزمەتكەرلەر، گازەت جايىن سۇراستىردى. ول گازەت تۋرالى ءجيى ەسكە الادى ەكەن.
— مەن ونسىز قۇرعاقتا قالعان بالىقتايمىن، — دەدى ايەل. — جۋرنالشىلىق جانىمنىڭ قالاۋى ەكەن. نە دەسەڭىز دە، بۇل مەنىڭ سۇيىكتى ءىسىم.
ول ۇندەمەي قالدى. ونىڭ كۇلكىسىندە، سوزىندە، داۋىس ىرعاعىندا الدەبىر يشارا جاتقانداي كورىنىپ، بۇل جاعدايدىڭ اڭىسىن اڭداۋ جايلى جىگىتتىڭ باستاپقى شەشىمىنەن باس تارتۋىنا تۇرتكى بولدى.
— وندا... نەلىكتەن... نەگە سىزگە ەندى بۇل ىسپەن... ديۋرۋا حانىم دەگەن اتپەن اينالىسپاسقا؟ — دەپ، تۇتىعا سويلەدى ول.
فورەستە حانىم بىردەن ويلى قالىپقا اۋىستى.
— مۇنى ازىرشە قويا تۇرايىق،— دەدى ول اقىرىن داۋىسپەن، قولىن جىگىتتىڭ يىعىنا سالىپ.
ديۋرۋا ءوز ۇسىنىسىنىڭ اياقسىز قالمايتىنىن سەزىپ، ايەل الدىنا تىزەرلەي وتىرا كەتتى.
— ريزامىن، ريزامىن، ءسىزدى شەكسىز سۇيەمىن! — دەپ كۇبىرلەدى ول ونىڭ قولىن قۇشىرلانا ءسۇيىپ جاتىپ.
فورەستە حانىم تۇرەگەلدى. وعان ىلەسە كوتەرىلگەن جىگىت ونىڭ ءتۇرى بوزارىپ كەتكەنىن بايقادى. وسى ساتتە ول ايەلدىڭ ءوزىن كوپتەن ۇناتاتىنىن ۇقتى. ەكەۋى قاراما-قارسى تۇرعان ەدى؛ جىگىت ىڭعايلى ءساتتى قۇر جىبەرمەي، ونى قۇشاعىنا الىپ، ماڭدايىنان اسقان ادەپتىلىكپەن ۇزاق قادالا ءسۇيدى.
— توقتاي تۇرىڭىز، دوستىم،— دەدى قۇشاعىنان سىتىلىپ شىققان ايەل قاتاڭداۋ ۇنمەن، — مەن ءالى ءبىر شەشىمگە كەلگەن جوقپىن. الايدا مەنىڭ كەلىسىپ قالۋىم دا مۇمكىن. ءبىراق ءسىز مۇنى، مەنىڭ ءوزىم رۇقسات ەتپەيىنشە، قۇپيا ۇستاۋعا ۋادە بەرۋىڭىز كەرەك.
جىگىت ۋادەسىن بەكىتىپ، ۇيىنە الىپ-ۇشقان قۋانىشپەن ورالدى.
وسى كۇننەن باستاپ ول فورەستە حانىممەن سويلەسكەندە ۇستامدىلىق تانىتىپ، ناقتى جاۋابىن بەرۋگە اسىقتىرمادى، ويتكەنى ايەلدىڭ بولاشاق جايلى سويلەۋ مانەرىنەن، ەكەۋىنىڭ الدا بىرگە وتەر ءومىرىنىڭ جوسپارىنداي "بۇدان بىلاي" دەگەندى ايتقان داۋىس ىرعاعىنان جاي عانا كەلىسىمنەن گورى ماڭىزدىراق ءىش تارتۋشىلىق سەزىلىپ تۇراتىن-دى.
ديۋرۋا كۇن-تۇن دەمەي جۇمىس ىستەپ، شىعىنىن بارىنشا ازايتىپ، ۇيلەنگەن كەزدە كوك تيىنسىز قالماس ءۇشىن، ءبىراز قارجى جيناپ الۋعا تىرىستى، سوندىقتان ونىڭ قازىرگى ساراڭدىعى بۇرىنعى شاشپالىعىنا پارا-پار دەۋگە بولارلىقتاي ەدى.
جاز ءوتتى، كۇز دە اياقتالدى، الايدا ول ەكەۋى وتە سيرەك جولىعىسىپ، وزدەرىن مىقتى ۇستاي بىلگەندىكتەن، ەشكىم ەشتەڭەدەن سەزىكتەنە قويعان جوق.
ءبىر كۇنى مادلەنا ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ:
— ءسىز ءبىزدىڭ جوسپارىمىز تۋرالى دە مارەل حانىمعا ەشتەڭە دەگەن جوقسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، قىمباتتىم. مەن ونى قۇپيا ساقتايمىن دەپ سىزگە ۋادە بەرگەنمىن، ءتىرى جان بىلمەيدى.
— وندا ەندى وعان ايتۋىڭىزعا بولادى. ال مەن ۆالتەرلەرگە ايتامىن. وسى اپتادا. جاراي ما؟
جىگىت قىزارىپ سالا بەردى.
— ءتىپتى ەرتەڭ-اق.
— قالاۋىڭىز ءبىلسىن، - كوزىن باياۋ اۋدارىپ اكەتكەن ايەل، ونىڭ قىسىلىپ قالعانىن بايقاماعانداي ءسوزىن جالعاستىرا بەردى، — ءبىز مامىر ايىنىڭ باسىندا ۇيلەنەيىك. ناعىز دەر كەزى سول بولار.
— ايتقانىڭىزدىڭ بارىنە ماقۇلمىن.
— مەن مامىردىڭ ونىندا، سەنبى كۇنى بولعانىن قالار ەدىم. بۇل مەنىڭ تۋعان كۇنىمە تۋرا كەلەدى.
— مامىردىڭ ونى، وتە جاقسى.
— ءسىزدىڭ اتا-اناڭىز رۋان ماڭىندا تۇرا ما؟ ءسىز ءبىر رەت سولاي دەگەندەي بولعانسىز.
— ءيا، رۋان ماڭىندا، كانتيلدە.
— ولار نەمەن اينالىسادى؟
— ولار... ۇساق وسىمقورلىقپەن.
— ءا! مەن ولارمەن تانىسقىم كەلەدى.
ديۋرۋا ىڭعايسىزدانىپ كۇمىلجي بەردى:
— ءبىراق... ولار... بىلاي عوي...
ىشىنەن ءوزىن باتىلىراق بولۋعا كوندىرىپ، شەشىمدى تۇردە ءسوزىن جالعاستىردى:
— قىمباتتىم، ولار شارۋا باققان جاندار، ءدامحانا ۇستايدى، مەنى وقىتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن اياعان ەمەس. مەن ولاردى قورسىنبايمىن، ءبىراق ولاردىڭ قوراشتىعى... دورەكىلىكتەرى... سىزگە ۇناماي قالۋى مۇمكىن.
ايەل ادەمى جىميىسىمەن كۇلىمسىرەپ ەدى، ءوڭى نۇرلانىپ سالا بەردى.
— جوق. مەن ولاردى جاقسى كورىپ كەتەمىن. ءبىز ولارعا بارىپ قايتۋىمىز كەرەك. مىندەتتى تۇردە. ءبىز ءالى بۇل تۋرالى سويلەسەمىز. مەنىڭ اكە-شەشەم دە قاراپايىم ادامدار بولعان. ولار قايتىس بولدى. بۇل جالعاندا مەنىڭ ەشكىمىم جوق... سىزدەن باسقا، — دەگەندى قوسىپ، جىگىتكە قولىن سوزدى.
ول تولقىپ، ەلجىرەپ، ەلتىپ كەتتى، — بۇعان دەيىن ەشبىر ايەلگە مۇندايدى سەزىنىپ كورمەگەن ەدى.
— مەنىڭ ءبىر ويىم بار ەدى، — دەدى فورەستە حانىم، — ءبىراق مۇنى ءتۇسىندىرۋ قيىنداۋ.
— ول نە؟ — دەپ سۇرادى جىگىت.
— بىلەسىڭ بە، قىمباتتىم، ءاربىر ايەل سياقتى مەنىڭ دە وزىندىك... ەرەكشەلىكتەرىم بار، مەن جارقىراپ كورىنگەندى، ۇندەستىكتى جاقسى كورەمىن. فاميليام اقسۇيەكشە بولسا، مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەر ەم. ءسىز ءبىزدىڭ نەكەلەسۋىمىز قۇرمەتىنە... دۆوريانعا اينالا الماس پا ەكەنسىز؟
ەندى ول قىزاردى، بەيادەپ ءسوز ايتىپ قويعانداي-اق بەتىنە قىزىل جۇگىردى.
— بۇل تۋرالى مەن دە ويلاپ ەم، — دەدى ديۋرۋا، — الايدا بۇل وڭاي بولا قويماس دەيمىن.
— نەگە ولاي دەيسىز؟
جىگىت كۇلدى.
— جۇرتقا كۇلكى بولعىم كەلمەيدى.
فورەستە حانىم يىعىن كوتەردى.
— جوق، و نە دەگەنىڭىز! كوپشىلىگى وسىلاي ىستەيدى، ونى ەشكىم دە كۇلكى قىلمايدى. فاميلياڭىزدى ەكىگە بولسەڭىز، جەتىپ جاتىر: "ديۋ رۋا". تاماشا عوي.
— ولاي ەتۋگە بولمايدى،— دەدى جىگىت بىلگىش ادامشا. — بۇل تىم قاراپايىم، تىم جايداق، تىم قارابايىر ءتاسىل. مەن اۋەلدە ادەبي لاقاپ ات رەتىندە تۋعان قىستاعىمنىڭ اتىن الىپ، كەيىن ونى اقىرىنداپ فاميلياما قوسۋدى، سودان كەيىن بارىپ، ءسىز ايتقانداي، ەكى ءبولىپ قولدانۋدى ويلاپ ەدىم.
— ءسىزدىڭ قىستاق كانتيل دەپ اتالادى عوي؟
— ءيا.
ايەل ويلانىپ قالدى.
— ماعان سوڭعى بۋىنى ۇنامايدى. بۇل سوزگە ازداعان وزگەرىس ەنگىزۋگە بولماس پا ەكەن؟
فورەستە حانىم ۇستەلدەن قاۋىرسىن قالامدى الىپ، قاعازعا ءار ءتۇرلى فاميليالاردى جازا باستادى ءارى ولاردىڭ جازىلۋ سيپاتىن مۇقيات قاداعالاۋمەن بولدى.
— بولدى، مىنە، قاراڭىز! — دەپ، كەنەت قۋانا داۋىستاپ جىبەردى دە، "ديۋرۋا دە كانتەل حانىم" دەپ جازىلعان قاعازدى ۇسىنا بەردى.
— ءيا، مىناۋىڭىز ءساتتى شىقتى،— دەدى بىرنەشە سەكۋنتتەي ويلانعان جىگىت ماڭىزدانا سويلەپ.
— ديۋرۋا دە كانتەل، ديۋرۋا دە كانتەل، ديۋرۋا دە كانتەل حانىم. تاماشا! كەرەمەت! — دەپ شاتتانا قايتالاي بەردى فورەستە حانىم.
— كورەرسىز، جۇرت بۇنى جىلدام قابىلدايدى،— دەدى ول سەنىمدى ۇنمەن. — تەك ۋاقىت وزدىرمايىق. كەيىن كەش بولادى. ەرتەڭنەن باستاپ ماقالالارىڭىزعا "ديۋرۋا دە كانتەل" دەپ قول قويىڭىز، ال قىسقا حابارلارعا جاي عانا "ديۋرۋا" دەي سالىڭىز. جۋرنالشىلار ءۇشىن بۇل ۇيرەنشىكتى جايت، بۇل لاقاپ ات ەشكىمگە دە ەرسى كورىنە قويماس. تويىمىز بولعانشا ءبىز تاعى ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزەمىز، ال دوستارىمىزعا بۇعان دەيىن "دە" شىلاۋىن ءسىز سىپايىلىقپەن قولدانباي كەلگەنىڭىزدى، بۇعان قوعامداعى جاعدايىڭىز ءماجبۇر ەتكەنىن ايتارمىز، مۇمكىن، ءتىپتى اقتالىپ تا جاتپاسپىز. ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ اتى كىم؟
— الەكساندر.
— الەكساندر، الەكساندر، — فورەستە حانىم بۇل ءسوزدىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىگىنە ءمان بەرە بىرنەشە رەت قايتالادى. سودان كەيىن ءبىر پاراق قاعاز الىپ جازا باستادى:
"الەكساندر ديۋ رۋا دە كانتەل مىرزا مەن زايىبى سىزدەرگە ۇلدارى جورج ديۋ رۋا دە كانتەلدىڭ مادلەنا فورەستە حانىممەن نەكەلەسۋى جونىندە حابارلايدى".
ءوزى جازعان قاعازىن الىسىراق سوزىپ سىناي قاراعان ول ريزا كەيىپپەن:
— جازۋعا ماشىقتانعان جانعا تۇك تە قيىندىعى جوق، — دەپ مالىمدەدى.
قالىڭدىعىنىڭ قاسىنان بۇدان بىلاي "ديۋ رۋا"، ءتىپتى "ديۋ رۋا دە كانتەل" اتانۋعا بەكىنىپ شىققان جىگىت ءوزىنىڭ مەرەيى ءوسىپ قالعانىن سەزىندى. ءجۇرىس-تۇرىسى بۇرىنعىدان بەتەر ماڭىزدانىپ، باسى قايقايىپ، ءتىپتى مۇرتى دا شيراتىلا تۇسكەندەي، — ءوزىنىڭ ويىنشا دۆوريان وسىنداي بولۋعا ءتيىستى. كوڭىلى شارىقتاعانى سونداي، ءتىپتى قارسى كەزىككەن ادامدارعا:
— مەنىڭ اتىم ديۋ رۋا دە كانتەل،— دەپ جار سالعىسى كەلەتىندەي.
الايدا ۇيىنە كەلىسىمەن ول دە مارەل حانىمدى ەسىنە الىپ، ءسال ابىرجىعانداي بولدى. دەرەۋ حات جازىپ، ونى ەرتەڭ كەزدەسۋگە شاقىردى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ ادەتتەگى نە نارسەگە دە جەڭىل قارايتىن قامسىزدىعىنا باسىپ، بۇعان قولىن ءبىر-اق سىلتەدى دە، ءوزى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى نىعايتۋ ماقساتىندا جاڭا سالىقتار ەنگىزۋ تۋرالى باتىل ماقالاسىن جازۋعا كىرىستى. ول دۆورياندىق تەكتى بىلدىرەتىن شىلاۋ ءۇشىن جىلىنا ءجۇز فرانك، ال باروننان باستاپ كنيازعا دەيىنگى دارەجەسى ءۇشىن بەس جۇزدەن مىڭعا دەيىن فرانك اقشا الىنعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيتىندىگىن ءبىلدىردى. سوڭىنا "د. دە كانتەل" دەپ قول قويدى.
كەلەسى كۇنى اشىناسىنان جەتكەن "كوگىلدىر قاعازدان" ول ونىڭ ساعات بىردە كەلەتىنىن ءبىلدى.
ديۋرۋا ونى ەداۋىر دەگبىرسىزدەنە كۇتتى؛ ول بىردەن ىسكە كىرىسىپ، بەتىنە تۋرا ايتۋعا، تەك سول كەيىندەۋ، العاشقى سوققى اسەرى باسەڭدەگەن كەزدە، سەنىمدى دالەلدەرىن كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىر بويى بويداق بولىپ وتە المايتىنىن، دە مارەل مىرزانىڭ انا دۇنيەگە اتتانار ويى جوق بولعاندىقتان، وزىنە زاڭدى جۇباي قاراستىرۋىنا تۋرا كەلگەنىن ءتۇسىندىرۋدى ويلادى.
سوندا دا وزىنە-وزى كەلە الماي-اق قويدى. قوڭىراۋ سوعىلعان ساتتە ونىڭ جۇرەگى تارسىلداي سوعىپ كەتتى.
ول بۇعان قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى:
— سالەم، سۇيكىمدى دوس!
جىگىت قۇشاعىنىڭ سالقىندىعىن دە مارەل حانىم بىردەن اڭعاردى.
— ساعان نە بولعان؟ — دەپ سۇرادى ول بەتىنە تىكە قاراپ.
— وتىر، — دەدى جىگىت، — سويلەسۋ كەرەك.
قالپاعىن شەشپەي، تەك بەت شىلتەرىن سول عانا كوتەرىڭكىرەگەن دە مارەل حانىم سۇراۋلى كەسكىنمەن وتىرا كەتتى.
ديۋرۋا كوزىن تومەن اۋداردى — وعان ويىن جيناقتاپ الۋ كەرەك ەدى.
— قىمباتتىم مەنىڭ، — دەپ باستادى ول باياۋ ۇنمەن، — مەنىڭ ساعان ايتپاق حابارىمنان ءوزىمنىڭ بەرەكەم كەتىپ، قىنجىلىپ، قامىعىپ وتىرمىن. مەن سەنى شىن سۇيەمىن، شىن جۇرەگىممەن سۇيەمىن، سوندىقتان سەنى ازاپقا سالاتىنىم مەنى ايتار جاڭالىعىمنان گورى قاتتى قاپالاندىرادى.
دە مارەل حانىم قۇپ-قۋ بولىپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— نە بولدى؟ ايتساڭشى! — دەپ سىبىرلاي سويلەدى ول.
وسى كەزدە جىگىت قامىققان، ءبىراق شەشىمدى تۇرمەن، ادەتتە رەنىشتى بولعانمەن، وزىنە جاعىمدى جاعدايدى حابارلاعاندا ايتىلاتىن جالعان قايعىلى ۇنمەن ايتارىن ايتىپ تىندى:
— بولعانى سول — مەن ۇيلەنەمىن.
ايەلدىڭ كوكىرەگىنەن ىشقىنعان اۋىر كۇرسىنىس شىقتى، — ادەتتە ەسىنەن تانىپ بارا جاتقان ادام وسىنداي دىبىس شىعاراتىن، دەم الا الماي بۋلىققان ايەلدىڭ سويلەۋگە شاماسى كەلمەدى.
— مۇنداي شەشىم قابىلداماس بۇرىن مەنىڭ قانشالىقتى قينالعانىمدى بىلسەڭ عوي. — ايەل ۇندەمەگەن سوڭ، ول ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىردى. — مەنىڭ اقشام دا، قوعامدا ايقىن سالماعىم دا جوق.
پاريجدە مەن جالعىزبىن، ەلەۋسىزبىن. ماعان قينالعاندا اقىل بەرەتىن، جۇباتاتىن، ارقاما تىرەك بولاتىن ءبىر ادامنىڭ كەرەگىن سەزىندىم. مەن وزىمە وداقتاس، سەرىكتەس بولار ايەل ىزدەدىم، مەن ونى تاپتىم دا!
ديۋرۋا ايەل وزىنە بىردەڭە دەپ ءتىل قاتار دەپ ۇمىتتەندى. ونىڭ اشۋلانۋىن، اۋىر سوزدەرمەن قورلاي سويلەۋىن كۇتتى.
دە مارەل حانىم ناق ءبىر جۇرەگىنىڭ سوعۋىنا كەدەرگى جاساعىسى كەلگەندەي-اق كەۋدە تۇسىن باستى. بۇرىنعىشا ءۇزىلتىپ-ۇزىلتىپ اۋىر دەم العاندا كەۋدەسى كوتەرىلىپ-باسىلىپ، باسى دا قالتاڭداپ كەتەدى.
جىگىت ونىڭ كرەسلو ارقالىعىندا جاتقان قولىن ۇستاي بەرىپ ەدى، ول قولىن جۇلىپ الدى.
— قۇدايىم-اي! — دەپ سىبىرلادى ايەل جانى شىعىپ بارا جاتقان ادامشا.
جىگىت تىزەرلەپ وتىرا كەتتى، ءبىراق قولىن تيگىزۋگە باتپادى: ايەل تاراپىنان بولار كەز كەلگەن ارەكەت ونى مىنا ۇنسىزدىكتەي قورقىتپاعان بولار ەدى.
— كلو، كىشكەنتايىم مەنىڭ،— دەپ كۇبىرلەدى ول، — مەنىڭ جاعدايىمدى تۇسىنۋگە تىرىسساڭشى. اھ، ەگەر مەن ساعان ۇيلەنە الار بولسام، — ودان باسقا باقىتتىڭ كەرەگى بولماس ەدى! ءبىراق سەنىڭ كۇيەۋىڭ بار. مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ ويلانشى ءوزىڭ، ويلاپ كورشى! مەنىڭ دە قوعامدا ءوز ورنىم بولۋى كەرەك، ال ول ءۇشىن ءوز وشاعىم بولۋى قاجەت. سەن بىلسەڭ عوي... كەيدە مەن سەنىڭ كۇيەۋىڭدى ءولتىرىپ تاستاعىم كەلەتىن...
ونىڭ اقىرىن شىققان كولگىر، جۇمساق ءۇنى مۋزىكا اۋەنىندەي باۋرايدى.
ايەلدىڭ مۇزداي قاتىپ قالعان كوزىنەن شىققان ءىرى-ىرى ەكى تامشى جاس بەتىن قۋالاي تومەن سىرعاناي جونەلدى، ال قالعان تامشىلار كىرپىگىندە مولدىرەپ تۇردى.
— جىلاما، كلو، جىلاماشى،— دەپ سىبىرلاي سويلەدى جىگىت. — جانىمدى اۋىرتپاشى.
قايتكەندە سىر الدىرماۋدى ويلاپ، نامىسىن قامشىلاعان ايەل ارەڭ دەگەندە وزىنە-وزى كەلگەندەي بولدى.
— كىم ول؟ — دەدى مارەل حانىم تاماعىنا جاس كەپتەلگەن ايەلدىڭ وكسىكتى ۇنىمەن.
جىگىت ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى، دەگەنمەن ايتپاي بولمايتىن بولعان سوڭ جاۋاپ قاتتى:
— مادلەنا فورەستە.
دە مارەل حانىم بار دەنەسىمەن سەلك ەتتى دە، تاعى تاستاي قاتىپ قالدى؛ ءوز ويىمەن بولعان ايەل جىگىتتىڭ ءالى تىزەرلەپ تۇرعانىن دا اڭعارماعانداي ەدى.
ءمولدىر تامشىلار ءبىرىن-بىرى قۋالاي سىرعاناپ جاتتى.
ايەل ورنىنان تۇردى. ديۋرۋا ونىڭ ءتىل قاتپاي، ءبىر اۋىز كىنالاسپاي كەتەتىنىن ۇقتى. ول بۇعان رەنجىپ، بار جانىمەن قورلاندى. جىبەرمەس ءۇشىن ول ايەلدىڭ توپ-تولىق اياعىنان قۇشاقتاي الدى، ءبىراق ماتا سىرتىنان-اق اياقتارىنىڭ سىرەسە قالعانىنان ونىڭ قارسىلىعىن سەزىندى.
— ءبۇيتىپ كەتپەشى، جالىنامىن، — دەپ ءوتىندى ول.
ايەل وعان جوعارىدان تومەن جاس بۇلدىراتقان قاپالى كوزبەن قارادى، جان جۇرەگىن بۋلىقتىرعان قايعىسىن بىلدىرە سويلەپ تۇرعان ايانىشتى كوزقاراس ەدى ول.
— مەنىڭ... ايتارىم جوق... — دەپ بۋلىعا سويلەدى ول، — ماعان بۇل جەردە ەشتەڭە قالعان جوق... سەن.، سەن راس ايتاسىڭ... سەن... تەڭىڭدى تاپتىڭ...
مۇنىڭ قولىنان جۇلقىنا شىققان ايەل ەسىككە بەتتەدى، بۇل دا ەندى ۇمتىلمادى.
ورنىنان كوتەرىلگەندە جورج ءوزىن بالتامەن باسقا سوققان ادامداي سەزىندى. ءبىراق ول بويىن تەز جيىپ الدى.
— نەسى بار... وسىلاي بولعانى ءتىپتى جاقسى،— دەدى ول وزىنە-وزى. — جانجالسىز... وڭاي قۇتىلدىم. ماعان كەرەگى دە وسى.
يىعىنان تاس تۇسكەندەي جەڭىلدەنىپ، ءوزىنىن بارىنەن ازات ەكەنىن، جاڭا ءومىر جولىنداعى كەدەرگىدەن ارىلعانىن سەزىنگەن ول ويلاعانى بولعانىنا جانى سەمىرىپ، بويىن كەرنەگەن كۇشتى قايدا جىبەرەرىن بىلمەگەندەي، ءدال ءبىر ءوز تاعدىرىمەن جەكپە-جەككە تۇسكەندەي-اق جۇدىرىعىمەن قابىرعانى قويىپ-قويىپ قالدى.
فورەستە حانىمنىڭ: "ءسىز دە مارەل حانىمعا ايتتىڭىز با؟" — دەگەن سۇراعىنا ول بەتى بۇلك ەتپەستەن:
— ارينە — دەپ جاۋاپ بەردى.
ايەل وعان ءمولدىر كوزدەرىمەن سىناي قارادى.
— ول بۇعان رەنجىمەدى مە؟
— ەشقانداي. كەرىسىنشە، بۇل وتە جاقسى بولعان ەكەن دەدى.
جانالىق تەز تارادى. بىرەۋلەر تاڭعالىپ جاتتى، ەكىنشىلەرى بۇلاي بولارىن الدىن الا بىلگەندىگىن ايتتى، ۇشىنشىلەرى مۇنى وسىلاي بولۋعا ءتيىستى نارسەدەي قابىلدادى.
ەندىگى جازعان فەلەتوندارىنا "د. دە كانتەل" دەپ، حابارلارىنا "ديۋرۋا" دەپ، ال گازەتكە اندا-ساندا بەرىپ تۇراتىن ساياسي ماقالالارىنا "ديۋ رۋا" دەپ قول قويا باستاعان جورج جارتى كۇنىن قالىڭدىعىنىڭ قاسىندا وتكىزىپ ءجۇردى. فورەستە حانىم ءوزىن ونىمەن قارىنداسى سياقتى سونشالىقتى ەركىن، تابيعي ۇستادى، ءبىراق بۇل ەركىندىگىندە شىنايى ەلجىرەۋىمەن قاتار ءوزى السىزدىگىم دەپ بۇركەمەلەۋگە تىرىساتىن ىنتىقتىعى دا بايقالىپ قالاتىن-دى. ەكەۋارا كەلىسىم بويىنشا، بۇلار نەكەلەسكەندە كۋاگەرلەردەن باسقا ەشكىم دە بولمايدى جانە ولار سول كۇنى كەشكىسىن رۋانعا ءجۇرىپ كەتپەك.
قالىڭدىق بىرنەشە كۇن جىگىتتىڭ اكە-شەشەسىنە قوناقتاپ قايتۋعا شەشىم قابىلداعان-دى.
ديۋرۋا ونى بۇل ويىنان باس تارتۋعا ءبىراز ۇگىتتەپ باقتى، ءبىراق ءسوزىن وتكىزە الماعاننان كەيىن ىرقىنا كونۋىنە تۋرا كەلدى.
ەشكىمنىڭ قاتىسۋىن قالاماعاندىقتان، شىركەۋ عۇرپىن وتكىزۋدەن دە باس تارتقان ولار ونىنشى مامىر كۇنى قالا باسشىلىعى عيماراتىنا كىرىپ شىقتى، سودان كەيىن ۇيلەرىنە كەلىپ زاتتارىن جيناستىردى دا، سەن-لازار ۆوكزالىنان جۇرەتىن كەشكى التىنىڭ پويىزىمەن نورماندياعا جول تارتتى.
ولار ەكەۋدەن-ەكەۋ ۆاگوندا وڭاشا قالعان مەزەتكە دەيىن سويلەسۋگە مۇرشالارى بولماعان ەدى. پويىزدىڭ قوزعالعانىن سەزگەن ساتتە ەكەۋى بىر-بىرىنە جالت قارادى دا، ازداعان قولايسىزدىقتى سەزدىرمەۋ ءۇشىن كۇلىپ جىبەردى.
ۇزىننان-ۇزاق باتينول دەباركادەرىنەن وتكەن پويىز اقىرىندا جازىققا — قالا قامالدارىنان سەناعا دەيىن سوزىلاتىن قۋراعان كەڭ جازىققا ىلىكتى.
جورج ايەلىمەن ەكەۋى اندا-ساندا جوق-باردى ايتىپ ءتىل قاتىسقانى بولماسا، ەكەۋى دە تەرەزەگە ۇڭىلە قاراۋمەن بولدى.
انەر كوپىرىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا، ولار ءتۇرلى كەمەلەر، ءتورت ەسكەكتى جانە بالىقشى قايىقتارى سىڭسىپ جۇرگەن وزەندى كورىپ، قۋانىشتى تولقىنىس سەزىمىنە بولەندى. مامىردىڭ وتكىر ساۋلەسى كەمەلەر مەن تىپ-تىنىق قىبىر-جىبىرسىز، شالپىل-شايقالىسسىز، ناق ءبىر باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ جارقىلىندا ۇيىپ قالعانداي كورىنەتىن سۋ بەتىنە قيعاشتاي توگىلىپ تۇردى. وزەن ورتاسىندا جەلدىڭ ءاربىر ءلۇپىلىن قالت جىبەرمەي باعاتىن ەكى ۇلكەن اپپاق ءۇشبۇرىشتى ماتانى كەرە جايعان جەلكەنى بار قايىق ۇشۋعا دايارلانعان ءبىر الىپ قۇستى كوزگە ەلەستەتكەندەي.
— مەن ءپاريجدىڭ توڭىرەگىن ۇناتامىن،— دەدى ديۋرۋا باياۋ ۇنمەن، — مەنىڭ ەسىمنەن قالمايتىن ءبىر ەلەس — وسى جاقتا بالىق جەگەنىمدى ۇمىتپايمىن.
— قايىقتار شە؟ — دەپ ءىلىپ اكەتتى ايەل. — باتىپ بارا جاتقان كۇن شاپاعىن دىبىسسىز سىرعىعان قايىقتا وتىرىپ تاماشالاعان قانداي كەرەمەت!
وتكەندى ماقتاي بەرۋدەن ساقتانۋ كەرەكتىگىن كەنەت ۇققانداي ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى؛ وسى ۇنسىزدىگىمەن ەكەۋى دە، مۇمكىن، وكىنىش اۋەنىنە ەلىگە جونەلگەن بولار-اۋ.
ديۋرۋا ايەلىنە قاراما-قارسى وتىرعان؛ ەندى ونىڭ قولىن الاقانىنا سالىپ سۇيە باستادى.
— پاريجگە ورالعان سوڭ ءبىز ارا-تۇرا تاماقتانۋ ءۇشىن، شاتۋعا بارىپ تۇراتىن بولامىز، — دەدى ديۋرۋا.
— جۇمىستان قولىمىز بوساسا! — دەدى مادلەنا، ونىڭ ۇنىنەن: "جان تىنىشتىعىنان گورى پايدالى ەنبەكتى ويلايىق"، — دەگىسى كەلگەن سىڭاي سەزىلدى.
جىگىت ونىڭ قولىن ۋىسىنان بوساتا قويماي، قالاي ەركەلەتۋ جولىن ويلاستىرۋمەن بولدى. ەگەر الدىندا اڭقاۋلاۋ قىز وتىرسا، ول ەش ويلانباس ەدى، ال مادلەنانىڭ اڭعارعىش تا مىسقىلشىل اقىل يەسى ەكەندىگى ونى تەجەي بەردى. ول ارانداپ قالۋدان، تىم جاسقانشاق نەمەسە كەرىسىنشە، تىم كەۋدەمسوق، قولاپايسىز نەمەسە كەرىسىنشە، تىم ولەرمەن بولىپ كورىنۋدەن قورىقتى.
قولىن قاتتىراق قىسىپ ەدى، ول جاۋاپ قايىرمادى.
— ءسىزدىڭ ايەلىم بولعانىڭىزعا ءالى سەنە الماي وتىرعانىم، — دەدى ول.
مادلەنا بۇعان تاڭىرقاعانداي بولدى.
— نەگە ولاي؟
— بىلمەيمىن. ءبىر ءتۇرلى سياقتى. مەن ءسىزدى ءسۇيىپ العىم كەلەدى جانە وعان حاقىم بار ەكەندىگىنە ءوزىم تاڭعالام.
مادلەنا وعان بەتىن توستى، ول ونى قارىنداسىن وپكەندەي-اق ءسۇيىپ الدى.
— مەن ءسىزدى ەڭ العاش كورگەندە، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، — ەسىڭىزدە مە، مەن فورەستەنىڭ شاقىرۋىمەن ءسىزدىڭ ۇيگە بارعانىمدا، — "شىركىن، وسىنداي ايەلىم بولسا!" — دەپ ويلاعان ەم. ويىم ورىندالدى. سونداي ايەلدى تاپتىم.
— ءسىز ءازىلقوي ەكەنسىز، — دەدى ايەل قۋلانا، ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراعان كۇيى سىبىرلاي كۇلىپ.
"مەن تىم سالقىنمىن. بۇل دۇرىس ەمەس. باتىلداۋ بولعان ءجون"، دەپ ويلاعان ديۋرۋا ونى اڭگىمەگە تارتقىسى كەلدى:
— سىزدەر فورەستەمەن قالاي تانىستىڭىزدار؟
— ءبىز وسى رۋانعا سول تۋرالى سويلەسۋ ءۇشىن بارا جاتىرمىز با؟ — مادلەنا قۋاقىلانا كۇلىمدەگەن كۇيى قارسى سۇراق قويدى.
جىگىت قىزارىپ كەتتى.
— مەن اقىماقپىن. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جۇرەكسىنىپ وتىرمىن.
بۇل ءسوز ايەلگە ۇنادى.
— قويىڭىزشى، نەگە ولاي؟
جىگىت ايەلىنىڭ قاسىنا، تاقالا وتىردى.
— بۇعى! — دەپ، مادلەنا كەنەت داۋىستاپ قالدى.
پويىز سەن-جەرمەن ورمانىن قاق جارىپ كەلە جاتقان. ۇرەيى ۇشقان ەلىك كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اشىق الاڭنان قارعىپ ءوتتى.
مادلەنا ءالى دە اشىق تەرەزەدەن كوز الماي وتىر ەدى، ديۋرۋا كەنەت ەڭكەيىپ ونىڭ موينىنان قادالا ءسۇيدى، — بۇل اشىنالىق ءسۇيىس ەدى.
مادلەنا ءبىراز ۋاقىت قوزعالىسسىز قالدى، سونان سوڭ باسىن كوتەرىپ:
— قويىڭىز، قىتىعىم كەلەدى، — دەدى.
الايدا ەركەلەتۋ توقتالعان جوق: اسا ساقتىقپەن اقىرىن-اقىرىن ول شيراتىلعان مۇرتىمەن ايەلدىڭ اپپاق تەرىسىن قىتىقتاي بەردى.
مادلەنا بويىن جيىپ الدى:
— قويساڭىزشى ەندى!
جىگىت وڭ قولىمەن ايەلدىڭ باسىنان وراي قۇشاقتاپ، بەتىن وزىنە بۇرىپ الدى دا، ولجاسىنا شۇيىلگەن قارشىعاداي ەرنىنە ءتوندى.
ايەل بۇلقىنىپ، ونى يتەرىپ، قولىنان بوساپ شىعۋعا ارەكەتتەندى. ءبىر ءسات بويىن اجىراتىپ العاندا:
— قوي دەدىم عوي سىزگە! — دەپ قايتالادى ول.
ءبىراق جىگىت ونى تىڭدامادى؛ ايەلدى قۇشاعىنا قىسا ءتۇسىپ، دىرىلدەگەن ىنتىق ەرىندەرىمەن قادالا سۇيگەن ول ونى جاستىققا شالقالاتا بەردى.
ارەڭ دەگەندە ونىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىققان مادلەنا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— تىڭداڭىزشى، جورج، قويىڭىز ەندى! ءبىز بالا ەمەسپىز عوي، رۋانعا جەتكەنشە شىدامايتىنداي نە كورىندى.
ايەلدىڭ اقىلدىلىعى ەسىن جيعىزعان جىگىت قىپ-قىزىل بولىپ وتىردى.
بۇرىنعى قالپىنا تۇسكەن كەزدە، ول كوڭىلدەنە ءۇن قاتتى:
— جارايدى، مەن شىدايىن، ءبىراق رۋانعا جەتكەنشە ءسىز مەنەن ءبىر اۋىز ءسوز ەستي المايسىز، — ءسىزدى سولاي قاتىرامىن. ەسىڭىزدە بولسىن: ءبىز پۋاسسيدەن جاڭا ءوتىپ بارامىز.
— مەن-اق سويلەيىن، — دەدى ايەل.
سودان كەيىن ونىڭ قاسىنا وتىرىپ الىپ، قالاعا قايتىپ ورالعاننان كەيىن نەمەن اينالىساتىندارىن رەت-رەتىمەن ايتا باستادى. ولار مادلەنا بۇرىنعى كۇيەۋىمەن تۇرىپ كەلگەن پاتەردە قالا بەرەدى، ونىڭ ۇستىنە فورەستەنىڭ سارالقادا اتقارىپ كەلگەن مىندەتتەرى تۇگەلدەي جالاقىسىمەن قوسا ديۋرۋاعا كوشەتىن بولادى.
جالپى، ول ەكەۋىنىڭ نەكەلىك ءومىرىنىڭ بارلىق ماتەريالدىق جاعىن ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن قالدىرماي ۇسىناقتى ايەل دالدىگىمەن الدىن الا ەسەپتەپ قويعان سياقتى.
ولاردىڭ وداعى باستاپقى كەزدە ءوز مۇلىكتەرىنە جەكە يەلىك ەتۋگە نەگىزدەلەدى جانە ومىردە بولار بارلىق جاعدايلاردى — اجال، ايىرىلىسۋ، ءبىر نەمەسە بىرنەشە ءسابيدىڭ ومىرگە كەلۋى ء-بارىن دە ولار الدىن الا قاراستىرىپ قويادى. ديۋرۋادا، ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ءتورت مىڭ فرانك بار، ونىڭ ءبىر جارىم مىڭىن ول قارىزعا العان. قالعانىن ول بيىلعى جىلى ءوز ومىرىندە بولار وزگەرىستى كۇتۋ ۇستىندە جيناقتاعان قاراجاتى قۇرايدى. مادلەنادا، ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، فورەستە قالدىرعان قىرىق مىڭ فرانك اقشا بار.
ءشارلدى ەسكە العاندا، ول ونى ماقتاڭقىراي سويلەدى:
— ول وتە قۇنتتى، وتە ۇقىپتى، ەڭبەكقور ادام ەدى. قىسقا مەرزىمدە ول قىرۋار قارجى جيناپ الار ەدى.
ءبىراق ءوز ويىمەن بولىپ كەتكەن ديۋرۋا ونى ەستىگەن جوق.
ارا-اراسىندا مادلەنا ءۇنسىز قالىپ، الدەبىر ويعا بەرىلىپ كەتەدى، سودان كەيىن باستالعان اڭگىمەنى ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتەدى:
— ءۇش-تورت جىلدان كەيىن ءسىز وتىزدان قىرىق مىڭ فرانككە دەيىن اقشا جيناي الاسىز. شارل ءالى دە ءومىر سۇرە بەرگەندە، ول دا وسىنشا اقشا تابار ەدى.
ونىڭ اقىل ايتۋىنان جالىققان جورج ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— مەنىڭ بىلۋىمشە، ءبىز وسى رۋانعا سول تۋرالى سويلەسۋ ءۇشىن بارا جاتقان جوق سياقتى ەدىك قوي.
مادلەنا ونىڭ جاعىنان اقىرىن عانا ۇرىپ قويدى.
— راسىندا، مەن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتىپپىن، — دەدى كۇلە سويلەپ.
تاربيەلى بالا كەيپىنە تۇسكەن جىگىت ەكى قولىن تىزەسىنە سالىپ وتىردى.
— اقىماقتىڭ قىلىعىن ىستەپ وتىرسىز، — دەدى مادلەنا.
— مەنى مۇنداي كۇيگە تۇسىرگەن ءوزىڭىز، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى جىگىت، — ەندى مەن وسى قالىپتان شىقپايمىن.
— نەگە؟
— ويتكەنى ءسىز ءبىزدىڭ شارۋاشىلىعىمىزدى عانا جۇرگىزىپ قويمايسىز، مەنى تاربيەلەۋمەن دە اينالىسپاقسىز. ارينە، ءومىر كورگەن جەسىر رەتىندە وعان قاقىڭىز دا بار.
ايەل شىنىمەن تاڭىرقادى:
— ءسىز مۇنىمەن نە ايتپاقسىز؟
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءسىزدىڭ اقىلىڭىز مەنىڭ ساڭىلاۋىما ساۋلە تۇسىرسە، تاجىريبەلى ايەل رەتىندە ءسىز مەن سياقتى كۇنادەن پاك بويداقتىڭ كوزىن اشۋعا ءتيىسسىز!
— مۇنىڭىز مۇمكىن ەمەس! — مادلەنانىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
— ابدەن مۇمكىن، — دەپ قارسىلاستى جىگىت. — مەن ايەل كورگەن جان ەمەسپىن، سولاي ما؟ — ال ءسىز ەركەك كوردىڭىز، — ويتكەنى ءسىز جەسىرسىز عوي، سولاي ما؟ — دەمەك ءسىز مەنى تاربيەلەۋدى... بۇگىنگى كەشتەن باستايتىن بولاسىز، سولاي ما؟ — الايدا ۇيرەتۋدى ءدال ءقازىر باستاساڭىز دا قارسى ەمەسپىن.
— و، ەگەر ءسىز ءدال وسى ماسەلەدە ماعان سەنىم ارتاتىن بولساڭىز!.. — دەپ ايەل كوڭىلدەنە سويلەدى.
— ارينە، سىزگە عانا ءۇمىت ارتىپ وتىرمىن، — ديۋرۋا ساباقتا جاۋاپ بەرىپ تۇرعان مەكتەپ وقۋشىسىنىڭ داۋسىنا سالا سويلەدى.
ول عانا ەمەس، ءبىر جيىرما ساباقتان كەيىن ءسىز مەنى تاجىريبەلى ادام ەتىپ شىعارادى دەپ سەنەمىن... ون ساباقتا نەگىزگى پاندەردەن... وقۋ جانە گرامماتيكاسىن، قالعان ون ساباقتا جاتتىعۋ جانە شەشەندىككە ۇيرەتسەڭىز... مەن، شىنىندا، تۇكتى بىلمەيمىن عوي، ناعىز تۇك بىلمەستىڭ ءوزىمىن!
— سەن اقىماقسىڭ! — دەپ سالدى مىنا ءسوز جانىنا جاققان ايەل ءوز سوزىنە ءمان بەرمەستەن.
— دەمەك سەن ماعان "سەن" دەي باستاساڭ، — دەپ ءىلىپ اكەتتى جىگىت، — مەن دە سونى قالادىم، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، قىمباتتىم، ساعان دەگەن قۇشتارلىعىم سەكۋند سايىن ارتىپ بارادى، ال رۋاننىڭ جولى ماعان ءتىپتى جەتكىزبەيتىندەي بولىپ كورىنەدى!
ديۋرۋانىڭ ەندى اكتەرلىك مانەرمەن، ءسوز ىڭعايىنا قاراي كۇلدىرگى قىلىقتار جاساپ ءتالىمسي سويلەۋى زيالى ادەبي ورتانىڭ كوڭىل كۇي ەرەكشەلىگىنە ۇيرەنگەن ايەلگە قىزىقتى بولىپ كورىندى.
ول جىگىتكە ەندى باسقاشا كوزبەن قاراي باستادى، بارعان سايىن ونىڭ تارتىمدىلىعى ارتىپ، اعاش باسىندا سالبىراپ تۇرعان جەمىسكە اڭسارى اۋىپ، ءبىراق ساناسى ءدال ءقازىر جەۋگە بولمايدى، ازىراق توزىمدىلىك تانىتىپ، تاماقتان كەيىن جەۋ كەرەك دەگەندەي قىزىعۋشىلىعىن وياتتى.
ساناسىن بيلەي باستاعان كۇناكار ويىنان ايەلدىڭ ءوڭى قىزعىلت تارتتى.
— سۇيىكتى شاكىرتىم-اۋ، — دەدى مادلەنا، — مەنىڭ تاجىريبەمە، مەنىڭ اسا مول تاجىريبەمە سەنىڭىز. ۆاگونداعى ءوبىسۋدىڭ ەش جاقسىلىعى جوق، ول تەك تابەتىڭدى ازايتادى.
ودان ءارى قىزارا ءتۇسىپ، ءسوزىن سىبىرمەن اياقتادى:
— ءپىسۋى جەتپەگەن استىققا وراق سالمايدى.
ديۋرۋا كۇلدى، — مىناۋ ادەمى اۋىزدان شىققان استارلى ءسوز ونىڭ ىنتىعىن ارتتىرا ءتۇستى. ول دۇعا وقىعان جانداي-اق ءۇنسىز ەرنىن جىبىرلاتتى، سودان كەيىن شوقىندى دا، سالتاناتتى ۇنمەن ءتىل قاتتى:
— ازعىرۋدان ساقتاۋشى اۋليە ءانتونييدىڭ ىرقىنا بەرىلدىم. مىنە، ەندى مەن تاسپىن.
اقىرىنداپ ىمىرت ءتۇسىپ كەلەدى، ءىڭىر قاراڭعىلىعى ون جاقتا سوزىلىپ جاتقان كوز جەتكىسىز القاپتى جۇقا كەزدەمەدەي جەڭىل مۇنارىمەن كولەگەيلەي باستاپتى. پويىز سەنامەن قاتارلاسا جۇيتكىپ كەلەدى. جاس جۇبايلار تەمىر جولمەن جارىسا، جارقىراتا تازارتىلعان مەتالداي جالتىراعان جالپاق تاسپاداي سوزىلعان وزەنگە جانە اسپاننان توگىلىپ ءتۇسىپ، باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىنىڭ قىزىل شوقتاي جايناعان قان قىزىل شۇعىلاسىنان كوز الا الماي وتىردى. شۇعىلا ءبىرتىن-بىرتىن كۇڭگىرتتەنىپ، كۇل تۇستەنىپ بارىپ ءبىرجولا جوعالدى. ال ىمىرت قويۋلانعان سايىن تۇنجىراي تۇسكەن دالا دا بىرتىندەپ قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەندى.
اشىق تەرەزەدەن سىزدىقتاعان كەشكى مۇڭ بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن عانا جەلپىنىسكەن كوڭىلدەردى تۇنجىراتىپ، ولار دا ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەدى. بىر-بىرىنە تىعىلا تۇسكەن ولار سونداي تاماشا، جايدارى مامىر ايىنىڭ ءبىر كۇنى قالاي تاۋسىلعانىن كوزدەرىنەن وتكەردى.
پويىز مانتەدە توقتاعان كەزدە ۆاگوندا مايلى شىراق جاعىلدى دا، ول جىپىلىقتاعان سارعىش جارىعىمەن كۋپەنىڭ سۇرعىلت رەڭىنە جىلۋ جۇگىرتتى.
ديۋرۋا مادلەنانى قۇشاقتاپ وزىنە تارتتى. ونىڭ تاعاتسىز ىنتىقتىعى ۇزدىككەن مەيىرىمدىلىككە، الىپ-ۇشۋسىز باسەڭ، سابيشە الديلەيتىن، تىنىش قانا ەمىرەنۋگە اۋىسقان.
— مەن سەنى ءارقاشاندا ءسۇيىپ وتەمىن، ماد، كىشكەنتايىم مەنىڭ، — دەگەن سىبىرى ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ شىقتى.
ونىڭ كولگىر ءۇنى مادلەنانىڭ جانىنا جاعىمدى ءتيدى، ايەلدىڭ دەنەسى دىرىلدەپ، جىپ-جىلى ومىراۋىنا بەتىن باسىپ جاتقان جىگىتكە ەڭكەيە ءتۇسىپ، ەرنىن توستى.
ەكەۋى ءۇنسىز، قادالا ۇزاق ءسۇيىستى، سودان كەيىن القىن-جۇلقىن قيمىلمەن كەنەتتەن دەنەلەرى ايقاسا قالدى، ءالسىز قارسىلىقتى باسا-كوكتەگەن قىسقا عانا الىس-جۇلىس، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىققان قۇمار قاندىرۋ. سودان كەيىن ەكەۋى دە ازداپ ابىرجىعان، السىرەگەن، ءبىراق ەمىرەنۋدەن تاڭباعان كۇيى پاروۆوز دابىلى ايالدامانىڭ جاقىن قالعانىنان حابار بەرگەنشە قۇشاقتارىن جازباستان جاتا بەردى.
— ۇيات-اي! — دەدى ايەل ساۋساقتارىمەن قوبىراعان ساماي شاشىن جوندەپ جاتىپ. — ءبىز بالا بوپ كەتتىك پە.
ال ديۋرۋا ونىڭ ەكى قولىن كەزەك-كەزەك اسىعا-ۇسىگە سۇيە بەردى.
— مەن سەنى جاقسى كورەمىن، ماد، كىشكەنتايىم مەنىڭ، — دەدى ول.
سودان رۋانعا جەتكەنشە ولار بەتتەرىن-بەتتەرىنە تاقاپ، اشىق تەرەزەدەن كوزدەرىن الماي، اندا-ساندا شامى جارقىراعان ۇيلەر كورىنىس بەرەتىن ءتۇن قاراڭعىلىعىنا قاراۋمەن بولدى. ءبىر-بىرىنىڭ جىلۋىن سەزىنە وتىرىپ، بۇدان دا ىستىق جاقىندىقتى، ەس-تۇسسىز ايمالاسۋدى اڭساعان ولار قيال دۇنيەسىندە قالىقتاپ جۇرگەندەي ەدى.
ولار قوناق ءۇيدىڭ تەرەزەسى جاعالاۋعا قاراعان بولمەسىن الىپ، اسىعىس تاماقتاندى دا، ۇيقىعا جاتتى. ەرتەڭگىلىك قىزمەتكەر ايەل ولاردى تاڭعى سەگىزدە وياتتى.
شايدى ولارعا تۇنگى ۇستەلشەگە اكەلىپ بەردى، ءبىر-بىر شىنى شاي ىشكەن سوڭ ديۋرۋا ايەلىنە كوز سالدى دا، تاپ ءبىر مول قازىنانىڭ ۇستىنەن شىققان جانداي ونى شاتتانا قۇشاقتاپ:
— كىشكەنتايىم مەنىڭ، — دەپ سىبىرلادى، — مەن سەنى سونداي سۇيەم، سونداي سۇيەم...
مادلەنا وعان قالتقىسىز سەنە ريزالىقپەن كۇلىمسىرەدى:
— مەن دە... سولاي سياقتىمىن... — دەدى ول جىگىتتى ءسۇيىپ جاتىپ.
الايدا جورج تۋعان ۇيىنە جاقىنداعان سايىن ابىرجۋلى ەدى. ول ايەلىن بىرنەشە رەت باس تارتۋعا ۇگىتتەپ باقتى، ونىڭ بويىن ۇيرەتە بەرۋگە تىرىستى. ءقازىر ول تاعى وسى اڭگىمەنى قوزعادى.
— سەن ءتۇسىنشى، وپەرادان كورەتىنىڭدەي ەمەس، بۇلار ناعىز شارۋا ادامدار.
مادلەنا كۇلدى.
— بىلەمىن، ايتقانسىڭ. ودان دا تۇرەگەل، ايتپەسە مەن تۇرا الماي وتىرمىن.
جىگىت توسەكتەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ناسكيىن كيە باستادى.
— بىزگە ول ۇيدە ەشقانداي جاعداي بولمايدى. مەنىڭ بولمەمدە سابان نىعىزدالعان قانار توسەلگەن ەسكى كەرەۋەت قانا تۇر، — باسقا ەشتەڭە جوق. كانتلدە ءجۇن ماتىراس دەگەندى بىلمەيدى.
مادلەنا قۋانىپ كەتكەندەي بولدى:
— ءتىپتى جاقسى. بۇدان ارتىق نە كەرەك... سەنىمەن بىرگە ... ۇيقىسىز وتكەن تۇننەن كەيىن ... كەنەت اتەشتىڭ شاقىرعان داۋسىن ەستىگەنگە نە جەتسىن!
ايەل جۇمساق اق ماتادان كەڭ ەتىپ تىگىلگەن ءۇي كويلەگىن كيدى. ديۋرۋا ونى تاني كەتتى دە، الدەنەگە ءوزىن قولايسىز سەزىندى. نەگە؟ ول ايەلىنىڭ تاڭعى مەزگىلگە ارنالعان كيىمدەرى جەتەرلىك ەكەنىن بىلەدى. سوندا نە، ول ونىڭ ءبارىن دە جاڭامەن الماستىرۋى كەرەك پە؟ ول قالاي ويلاسا دا، ديۋرۋا مىنا سياقتى وزىنە دەيىنگى بىرەۋمەن وتكىزگەن تۇننەن كەيىن كيىلگەن كيىمدەردى ەندى ونىڭ ۇستىنەن كورۋدى قالامايدى-اق. وندا ءتىپتى مىنا جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى ماتادا فورەستەنىڭ جاقىنداسۋىنان بىردەڭە ساقتالىپ قالعانداي سەزىم پايدا بولدى.
تەمەكىسىن تۇتاتقان ول تەرەزەگە جاقىندادى.
ايلاقتاعى جەلكەندى جەڭىل قايىقتار جانە جۇك كوتەرگىش شىعىرلاردىڭ كومەگىمەن تارسىل-گۇرسىلدى مولايتا جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ جاتقان اۋىر كەمەلەرگە تولى جالپاق وزەن كورىنىسى وعان بۇرىننان تانىس بولسا دا، بۇل جولى عاجاپ اسەرگە بولەندى.
— ءتۇۋ، قانداي ادەمى ەدى! — دەپ سۇيسىنە ءتىل قاتتى ول.
جۇگىرىپ كەلگەن مادلەنا ونىڭ يىعىنان ەركىنسي قۇشاقتاپ، جابىسا قالدى دا، تاڭىرقاعاندىقتان داۋىستاپ جىبەردى:
— اھ، قانداي تاماشا، قانداي عاجاپ! — دەپ قايتالاي بەردى ول — وزەندە وسىنشا كەمەلەر توپىرلاپ جۇرەدى دەپ ويلاماپپىن!
ەرلى-زايىپتىلار تاڭعى تاماقتى بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن حابار جىبەرىپ قويعان اكە-شەشەلەرىنىڭ ۇيىندە ىشۋگە ءتيىستى بولاتىن. ءبىر ساعاتتان كەيىن ولار ەسكى قازانداي ساقىرلاعان اشىق كولىك ۇستىندە كەلە جاتتى. بۇلار الدىمەن كوڭىلسىز بۋلۆار اراسىمەن ۇزاق ءجۇردى، سودان كەيىن ۇستىندە وزەن اعىپ جاتقان جايىلىم باستالدى، ودان ءارى جول تاۋعا قاراي ورمەلەدى.
مادلەنا شارشاعان ەدى؛ تۋرا تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنىڭ جانعا جايلى جىلۋى مەن دالا اۋاسىنىڭ تازالىعىنان ماۋجىراعان ول ەسكى ەكيپاجدىڭ بۇرىشىنا تىعىلا ءتۇسىپ، ۇزاماي قالعىپ كەتتى.
ونى كۇيەۋى وياتتى.
— قاراشى، — دەدى ول.
تاۋدىڭ ۇشتەن بىرىندەي جەرگە كوتەرىلگەن ولار كەز كەلگەن ساياحاتشىعا ماقتانىشپەن كورسەتەرلىكتەي تاماشا كورىنىس اشىلعان جەرگە توقتاعان ەكەن.
تومەندە اقشىل وزەن كەڭ-بايتاق جازىقتا يرەلەڭدەي اعىپ جاتىر. سانسىز كوپ ارالمەن شۇبارتقان وزەن كوز جەتكىسىز الدەقايدان اعىپ كەلەدى دە، رۋانعا جەتپەي دوعاشا ءيىلىپ كەتەدى. وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى تاڭعى دىمقىل تۇمان اراسىنان شاتىرلارى كۇنگە شاعىلىسا جارقىراعان، كوپتەگەن ءسۇيىر، جالپاق جانە الىپ ءبىر باعالى تاس سياقتى نازىك وڭدەلگەن اسپانمەن تالاسقان دوعالى كۇمبەزدەر مەن گەربتى تاجدەرمەن، ۇشكىر سۇمبىلەرمەن جانە قوڭىراۋلارمەن بەزەنگەن جۇمىر جانە ءتورتبۇرىشتى مۇنارالار، ال مۇنىڭ بارىنەن جوعارىدا، گوتيكالىق شىركەۋلەردەن دە بيىكتە ۇپ-ۇشكىر سوبور ينەسى، الەمدەگى ەڭ قولاپايسىز دا ەرەنسىز بيىك تاڭعاجايىپ قولا ينە اسقاقتاپ تۇردى.
قارسى جاعالاۋدا ءبىرشاما جەرگە شاشىراي ورنالاسقان سەن-سيەۆەر ەلدى مەكەنىنىڭ كوككە ورلەگەن سايىن كەڭەيە بەرەتىن، جۇمىر، جىڭىشكە زاۋىت مۇرجالارى مەن مۇندالايدى.
وزدەرىنە ۇقساس بيىككە ۇمتىلعان قوڭىراۋ مۇنارالارىنان دا سانى باسىم بۇل ۇزىن كىرپىش مۇرجالاردان شىققان قاپ-قارا كومىر ءتۇتىنى اسپاندى لاستاپ، الىس ءبىر قيىرلارعا قاراي ۇشىپ ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر.
بارىنەن كوتەرىڭكى ءبىر مۇرجا، حەوپس پيراميداسى سياقتى بيىك (ول ادام قولىمەن جاسالعان تۋىندىلاردىڭ ىشىندە بيىكتىگى جاعىنان ەكىنشى ورىندا) جانە ءوزىنىڭ اسقاق قۇربىسى — سوبور ينەسىنە پارا-پار الىپ "نايزاعاي" سۋ ايداۋشى مۇناراسى ۇنەمى ءتۇتىن قۇسىپ جاتاتىن ەڭبەكقور زاۋىتتاردىڭ پاتشايىمى سياقتى بولسا، ونىڭ كورشىسى ءسۇيىر توبەلى حرامدار جيىنتىعىنىڭ پاتشايىمى سەكىلدى كورىنەر ەدى.
شەتتەگى جۇمىسشى اۋدانىنان ءارى قاراعايلى ورمان سوزىلىپ جاتىر. ەسكى جانە جاڭا قالا اراسىن كەسىپ وتكەن سەنا تىك جارلى، ورمان جامىلعان جاعالاۋىن بويلاي، ال كەيبىر جەرىندە اقتاستى جارىن جالاڭاشتاي اعا وتىرىپ، تاعى ءبىر ۇلكەن جارتى شەڭبەر جاسايدى دا، كوز جەتكىسىز الدەقايدا جونەپ بەرەدى. اعىس بويىمەن جوعارىلى-تومەندى ۇلكەندىگى شىبىنداي عانا كەمەلەر جوسىلىپ، قويۋ تۇتىندەرىن بۇرقىلداتا، بارجالارىن سۇيرەتىپ بارادى. سۋ ورتاسىندا كورىنەتىن ارالدار بىرەسە ۇزىننان-ۇزاق تىزبەك جاساي جالعاسسا، ەندى بىردە ءار ءتۇرلى كولەمدەگى جاسىل مونشاقتار تىزبەگىندەي، بىر-بىرىنەن الىسىراق ورنالاسىپتى.
ات ايداۋشى جولاۋشىلاردىڭ تاڭدانىسى اياقتالۋىن توسىپ تۇر. ول ءارقيلى تەكتەگى ادامداردىڭ تاماشالاۋى قانشاعا سوزىلاتىنىن جاقسى بىلەتىن تاجىريبەلى جان ەدى.
ولار ورنىنان قوزعالىسىمەن-اق ديۋرۋا بىرنەشە ءجۇز مەتر جەردە وزدەرىنە قارسى كەلە جاتقان ەكى قاريانى كورىپ قالدى دا، ەكيپاجدان باسىن شىعارىپ، ايعايلاپ جىبەردى:
— بۇل سولار! مەن تانىپ قالدىم!
ەكى شارۋا — ءبىر ايەل مەن ءبىر ەركەك — تەڭسەلە باسىپ، ءبىر-بىرىن يىقتارىمەن قاعىپ-سوعا ءجۇرىپ كەلەدى. ەركەگى الاسا بويلى، مىعىم دەنەلى، بەت-اۋزى قىپ-قىزىل، قارىندى، جاسىنا قاراماي ول ءوزى شىپ-شىمىر كورىنەدى؛ ايەلى ۇزىن بويلى، ارىق، بۇكىرەيگەندەۋ، ۋايىمدى ءجۇزدى، جاسىنان قارا جۇمىسقا جەگىلگەن، كۇيەۋى كەلۋشىلەرمەن اراق ءىشىپ، گۇجىلدەتىپ جۇرگەندە، ەش ەزۋ تارتىپ كۇلىپ كورمەگەن ناعىز اۋىل ەڭبەككەرى ەدى.
ەكيپاجدان شىعىپ، مىنا ەكى جۇپىنى جانعا كوز سالعان مادلەنا كەنەت جۇرەگىنىڭ ايانىشتان سىعىمدالىپ كەتكەنىن سەزىندى. ولار مىنا ماڭعاز مىرزانىڭ ءوز ۇلدارى ەكەنىن تانىمادى، ال مىنا ءبىر اق كويلەكتى ءساندى حانىم كەلىندەرىڭ دەسە، ءتىپتى سەنبەستەي ەدى.
ولار ارتىنان ەكيپاج ەرىپ كەلە جاتقان بۇل قالالىقتارعا كوز سالىپ اۋرە بولماستان، اسىعا-اپتىعا ءجۇرىپ كەلەدى.
ولار ءتىپتى قاستارىنان وتە شىعۋعا ءسال قالدى.
— امانسىڭ با، ديۋرۋا اكەي! — دەپ كۇلە داۋىستادى جورج.
ەكەۋى دە قالت توقتاي قالىپ، قاتتى دا قالدى. كەمپىر الدىمەن ەس جيىپ، ورنىنان قوزعالماعان كۇيى كۇبىرلەي ءتىل قاتتى:
— بۇل سەنسىڭ بە، بالام؟
— ارينە، باسقا كىم دەيسىڭ، ديۋرۋا شەشەي! — دەگەن جورج جاقىنداپ بارىپ، ونىڭ ەكى بەتىنەن ساعىنعاندىعىن بىلدىرە شولپىلداتىپ ءسۇيدى. سودان كەيىن ساۋداگەرلەر كيەتىن قارا جىبەكتەن تىگىلگەن بيىك رۋاندىق فۋراجكاسىن قولىنا العان اكەسىنىڭ بەتىنە بەتىن تيگىزدى.
— مىنە، مەنىڭ ايەلىم،— دەدى سونسىن جورج.
شارۋالار مادلەناعا كوز توقتاتتى. ولار وعان ءبىر كەرەمەت كورگەندەي، قورقىنىشپەن، مازاسىزدانا قارادى، بۇل قات-قابات سەزىمنىڭ ۇستىنە شالدا قاناعاتتانۋ جانە ماقۇلداۋشىلىق، ال كەمپىردە قىزعانىشتى جاقتىرماۋشىلىق سەكىلدى قوسىمشا تۇيسىكتەر پايدا بولدى.
تابيعاتىنان شات كوڭىلدى، ونىڭ ۇستىنە ىشىلگەن اراق پەن ءتاتتى سيدردەن كوڭىلى كوتەرىڭكى شال باتىلدانىپ، قۋلانا كوزىن قىستى:
— بەتىنەن سۇيۋگە بولاتىن شىعار؟
— سۇيە بەر، — دەدى ۇلى.
ونسىز دا ءوزىن جايسىز سەزىنىپ تۇرعان مادلەنا شالعا بەتىن توسۋعا ءماجبۇر بولدى دا، شال ونى اۋىل ادامدارىنشا ءشولپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ، اۋزىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتتى.
كەمپىر دە ونى بەتىنەن ءسۇيدى، ءبىراق بۇل ءىش تارتۋى جوق سالقىن قاندى ەرىن تيگىزۋ بولدى. جوق، ونىڭ ارمانداعان كەلىنى مۇنداي ەمەس بولاتىن: ول كەلىستى، كۇش-قۋاتى سىرتىنا تەۋىپ تۇرعان، ەكى بەتى الماداي، ساۋىن بيەدەي جۇپ-جۇمىر فەرمادا وسكەن قىزدى ەلەستەتىپ ەدى كوز الدىنا. ال مىنا ۇلبىرەككە ورانعان، مۋسكۋس ءيىسى اڭقىپ تۇرعان حانشايىمدى ول جەزوكشەگە ۇقساتتى. كەمپىر اتىردەن تەك مۋسكۋس ءيىسى اڭقىپ تۇرادى دەپ قابىلداۋشى ەدى.
ەندى ءبارى جاس جۇبايلاردىڭ شاماداندارىن اكەلە جاتقان ەكيپاجدىڭ سوڭىنان ىلەستى.
شال ۇلىن قولتىعىنان الدى دا، اياڭعا كوشىپ، اۋەستەنە سۇراق قويدى.
— ال جاعدايىڭ قالاي؟
— ايتارلىقتاي جاقسى!
— دۇرىس، دۇرىس! ايەلدەن قانشا اقشاعا يە بولدىڭ؟
— قىرىق مىڭ فرانك،— دەدى جورج.
شال تاڭدانعاننان ىسقىرىپ جىبەردى.
— قاراي گور مۇنى! — اتالعان سوما مولشەرىنەن ەسى شىققان شال وسىدان باسقا ءسوز ايتا المادى.
سودان كەيىن ماڭىزدانىپ، سەنىمدى ۇنمەن:
— ايتارى جوق، سۇلۋ-اق! — دەدى.
مادلەنا وعان شىنىمەن ۇناعان ەدى. كەزىندە ونىڭ ءوزى دە بۇل سالادا ناعىز بىلگىردىڭ ءبىرى بولعان-دى.
مادلەنا مەن ەنەسى قاتارلاسا ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ەركەكتەر ولاردى قۋىپ جەتتى.
ولار قىستاققا — جولدىڭ ەكى قاپتالىنا، سول جاعىنا ون ءۇي، وڭ جاعىنا ون ءۇي ورنالاسقان كىشىگىرىم قىستاققا — جەتىپ قالدى، مۇندا قالالىقتارشا سالىنعان ۇيلەر دە، سونىمەن قاتار كىرپىشتەن، بالشىقتان سالىنىپ، سابانمەن جانە شيپىرمەن جابىلعان قاراپايىم لاشىق ۇيلەر دە بار ەدى. قىستاقتىڭ سول جاق شەتىندە تۇرعان شاتىرلى ءبىر قاباتتى ءۇي ديۋرۋا شالدىڭ "اسەم كورىنىس" اتتى يەلىگى ەكەن. كونە ءداستۇر بويىنشا، ەسىك ماڭدايشاسىنا قاعىلعان قاراعاي بۇتاعى — قالاعان ادامدارعا ەسىك اشىق ەكەندىگىن بىلدىرەتىن بەلگى.
زالداعى ەكى ۇستەلدى تىركەستىرىپ، كىشىرەك ەكى داستارقانمەن جاۋىپ، تاڭعى اس جاسالعان ەكەن. شارۋاشىلىققا كومەكتەسىپ جۇرگەن كورشى ايەل سالتاناتتى حانىمدى كورىپ، يىلە امانداستى دا، جورجدى كورىپ:
— يسۋس قۇدايىم-اي، بۇل سەنبىسىڭ، بالاقايىم؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— ءيا، بۇل مەنمىن، بريۋلەن شەشەي! — دەپ كوڭىلدەنە جاۋاپ قاتقان جورج ونى دا الگىندە اكە-شەشەسىن سۇيگەندەي ەتىپ بەتىنەن ءسۇيدى.
سودان كەيىن ول ايەلىنە بۇرىلدى:
— ءجۇر، ءوز بولمەمىزگە بارالىق، قالپاعىڭدى قوياتىن جەر سونان تابىلار.
وڭ جاقتاعى ەسىك ارقىلى ول ايەلىن تاس ەدەندى قوڭىر سالقىن بولمەگە باستاپ كەلدى، بولمەنىڭ قابىرعالارى اكپەن اقتالعاندىقتان، اپپاق بولىپ كورىندى، ال كەرەۋەتتىڭ تۇسىنا كولەنكور تۇسكيىز ءىلىنىپتى. وسى جىپ-جىلماعاي كوڭىلسىز بولمەنىڭ رەڭىن كىرگىزىپ تۇرعان نارسەلەر — سۋ سەبەلەگىشتىڭ ۇستىندە تۇرعان يسا پايعامباردىڭ ايقىشقا شەگەلەنگەن سۋرەتى جانە كوك پالمانىڭ استىندا تۇرعان پول مەن ۆيرگينيا، سونداي-اق جيرەن اتقا مىنگەن I ناپولەون بەينەلەنگەن ەكى ولەوگرافيا عانا ەدى.
ەكەۋى وڭاشا قالىسىمەن جورج مادلەنانى ءسۇيىپ الدى.
— سالەم، ماد. مەن قارتتارىمدى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن. پاريجدە جۇرگەندە ولاردى ويلامايسىڭ، ال كورىسكەن شاقتا دەگەنمەن ءىشىڭ ەلجىرەيدى.
وسى كەزدە بولمە قابىرعاسىن توقىلداتقان اكەسى:
— تەزىرەك، تەزىرەك، سورپا سۋىپ قالادى! — دەپ داۋىستادى.
زالعا بارۋعا تۋرا كەلدى.
اۋىل ادەتىنشە ۇزاق ىشىلەتىن تاڭەرتەڭگى تاماققا وتىرىستى، اس مازىرىندە ەش تالعام جوق: قوي ەتىنەن كەيىن كولباسا، كولباسادان كەيىن قۋىرىلعان جۇمىرتقا بەرىلدى. سيدر جانە بىرنەشە ستاقان شاراپتان كەيىن ديۋرۋا شالدىڭ كوڭىلى شارىقتاپ، اۋىز جاپپاي سويلەۋگە اينالدى: تەك ۇلكەن وتىرىستاردا ايتۋعا ساقتاپ جۇرگەن قالجىڭدارىن قارداي بوراتىپ، ءوز دوستارىنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعا دەگەن بوپ، ىڭعايسىز، ادەپسىز قالجىڭداردى دا جىبەرىپ-جىبەرىپ الدى. جورج ولاردى بۇرىننان بىلەتىن، سوندا دا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلۋمەن بولدى، ول تۋعان اۋىلىنىڭ اۋاسىنان ماس بولعانداي، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى، بالا كەزىنەن تانىس كورىنىستەر، كەز كەلگەن زاتتار، كەز كەلگەن ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارى: ەسىككە سالىنعان كەرتىك بەلگىلەر، ۇمىتىلا باستاعان ءسال نارسەنى ويىنا سالعان ءۇش اياقتى ورىندىق، توپىراق ءيىسى، تاياۋ اراداعى ورماننان اڭقىپ تۇرعان شايىر مەن اعاشتىڭ حوش يىستەرى، تانىس ءۇي ءيىسى، وڭەزدەنگەن سۋ ءيىسى، كوڭ ءيىسى — ونىڭ قالعىپ جاتقان بۇرىنعى سەزىمدەرىن ءتۇرتىپ وياتىپ، كوكەيىندەگى كوپ نارسەلەردى تىرىلتكەندەي.
ديۋرۋا كەمپىر بۇرىنعى قاتاڭ دا قاپالى تۇرىنەن وزگەرە قويماي، كەلىنىنە ءۇنسىز عانا ۇناتپاي قاراپ وتىردى، ارينە، ءومىر بويى اۋىر بەينەتتەن بەل جازباعان، قولى كۇستى ەڭبەك تورىسىنا مىنا ۇلبىرەگەن قالالىق كەلىنشەك الدەبىر كۇناكار، سالداقى كورىنىپ، تەك ەركەكتەردىڭ ەرمەگى ءۇشىن جارالعان قۋىرشاق رەتىندە قابىلداعان جيىركەنىش سەزىمىن جەڭە الماي-اق قويدى. ول مينۋت سايىن ورنىنان تۇرىپ، داستارقانعا تاماق اكەلىپ، گرافيننەن ستاقاندارعا سارعىش قىشقىل شاراپتان نەمەسە گازدالعان ليموناد قۇساپ شولمەككە سىيماي كوبىگى بۇرقىراعان جيرەن سيدردەن قۇيىپ بەرىپ وتىردى.
مادلەنا كوڭىلسىز وتىردى: ول ەشتەڭە جەمەدى، ەشكىممەن سويلەسپەدى؛ ادەتىنشە ەزۋ جيماي كۇلىمسىرەگەنىمەن، بۇل جىميىسىنان ەرىكسىز مويىنسۇنعاندىق بايقالىپ تۇردى. ول الدەنەگە كوڭىلى تولماي، كۇيىنىش سەزىمىندە وتىردى. نەگە؟ مۇندا كەلگىسى كەلىپ قويماي قويعان ءوزى عوي.
مۇنداعىلار شارۋا ادامدارى، قاراپايىم شارۋالار ەكەندىگىن ودان ەشكىم جاسىرعان جوق. وندا ول نەگە ولاردى باسقاشا ەلەستەتتى،— ومىرىندە ەش نارسەنى ارتىق دارىپتەۋدى قالامايتىنى قايدا؟
ءبىراق ول مۇنى ءتۇسىندى مە؟ ايەلدەر قاشاندا ءبىر ەرەكشە نارسەنى، ومىردەگى شىندىعىنان وزگەشە ءبىر نارسەنى كۇتۋمەن جۇرەدى عوي. مۇمكىن، سىرتتاي ولار وعان بۇدان گورى سىپايىلاۋ بولىپ ەلەستەگەن شىعار؟ بۇدان گورى اسەرلىرەك دەگەن دە جاي ءسوز، بۇدان گورى ماندىرەك، بۇدان گورى مەيىرباندىلاۋ، اقجارقىنداۋ، كورىكتىلەۋ، تاۋىرىرەك بولىپ ەلەستەگەن بولار. ارينە، ولار رومانداردا جازىلاتىنداي ونەگەلى ادامدار ەمەس ەكەندىگىن ءوزى دە ءبىلدى. ەندى نەگە كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارى، ولاردىڭ دورەكىلىكتەرى، ءاربىر ءسوزى، ءار قيمىلى، كۇلكىسى تۇرپىدەي ءتيىپ، جيىرىلىپ وتىر؟
مادلەنا ءوز اناسىن ەسىنە الدى، سەن-دەنيدە ءبىلىم العان قىزمەتشى قىز، بىرەۋدىڭ ازعىرۋىنان بالالى بولىپ، جوقشىلىق پەن قايعىدان ەرتە، مادلەنانىڭ ون ەكى جاسىندا قايتىس بولعان اناسى جايلى ول ءتىرى جانعا ءتىس جارماۋشى ەدى. ءبىر بەلگىسىز ادام مادلەنانىڭ وقۋىنا جاعداي جاسادى. مۇمكىن، اكەسى شىعار؟ كىم ەكەن ول؟ ازداعان كۇدىگى بولعانىمەن، ونىڭ كىم ەكەنىن مادلەنا سول كۇيى بىلە المادى.
تاڭعى اس اياقتالاتىن ەمەس. كەلۋشىلەردىڭ الدى كورىنە باستادى، — ولار ديۋرۋا شالمەن امانداسىپ جاتتى، جورجدى تانىپ ىشەكتەرىن تارتادى، ال جاس كەلىنگە ۇرلانا كوز تاستاپ، "وي، جورج، جىگىت ەكەنسىڭ، كەرەمەت ايەل تاۋىپسىڭ" دەگەندەي، جورجعا قاراپ قۋلانا كوز قىسادى.
ال شالا تانىستارى اعاش ۇستەلدەرگە جاعالاي جايعاسىپ الىپ: "ءبىر ليتر!"، "ءبىر ساپتاياق!"، "ەكى رومكە كونياك!"، "راپايليادان ءبىر ستاقان!" — دەپ ايقايلاپ قويىپ، اق جانە قارا تاستارىن تارسىلداتىپ دومينو ويناۋعا كىرىسەدى.
ديۋرۋا كەمپىردىڭ كىرىپ-شىعۋى جيىلەپ، كەلۋشىلەرگە جابىرقاۋ كۇيدە قىزمەت كورسەتىپ ءجۇر، ولاردان اقشا الىپ، كوك الجاپقىشىنىڭ شەتىمەن ۇستەلدەردى ءسۇرتىپ قويادى.
بولمەنىڭ ءىشى قىش ترۋبكالار مەن ارزان سيگارلاردىڭ بۇرقىراعان تۇتىنىنە تولا باستادى. مادلەنا بۋلىعا جوتەلدى.
— دالاعا شىعايىقشى. شىداي الار ەمەسپىن.
الايدا تاماقتانۋ ءالى اياقتالماعان ەدى. ديۋرۋا شال كەيىگەن ءتۇر تانىتتى. سودان كەيىن مادلەنا ورنىنان تۇردى دا، ەركەكتەر كوفەلەرى مەن كونياكتارىن ءىشىپ بولعانشا توسا تۇرۋ ءۇشىن، كىرەبەرىس ەسىك الدىنداعى ورىندىققا وتىردى.
ازدان كەيىن ونىڭ قاسىنا جورج كەلدى.
— سەناعا بارىپ قايتايىق پا؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، ءيا! كەتتىك، — دەپ، قۋانا كەلىستى ايەلى.
ولار تاۋدان ءتۇسىپ، كرۋاسسەدە قايىق جالدادى. ىستىق ماۋجىراتقان ولار كۇننىڭ قالعان بولىگىن كوكتەمگى جايما-شۋاق كۇن ساۋلەسى قىزدىرىپ، جەڭىل تولقىن الديلەگەن ارال جاعالاۋىندا، ءسامبىتالدىڭ كولەڭكەسىندە وتكىزدى.
قاراڭعى تۇسكەندە عانا ولار ۇيگە قايتتى.
مايشامنىڭ جارىعىندا ىشىلگەن كەشكى تاماق مادلەناعا ەرتەڭگى استان دا اۋىر ءتيدى. ماس بولعان ديۋرۋا شال جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. شەشەسى تومسارعان كۇيىنەن جازبادى.
بولار-بولماس جارىق تۇسكەن سۇرقاي قابىرعالاردا ارباڭداعان ءداۋ مۇرىندى كولەڭكەلەردىڭ ەرەپەيسىز قوزعالىستارى تىم ەرسى كورىنەدى. بىرەۋ-مىرەۋ دىرىلدەي جانعان شىراق جارىعىنا قىرىنان بۇرىلسا-اق قابىرعادا پايدا بولاتىن الىپ قول ايىرعا ۇقساعان شانىشقىسىن بەتىنە تامان اپارادى، سول كەزدە ءداۋ قۇبىجىقتىڭ ارانىنداي بولىپ اۋىز اشىلادى.
تاماقتانىپ بولىسىمەن مادلەنا مىنا تەمەكىنىڭ اششى ءتۇتىنى اڭقىعان سۇرقاي بولمەدە وتىرماۋ ءۇشىن، كۇيەۋىن تازا اۋاعا الىپ شىقتى.
— مىنە، سەنىڭ ءىشىڭ پىستى، — دەدى جورج ولار دالاعا شىعىسىمەن.
ايەل قارسىلاسايىن دەپ ەدى، ول ءسوز بەرمەدى:
— جوق. مەن ءبارىن كورىپ وتىرمىن. كەتكىڭ كەلسە، ەرتەڭ-اق قايتىپ كەتەيىك.
— ءيا. قايتايىقشى، — دەپ كۇبىرلەدى ول.
ەكەۋى ىلگەرى اياڭداپ كەلە جاتتى. جىپ-جىلى تامىلجىعان تۇنگى قاراڭعىلىقتا ءتۇرلى قىبىر-جىبىر، سىبدىرلاعان دىبىستار ەستىلەدى. ولار بيىك-بيىك اعاشتاردىڭ اراسىندا سالىنعان جولمەن، قاراۋىتا مۇنارتقان ەكى قاتار اعاش قابىرعانىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلەدى.
— ءبىز قايدامىز؟ — دەپ سۇرادى مادلەنا.
— ورماندامىز، — دەدى جىگىت.
— بۇل ورمان ۇلكەن بە؟
— وتە ۇلكەن، بۇكىل فرانسياداعى ۇلكەن ورمانداردىڭ ءبىرى.
توپىراقتىڭ، اعاشتاردىڭ، مۇكتىڭ، شىرىگەن تومار ءيىسى، شىرىنى اققان بۇتاقتار ءيىسى، — اينالا وسى ەجەلگى دە جاڭا يىستەر ورمان ىشىندە بوگىپ تۇرعانداي بولىپ سەزىلەدى. مادلەنا باسىن شالقايتىپ، اعاش اراسىنان كورىنگەن جۇلدىزدارعا قارادى، بىردە-بىر اعاش ءدىر ەتپەي مۇلگىپ تۇرسا دا، اينالاداعى جاپىراقتار مۇحيتىنىڭ بولار-بولماس تولقىعان دىبىسىن ونىڭ قۇلاعى شالعانداي بولدى.
دەنەسىن شىمىرلاتىپ وتكەن دىرىلدەن ونىڭ جۇرەگىندە بەيمالىم ءبىر اڭساۋ سەزىمى پايدا بولعانداي سەزىلدى. ونىڭ نە ەكەنىن ءوزى تۇسىنە المادى. ول ءوزىن ايدالادا جالعىز قالىپ قويعانداي، تىرىدەي كومىلىپ، ەندى وسى جەردەن ەشقاشان شىعا المايتىنداي، جان-جاعىنان نەشە ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ كەلە جاتقانداي، جوعارىدا بىلىنەر-بىلىنبەس تولقىندانىپ جاتقان مىناۋ اسپان استىندا وزىنەن باسقا ءتىرى جان قالماعانداي سەزىندى.
— مەن قورقىپ تۇرمىن. قايتايىقشى، — دەپ سىبىرلادى ول.
— قايتساق، قايتايىق.
— ال پاريجگە ەرتەڭ قايتامىز عوي؟
— ءيا، ەرتەڭ.
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ!
— قالاۋىڭ ءبىلسىن. تاڭەرتەڭ دەسەڭ، تاڭەرتەڭ.
ولار ۇيگە كەلگەندە قارتتار جاتىپ قالعان ەكەن.
مادلەنا تۇندە جايسىز ۇيىقتادى. ول ۇيرەنبەگەن اۋىل دىبىستارىنان: جاپالاقتىڭ داۋسى، ءۇي سىرتىنداعى قورادان شوشقانىڭ قورسىلداعانى، ءتۇن ورتاسىنان باستاپ شاقىرۋعا كىرىسكەن اتەشتىڭ ايقايى قايتا-قايتا شوشىتىپ ويانا بەردى.
تاڭ ساۋلەسى تۇسەر-تۇسپەستەن ول اياعىنان تىك تۇرىپ، جولعا جينالا باستادى.
جورج اكە-شەشەسىنە قايتاتىندىعىن ايتقاندا، ولار اۋەلى ابىرجىپ قالعانىمەن، ءسوزدىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن بىردەن ۇقتى.
شال ءبىر-اق سۇراق قويدى:
— ەندى كەزدەسە الار ما ەكەنبىز؟
— ارينە. بيىل جازدا.
— جارايدى وندا.
— تەك كەيىن وكىنىپ جۇرمەسەڭ بولدى دا، — دەپ كۇڭك ەتتى اناسى.
رەنىشتەرىن تارقاتۋ ءۇشىن، ول قارتتارىنا ەكى ءجۇز فرانك بەردى.
جۇمساپ جىبەرگەن بالا ەكيپاجدى ساعات وندا الىپ كەلدى دە، كەمپىر-شالدى بەتتەرىنەن ءسۇيىپ قوشتاسقان جاستار ءجۇرىپ كەتتى.
تاۋدان تومەنگە ءتۇسىپ بولعان كەزدە، ديۋرۋا كۇلە ءتىل قاتتى:
— مىنەكەي، مەن ساعان ەسكەرتكەن ەدىم عوي. مەن سەنى اتا-اناممەن — ديۋ رۋا دە كانتەل مىرزامەن، جانە باسقا دا حانىمدارمەن تانىستىرماي-اق قويۋىم كەرەك ەدى.
مادلەنا دا كۇلىپ جىبەردى.
— ولار ماعان وتە ۇنادى، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ول. — ولار تاماشا ادامدار، مەن ولاردى جاقسى كورىپ كەتەتىن سياقتىمىن. پاريجگە بارعان سوڭ مەن ولارعا ءبىراز سىيلىق سالىپ جىبەرەمىن.
ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ بارىپ، تاعى ءسوزىن جالعادى:
— ديۋ رۋا دە كانتەل... كورەرسىڭ، ءبىزدىڭ شاقىرۋ حاتىمىزعا ەشكىم دە تاڭىرقامايدى. ءبىز ولارعا ءبىر اپتا سەنىڭ اتا-اناڭنىڭ ۇيىندە بولىپ كەلدىك دەيمىز.
جىگىتكە جابىسا ءتۇسىپ، ونىڭ مۇرتىنا ەرنىن تيگىزدى:
— سالەم، جورج!
— سالەم، ماد، — دەپ جاۋاپ قاتقان جىگىت ايەلىن بەلىنەن وراي قۇشاقتادى.
الىستا، تاڭعى كۇن ساۋلەسىنە شومىلعان جازىقتىڭ ورتاسىندا كۇمىس تاسپاداي جارقىراعان وزەن يرەلەڭدەيدى، زاۋىت مۇرجالارىنىڭ بارىنەن اسپانعا قاپ-قارا ءتۇتىن بۋداقتايدى، ال كونە قالا ۇستىندە ۇشكىر كۇمبەزدەر كوككە شانشىلا اسقاقتايدى.
II
ديۋ رۋالاردىڭ استاناعا قايتىپ ورالعانىنا ەكى كۇن بولعاندا، جورج ءوزىنىڭ جۇمىسىنا قايتا كىرىستى، ول ىشتەي ءوزىن حرونيكا ءبولىمى باستىعى مىندەتىنەن بوساتىپ، فورەستەنىڭ ورنىنا تاعايىنداۋدان دامەلەنىپ ءجۇردى، سوندا ول باسى ءبۇتىن ساياساتپەن اينالىسار ەدى-اۋ.
بۇل كۇنى كەشكىسىن ول تاماقتانۋ ءۇشىن كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن ۇيىنە — ءبىر كەزدە وزىنە دەيىنگى فورەستە تۇرعان ۇيگە تەزىرەك جەتىپ، ايەلىن، كۇن وتكەن سايىن كوركىمەن كوڭىلىن باۋراپ، ومىرىنە ەرەكشە اسەرىن تيگىزە باستاعان كەلىنشەگىنە اسىعىپ كەلە جاتتى. نوتر-دام- دە-لورەت بۇرىشىندا تۇرعان گۇل ساتۋشىنىڭ قاسىنان وتە بەرە ول مادلەناعا گۇل العىسى كەلدى دە، دەرەۋ ءالى قاۋاشاعىن اشا قويماعان حوش ءيىستى راۋشان گۇلدەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر شوعىن تاڭدادى.
باسپالداقتىڭ ءار ورامىنان بۇرىلعان سايىن ول ايناعا كوز سالىپ، وسى ۇيگە تۇڭعىش قالاي كەلگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى.
كىلتىن ۇيدە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن، ەسىكتى مادلەنانىڭ كەڭەسىمەن الىپ قالعان سول باياعى مالاي اشتى.
— ديۋ رۋا حانىم ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، مىرزا.
اسحانا تۇسىنان وتە بەرگەندە، ول داستارقاننىڭ ءۇش ادامعا ارنالىپ جاسالعانىن كورىپ، تاڭعالدى. اسحانانى قوناقجايدان ءبولىپ تۇرعان شىمىلدىق كوتەرىلىپ قويىلعان ەكەن، سوندىقتان ول ءدال وسى ساتتە اشىق پەش ۇستىندەگى كوزەگە تۋرا ءوز قولىنداعىداي ءبىر شوق گۇلدى سالىپ جاتقان مادلەنانى كورىپ قالدى. ونىڭ لەزدە كوڭىلى ءتۇسىپ، ايەلىنە ىزەت ءبىلدىرىپ، ريزا ەتۋ ارقىلى راقاتقا بولەنبەك بولعان تالابىنا بىرەۋ كەسە-كولدەنەڭ تۇرعانداي جاعىمسىزدىق سەزىندى.
— سەن بىرەۋدى شاقىرىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول كىرە بەرە.
— اتاپ شاقىرماسام دا، — دەدى ايەلى بۇرىلىپ قاراماستان گۇلمەن اينالىسىپ جاتقان كۇيى، — بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، مەنىڭ ەسكى دوسىم، گراف دە ۆودرەك كەلەدى: ول ىلعي دۇيسەنبى كۇندەرى تۇستىكتى بىزبەن ىشەدى.
— ءا! جاقسى ەكەن، — دەپ كۇبىرلەي سويلەدى جورج.
ايەلىنىڭ ارتىندا گۇل شوعىن ۇستاپ تۇرعان ول ونى نە تىعارىن، نە لاقتىرىپ جىبەرەرىن بىلمەي داعداردى.
— قاراشى، مەن ساعان راۋشان اكەلدىم، — دەدى اقىرى.
مادلەنا بۇرىلىپ قارادى دا، جىميىپ كۇلدى.
— سەن قانداي جاقسى ەدىڭ! — دەپ، كەلىنشەك شىن قۋانعان تۇرمەن قولىن سوزىپ، ەرنىن توسقاندا، جىگىتتىڭ كوڭىلى بىردەن جايلانىپ سالا بەردى.
سودان كەيىن گۇلدى الىپ قۇمارلانا يىسكەدى دە، كوڭىلى كونشىگەن بالا سياقتى جىلدام قيمىلمەن ونى العاشقى گۇلدىڭ قاسىنداعى ەكىنشى بوس كوزەگە ورنالاستىردى.
— نەتكەن قۋانىش! — دەدى سونان سوڭ ولارعا سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ، — مىنە، مەنىڭ ءۇيىم جايناپ سالا بەردى.
سودان كەيىن كۇيەۋىن سەندىرە سويلەدى:
— بىلەسىڭ بە، ۆودرەك سونداي تاماشا ادام، سەندەر تەز ءتىل تابىسىپ كەتەسىڭدەر.
قوڭىراۋ گرافتىڭ كەلگەندىگىنەن حابار بەردى. ول سالماقپەن، سەنىمدى، ءوز ۇيىنە كەلگەندەي جايباراقات كىردى. سىرباز ءيىلىپ مادلەنانىڭ ساۋساعىنان ءسۇيدى، سودان كەيىن كۇيەۋىنە بۇرىلىپ، جايدارى جۇزبەن قولىن ۇسىنىپ جاتىپ:
— قالاي ءجۇرىپ جاتىرسىز، ءقادىرلى ديۋ رۋا؟ — دەپ سۇرادى.
ونىڭ مەنمەندىگى مەن تاكاپپارلىعى، جاعدايدىڭ وزگەرۋىنىڭ بەلگىسىندەي ىمىراشىل تىلەكتەستىككە اۋىسقانداي. ونىڭ مۇنشالىق وزگەرىسىنە تاڭىرقاعان جۋرنالشى دا سىپايى بولۋعا تىرىستى. بەس مينۋتتەن كەيىن ولار ون جىلدان بەرى جان قيىسپاس دوس ادامدارداي كۇيدە وتىردى.
— مەن سىزدەردى وڭاشا قالدىرىپ كەتەمىن،— دەدى جارقىلداي سويلەگەن مادلەنا. — اس ۇيگە بارىپ كەلەيىن.
ەركەكتەر ونىڭ سوڭىنان قاراپ وتىرىپ قالدى.
مادلەنا قايتىپ كەلگەن سوڭ، ولار ءبىر جاڭا پەساعا بايلانىستى تەاتر تۋرالى ءسوز قىلدى. بۇل جوندە ولاردىڭ پىكىرلەرى ۇيلەسكەنى سونداي، ولاردىڭ جۇزدەرىندە وسىنشالىقتى پىكىرلەس بولىپ شىققاندارىنا دەگەن ريزالىقتان ءبىر-بىرىن جاقسى كورگەندىك بەلگىسى بايقالىپ تۇردى.
تۇستىك جايما-شۋاق، جاقسى جاعدايدا ءوتتى. گراف وسى ۇيدە، مىنا سۇيكىمدى ەرلى-زايىپتىلار قاسىندا ءوزىن جاقسى سەزىنگەندىكتەن، كەش بولعانشا وتىرىپ قالدى.
ول كەتكەن سوڭ، مادلەنا كۇيەۋىنە بۇرىلىپ:
— شىنىندا، كەرەمەت ادام ەمەس پە؟ جاقىن تانىپ-بىلگەن سايىن ول ۇناي تۇسەدى. ول ناعىز سىننان وتكەن، سەنىمدى، كۇمانسىز دوس. Ah، ەگەر ول بولماسا...
ول ءوز ويىن اياقتاماي توقتاپ قالدى.
— ءيا، سونداي سۇيكىمدى ادام، — دەدى جورج. — مەنىڭشە، ءبىز جاقىن دوس بولىپ كەتەتىن سياقتىمىز.
— ال بىزگە جاتار الدىندا ءبىراز جۇمىس ىستەۋ كەرەك، — دەدى تاعى مادلەنا. — ۆودرەك كەلىپ قالعاندىقتان، مەن ساعان بۇل تۋرالى تاماقتىڭ الدىندا ايتىپ ۇلگەرمەدىم. مەن بۇگىن ماروككودا ماڭىزدى وقيعا بولعاندىعىن ءبىلدىم. بۇل تۋرالى ماعان دەپۋتات، بولاشاق ءمىنىستىر، لاروش-ماتە حابارلادى. ءبىز سەنساسيا تۋدىرارلىق ۇلكەن ماقالا جازۋىمىز كەرەك. فاكتلەر مەن سيفرلار مەندە بار. دەرەۋ جۇمىس جاساۋعا وتىرايىق. شامدى ال. ديۋ رۋا شامدى الىپ، ەكەۋى كابينەتكە اۋىستى. كىتاپتار بۇرىنعىشا قاتار-قاتارىمەن جيناۋلى، ال ەڭ جوعارىسىندا فورەستە ولەر الدىندا جۋان شىعاناعىنا بارىپ الىپ كەلگەن ءۇش كوزە جارقىراپ تۇر. ۇستەل استىندا جاتقان مارقۇم ءشارلدىڭ ءجۇندى كىلەمشەسىنە اياعىن سالعان ديۋ رۋا قولىنا وزىنە دەيىنگى يەسى ۇشىن ازداپ تىستەلەپ تاستاعان ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان قالامدى الدى.
مادلەنا اشىق پەشكە سۇيەنىپ تۇرىپ، تەمەكىسىن تۇتاتىپ الدى دا، جاڭالىقتى تۇگەل ايتىپ شىقتى، سودان كەيىن ول تۋرالى ءوزىنىڭ ويىن ءبىلدىرىپ، جازىلۋعا ءتيىس ماقالانىڭ جوباسىن اڭگىمەلەدى.
ديۋ رۋا ونى مۇقيات تىڭداي وتىرىپ، ەسكەرتپەلەرىن جازىپ وتىردى. ايەلى ءسوزىن اياقتاعان كەزدە، ول بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءوز كوزقاراسىن ايتتى، ونى تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، ءوز جوسپارىن ۇسىندى، ول ەندى ءبىر ماقالانىڭ جوباسى ەمەس، قازىرگى مىنىستىرلىككە قارسى تۇتاس ءبىر ناۋقاننىڭ جوسپارى بولىپ شىقتى. بۇل شابۋىل جاساۋدىڭ تەك باستالۋى عانا بولماق. جورج ويىنان تۋعان ۇلكەن مۇمكىندىكتەر مادلەنانى قىزىقتىرعانى سونداي، ول تەمەكىسىن دە ۇمىتىپ كەتتى.
— ءيا.. ءيا... وتە جاقسى... تاماشا... كەرەمەت... — دەپ كۇبىرلەي قوستاپ وتىردى.
ديۋ رۋا ءسوزىن اياقتاعاندا ايەلى:
— ەندى جازۋعا كىرىسەلىك، — دەدى.
الايدا باستاپ كەتۋ جىگىتكە قاشاندا اۋىر تيەتىن، بۇل جولى دا ول ءار ءسوزىن قينالا قۇراستىرۋمەن بولدى. مۇنى اڭعارعان مادلەنا ونىڭ يىعىنا جەڭىل عانا سۇيەنىپ، قۇلاعىنا سويلەمدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىبىرلاپ ايتىپ تۇردى.
ارا-تۇرا ول كۇيەۋىنە كۇماندانا قاراپ:
— سەن وسىنى ايتايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — دەپ سۇراپ وتىردى.
— ءيا، ءدال وسىنى،— دەيدى ول.
ايەلدەرگە ءتان اياۋسىزدىقپەن مادلەنا مىنىستىرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىن كەكەسىندى ۋلى سوزدەرمەن اشكەرەلەپ، ونىڭ سىرت كەلبەتىن كەلەمەجدەۋىن ول جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى كەلەكەلەۋمەن شەبەر ۇشتاستىرعاندا، ەزۋگە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، جازۋشىنىڭ تاپقىر بايقاعىشتىعىنا تاڭدانباسقا شارا قالمايدى.
اراسىندا ديۋ رۋا ونىڭ سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭدەتە تۇسەتىن جانە سونىمەن قاتار وتكىرلىك بەرەتىن بىرنەشە ءسوزىن قوسىپ جىبەرىپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە، ول ءوز حابارلارىن وڭدەۋ ۇستىندە ۇيرەنگەن ءسوزدى استارلاپ ايتۋ ونەرىمەن جاقسى تانىس بولاتىن، سوندىقتان ول مادلەنا ايتىپ وتىرعان قانداي دا ءبىر وقيعانىڭ شىندىعى كۇماندى كورىنەدى-اۋ دەگەن تۇستا نەمەسە ول بىرەۋ-مىرەۋگە كولەڭكەسىن تۇسىرەر دەپ ويلاسا، ول تۋرالى تەك تۇسپالداۋمەن شەكتەلىپ، سونىسىمەن وقىرماندار الدىندا تۋرا ءسوز ەتكەننەن دە گورى ۇتىمدى جول تاۋىپ وتىردى.
ماقالا جازىلىپ بىتكەندە، جورج ونى شابىتتانا داۋىستاپ وقىپ شىقتى.
ماقالا ەكەۋىنە دە ۇنادى دا، ولار ءبىر-بىرىنىڭ باعاسىن ەندى عانا بىلگەندەي، تاڭىرقاي، قۋانا كۇلىمسىرەدى. بىر-بىرىنە ەلجىرەي، عاشىق كوزبەن قاراپ تۇردى دا، رۋحاني جاقىندىقتارىن سەزىنۋ ءتان قۇمارلىعىن قوزدىرعانداي، قاتتى قۇشاقتاسىپ ءسۇيىستى.ديۋ رۋا شامدى الدى.
— ەندى ۇيىقتايمىز، — دەدى ول كوزى وتتاي جانىپ.
— العا ءتۇسىڭىز، ءامىرشىم، جولدى جارىق قىلاتىن ءسىز عوي، — دەدى ايەلى.
كۇيەۋى جاتىن بولمەگە بەتتەگەندە، سوڭىنان ىلەسكەن ايەلى ساۋساق ۇشىمەن ونىڭ موينىنان قىتىقتاپ، قىتىقتان قورقاتىن كۇيەۋىن قۋالاپ وتىردى.
"جورج ديۋ رۋا دە كانتەل" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن ماقالا ۇلكەن شۋ كوتەردى. پالاتادا ابىرجۋ باستالدى. ۆالتەر قاريا اۆتوردى قۇتتىقتاپ، ونى دەرەۋ "فرانسۋز ءومىرى" گازەتىنىڭ ساياسي بولىمىنە مەڭگەرۋشى ەتىپ تاعايىندادى. حابار ءبولىمى تاعى دا بۋارەنارعا كوشتى.
وسى كۇننەن باستاپ، "فرانسۋز ءومىرى" مىنىستىرلىككە قارسى تەرەڭ ويلاستىرىلعان، تەگەۋرىندى ناۋقان جۇرگىزدى. قاشاندا بۇلتارتپايتىن فاكتىلەرگە سۇيەنەتىن، بىردە كەكەسىندى، بىردە سالماقتى، بىردە ازىلگە، بىردە اشۋعا قۇرىلعان بۇل ماقالالار ءوزىنىڭ قايتپايتىن تاباندىلىعىمەن، سەنىمدىلىگىمەن تاڭعالدىراتىن. وزگە گازەتتەر بۇلاردان ىلعي ءۇزىندى كەلتىرىپ، تۇتاس ازات جولدارىن كوشىرىپ باساتىن، ال بيلىك باسىنداعىلار قانداي دا ءبىر مەكەمەنىڭ كومەگىمەن بەلگىسىز ادەپسىز جاۋدىڭ اۋزىن جابۋ جولدارىن ىزدەستىرۋمەن بولدى.
ديۋ رۋا ساياسي ورتادا اتاققا ىلىنە باستادى. ول قول الىسۋلار مەن يىلە امانداسۋلارعا قاراپ، ءوز بەدەلىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ ءجۇردى. ال زايىبى بولسا، ول قاشاندا ەرىن اقىلدىلىعىمەن، ءبارىن قاپىسىز بىلگىشتىگىمەن جانە بايلانىستارىنىڭ كەڭدىگىمەن تاڭعالدىراتىن.
ۇيىنە قايتقان سايىن ول قوناقجايدا بىردە سەناتوردى، بىردە دەپۋتاتتى، سوتتى نەمەسە گەنەرالدى كەزدەستىرەتىن، ولاردىڭ ءبارى مادلەنانى قۇرمەتتەپ، وزدەرىن ەسكى دوستارىنداي ەمىن-ەركىن ۇستايدى. ولاردىڭ بارىمەن قايدا تانىسىپ ءجۇر؟ جيىنداردا دەيدى ءوزى. ال قالايشا ولاردىڭ سەنىمىنە كىرىپ الا قويادى؟ بۇل جورج ءۇشىن جۇمباق ەدى.
"مادلەنا تاماشا ديپلومات بولا الار ەدى"، — دەپ ويلايتىن ول مادلەنا كوبىنە تۇسكى تاماققا كەشىگىپ كەلىپ ءجۇردى، اسىعا باسىپ ەنتىگىپ، قىزارا ءبورتىپ، كوتەرىڭكى كوڭىلمەن كەلگەن ول قالپاعىن شەشپەي جاتىپ، بىلگەن جاڭالىقتارىن ايتا باستايتىن:
— بۇگىن ءبىزدىڭ ايتارىمىز بار. تىڭداشى، ادىلەت ءمىنىستىرى بۇرىنعى ارالاس كوميسسيانىڭ ەكى مۇشەسىن سوت قىلىپ تاعايىنداپتى. ءومىرى ەسىنەن كەتپەيتىندەي ەتىپ سازايىن تانىتايىق بالەمنىڭ!
شىنىندا، بۇلار بىرنەشە كۇن قاتارىنان ءمىنىستىردىڭ ەسىن شىعاردى. فونتەن كوشەسىنە گراف دە ۆودرەكتەن كەيىن سەيسەنبى كۇندەرى تۇستىك ىشۋگە كەلە باستاعان دەپۋتات لاروش-ماتە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قولدارىن قاتتى قىسىپ، شەكسىز قۋانعاندىعىن تانىتىپ ءجۇردى.
— مىنە، ناعىز ناۋقان! — دەيتىن ول ءار جولى. — ەندى وسىدان كەيىن جەڭىسكە جەتە الماساق...
كوڭىل تۇكپىرىندە ول ءوزى كوپتەن بەرى كوز تىگىپ جۇرگەن شەتەل ىستەرى ءمىنىستىرىنىڭ ورنىن تارتىپ الۋ مۇمكىندىگىنە سەنىمدى بولاتىن.
بۇل وزىندىك بەت-بەينەسى، وزىندىك پىكىرى جوق، نە مۇمكىندىگىمەن، نە باتىلدىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ كورمەگەن، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ءبىلىمى دە شامالى، — ءبىر شالعاي قالاشىقتان شىققان ادۆوكات، پروۆينسيا ءۇشىن عانا ارىستان دارەجەسىندەگى، رەسپۋبليكاشىل بەتپەردەسىن جامىلعان يەزۋيت، ءوزارا ءوش پارتيالار اراسىندا شەبەرلىكپەن پايدا تابۋشى، جالپىحالىقتىق سايلاۋ قۇقىعى كوڭ-قوقسىعىندا قاپتاپ وسەتىن ساپاسى كۇماندى ليبەرالدار ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ ءبىرى ەدى.
ءوزىنىڭ تۇرپايى ماكياۆەلليزمى ارقاسىندا ول ءوز سەرىكتەستەرىنىڭ — دەپۋتات بولىپ سايلانۋعا قۇمار سىلىمتىكتەر مەن ەلدەن شىققان شالاعايلاردىڭ — اراسىندا اقىلدى دەپ ەسەپتەلەتىن. ول ءبىراز دارەجەگە قول جەتكىزە الارلىقتاي سىرتىن جىلتىراتۋعا شەبەر، ءبىراز جاقسى تاربيەسى بار، جۇگەنسىزدىگى مەن سىپايىگەرشىلىگى دە ءبىر باسىنا جەتەرلىك ادام بولاتىن. يگى جاقسىلار اراسىندا، وسى ءبىر ۇنەمى ءاۋىسىپ-تۇيىسىپ جاتاتىن ءار الۋان جۇرتتىڭ اراسىندا، جوعارى تالاپقا ساي كەلمەيتىن، جوعارىعا اڭداۋسىزدا جول تاۋىپ كوتەرىلگەن كورنەكتى شەنەۋنىكتەر قوعامىندا ول بەدەلدى سانالاتىن.
ول تۋرالى بارلىق جەردە: "لاروش ءمىنىستىر بولادى"، — دەسەتىن، ونىڭ ءوزى بولسا بۇعان وزگەلەردەن بۇرىن سەنەتىن.
ول ۆالتەر قاريانىڭ گازەتىندە جارناشىلارىنىڭ ءبىرى، ونىڭ كومپانيونى جانە كوپتەگەن قارجىلىق وپەراسياسى ورتاق سەرىكتەسى بولاتىن.
ديۋ رۋا لاروش-ماتەنى قولدادى، وعان سەندى جانە كەلەشەكتە وزىنە كەرەك ادامداردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەپ، وعان ءبىراز ءۇمىت ارتىپ ءجۇردى. نەگىزىنەن العاندا، ول لاروش-ماتە فورەستەگە ارمانىنا جەتكەن كەزدە قۇرمەتتى لەگيون وردەنىمەن سىياپاتتاۋعا ۋادە بەرگەن ءىستى جالعاستىرۋشى عانا بولدى. ەندى بۇل وردەن مادلەنانىڭ ەكىنشى كۇيەۋىنە بەرىلۋگە ءتيىستى بولدى — بار وزگەرىس سول عانا. شىنداپ كەلگەندە، وزگەرگەن ەشتەڭە جوق.
بۇل بەلگىلى جايت بولعاندىقتان، ديۋ رۋانىڭ قىزمەتتەستەرى ونى ۇنەمى كوزگە شۇقىپ تۇرتپەكتەۋمەن بولدى دا، بۇل ونىڭ جىنىن قايناتاتىن.
ونى ەندى تەك "فورەستە" دەپ اتاۋ عانا قالعانداي ەدى.
ول سارالقا بوساعاسىن اتتاسىمەن بىرەۋ:
— بەرى قاراشى، فورەستە! — دەپ ايعاي سالدى.
ول ەستىمەگەن قالىپ تانىتىپ، جاشىكتەگى حاتتاردى اقتارىستىرا بەردى.
ءبىراق جاڭاعى داۋىس قويار بولمادى، ودان دا قاتتىراق داۋىستادى:
— ەي، فورەستە!
ديۋ رۋا باسپاگەرلەر كابينەتىنە قاراي بەتتەپ ەدى، قىزمەتتەس جىگىت ەندى الدىنان كولدەنەڭدەدى:
— اھ، كەشىر، مەن ساعان ايتىپ تۇر ەكەم عوي. اقىماقتىق، ارينە، ءبىراق مەن سەنى ۇنەمى شارل بايعۇسپەن شاتاستىرا بەرەمىن. بۇل، ءسىرا، سەنىڭ جازعاندارىڭ فورەستەنىڭ ماقالالارىنا جولما-جول ۇقساستىعىنان بولار. بۇل جەردە كەز كەلگەن ادام شاتاسادى.
ديۋ رۋا جاۋاپ قاتقان جوق، ءبىراق ءىشى قازانداي قاينادى. ول ءتىپتى ىشتەي مارقۇمدى جەك كورە باستادى.
ۆالتەردىڭ ءوزى دە ءبىر رەت ساياسات ءبولىمىنىڭ جاڭا باستىعىنىڭ ماقالالارى ءتۇرى جاعىنان دا، مازمۇنى جاعىنان دا بۇعان دەيىنگى باستىقتىڭ جازعانىنا ۇقسايدى ەكەن دەگەندى تاڭدانا ايتىپ:
— ءيا، بۇل ناعىز فورەستە، تەك قانا ودان گورى قىزۋلاۋ، باتىلداۋ جانە كورەگەندەۋ، — دەدى.
تاعى ءبىر جولى اڭداۋسىزدا شكاپتى اشىپ قالعان ديۋ رۋا فورەستەنىڭ بيلبوكەسى قارالى شۇبەرەكپەن ورالعانىن، ال ءوزىنىڭ سەن-پوتەن باسشىلىعىمەن ويىن ۇيرەنىپ جۇرگەن بيلبوكەسىنە القىزىل لەنتا بايلانىپ قويىلعانىن كوردى. بارلىق بيلبوكەلەر سول سورەگە قاتارلاستىرا ءتىزىلىپ قويىلىپتى دا، استىنا: "فورەستە جانە ك-نىڭ بۇرىنعى كوللەكسياسى. مۇراگەرى — فورەستە ديۋ رۋا. پاتەنتتەلگەن. بارلىق جەردە، ءتىپتى جول جۇرگەندە دە پايدالانۋعا بولاتىن قاجەتتى تاۋار" دەپ جازىلىپتى.
ول شكاپتى جاي عانا جاپتى دا، بارىنە ەستىرتە:
— اقىماقتار مەن ءىشى تارلارعا داۋا جوق ەكەن-اۋ، — دەدى.
الايدا مۇنىڭ ءبارى قاتارداعى ءتىلشى نەمەسە مىقتى اقىن بولسىن، ءاربىر ادەبيەتشى سياقتى نامىسقوي ءارى مانساپقور ديۋ رۋانى رەنجىتپەي قويمادى، اسقان وزىمشىلدىك پەن نامىسقورلىق رەنىش پەن سەكەمشىل كۇماندانۋشىلىقتى تۋدىرادى.
"فورەستە" ءسوزى ونىڭ جانىنا تيەتىن بولدى: سول ءسوزدى ەستىمەۋگە تىرىسىپ، قۇلاعىنا تيە قالسا، وزىنەن-وزى قىزارىپ كەتەتىن.
ول بۇل ءسوزدى كەكەسىندى سىقاق رەتىندە قابىلدادى، ءتىپتى قورلاۋ دەپ ۇقتى. بۇل ءسوز وعان: "سەن ءۇشىن ءبارىن ايەلىڭ ىستەپ بەرەدى، ول بۇرىنعى كۇيەۋىنە دە جازىپ بەرەتىن. ونسىز سەن ادام بولماس ەڭ"، — دەگەندەي بولىپ ەستىلەتىن.
مادلەناسىز فورەستە كۇن كورە المايتىن ەدى دەگەنگە ول كەلىسەر ەدى، ءبىراق ونىڭ ورنىنا ءوزىن قويۋ — كەشىرەرسىز!
ازازىلدىك ۇيدە دە سوڭىنان قالمادى. ەندى وعان ۇيدەگىنىڭ ءبارى: جيھازدار، ونىڭ قولى ءتيدى-اۋ دەگەننىڭ بارلىعى مارقۇمدى ەسكە سالىپ تۇراتىن بولدى. العاشىندا بۇل تۋرالى ويىنا كىرىپ-شىقپايتىن، ال ءقازىر قىزمەتتەستەرىنىڭ شاقپا سوزدەرى جانىنا باتقان ول بۇرىن ءمان بەرمەگەن كەز كەلگەن تۇككە تۇرعىسىز نارسەدەن كۇدىكتەنەتىن بولدى.
ول نە نارسەگە قول سوزسا دا، بارىنەن ءشارلدىڭ قولىن كورىپ تۇرعانداي بولادى.
ونىڭ كوزى نە نارسەگە تۇسسە دە، مۇنىڭ ءبارى ءبىر كەزدە شارل پايدالانعان، ول قىمبات ساناعان زاتتار بولىپ شىعادى. ءتىپتى مادلەنانىڭ ءبىر كەزدە دوسىمەن ءبىر توسەكتە جاتقانى دا جىنىنا تيە باستادى.
ءوز ىشىندە بولىپ جاتقان بۇل قارسىلىققا ونىڭ ءوزى دە تاڭعالىپ: "ماعان نە بولدى بۇل؟ مەن مادلەنانى ءتىرى دوستارىنان قىزعانبايمىن عوي؟ ول ۋاقىتىن قالاي وتكىزىپ جۇرگەنى ماعان ءبارىبىر. ودان مەن قايدا باراسىڭ، قاشان كەلەسىڭ دەپ تىقاقتامايمىن، ال مىنا جەكسۇرىن فورەستەنى ويىما السام-اق — قانىم قايناپ شىعا كەلەدى!" — دەپ ويلايتىن.
"شىندىعىنا كەلگەندە، شارل ناقۇرىس بولاتىن، — دەيتىن ول وزىنە-وزى، — مەن، ءسىرا، وسىعان ناليتىن بولۋىم كەرەك. مادلەنانىڭ وسىنداي ەسەككە كۇيەۋگە شىققانى مەنى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدايدى".
ول ۇنەمى وزىنەن-وزى: "مادلەناعا سول جانۋار نەسىمەن ۇنادى ەكەن؟" — دەپ سۇرايتىن.
وزىنە ينەدەي قادالعان ۇساق-تۇيەككە ەلىككەن ول مادلەنانىڭ، مالايدىڭ، قىزمەتشى ايەلدىڭ سوزدەرىنەن ءشارلدى ەسكە العانداي ىڭعاي سەزىلگەندە، اشۋىن تەجەي الماي قالاتىن بولدى.
ديۋ رۋا ءتاتتىنى ۇناتاتىن.
— بىزدە نەگە ءتاتتى تاعامدار بولمايدى؟ — دەپ سۇرادى ول ءبىر كەشتە. — نەگە تاپسىرىس بەرمەيسىڭ؟
— راس ايتاسىڭ، مەن ىلعي ۇمىتىپ كەتە بەرەمىن، — دەدى مادلەنا جارقىن جۇزبەن، — ويتكەنى شارل ءتاتتىنى ۇناتپايتىن ەدى...
— بىلەسىڭ بە، بۇل مەنىڭ شەگىمە جەتتى، — دەدى ءوزىن ۇستاي الماي قالعان جورج ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتىپ. — ەستيتىنىم تەك سول: شارل، شارل... شارل ءويتتى، شارل ءبۇيتتى. شارل ولگەن — جايىنا قالدىرساڭدارشى ەندى.
بۇل كۇتپەگەن اشۋدان ەسى شىققان مادلەنا وعان باقىرايىپ قاراپ قالدى. الايدا وزىنە ءتان سەزىمتالدىقپەن ول كۇيەۋىنىڭ بويىندا اقىرىنداپ قىزعانىش، مارقۇمنىڭ اتى اتالعان سايىن كۇشەيە تۇسەتىن قىزعانىش بوي كوتەرىپ كەلە جاتقانىن اڭعاردى.
مۇمكىن، بۇل ايەلگە بالالىق سياقتى بولىپ كورىنگەن بولار، سونىمەن قاتار بۇل ايەلگە جاعىمدى ءتيدى دە، ول ءۇنسىز قالدى.
ديۋ رۋانىڭ ءوزى دە بۇل قىلىعى ءۇشىن قىسىلىپ قالدى، ءبىراق ول ەشتەڭە ىستەي المادى. سول كۇنى كەشتە، كەلەسى ماقالانى جازۋعا كىرىسكەن كەزدە، ونىڭ اياعى كىلەمشەگە ءىلىنىپ قالدى. كىلەمشەنى اۋدارا الماعان ول ونى تەۋىپ جىبەردى دە:
— ءشارلدىڭ اياعى ۇنەمى توڭىپ جۇرگەن بولۋى كەرەك؟ — دەپ سۇرادى كۇلە ءتۇسىپ.
ايەل دە كۇلدى:
— ءيا، ول توڭازىپ قالۋدان قورقاتىن. ونىڭ وكپەسى ءالسىز بولاتىن.
— سولاي ەكەنىن دالەلدەدى دە عوي، — دەپ زىلدەنە سويلەدى ديۋ رۋا. سونان سوڭ ءسال جۇمسارعان رايمەن: — مەنىڭ باقىتىما وراي، — دەگەندى قوسىپ، ايەلىنىڭ قولىنا ەرنىن تيگىزدى.
ءبىراق جاتاردا دا ديۋ رۋا سول ويدان ارىلا المادى.
— شارل، ءسىرا، جاتاردا قۇلاعىنا سۋىق ءتيىپ قالماس ءۇشىن، باس كيىم كيىپ جاتقان شىعار؟ — دەپ كەكەتتى ول.
— جوق، باسىنا جىبەك ورامال بايلاپ جاتاتىن، — دەدى مۇنىڭ ءبارىن قالجىڭعا بۇرعىسى كەلگەن مادلەنا.
جورج يىعىن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىنا سەنىمدى جاننىڭ ۇنىمەن:
— ءوي، بوزوكپە! — دەدى ىسىلداي سويلەپ.
وسى كۇننەن باستاپ ول ءشارلدى اۋزىنا الماي سويلەمەۋگە اينالدى. ول رەتى كەلگەن جەردىڭ بارىندە ونى سوزگە ارالاستىرىپ، "بايعۇس شارل" دەپ قومسىنىپ وتىراتىن بولدى.
سارالقادا ءوزىن كۇنىنە بىرنەشە رەت "فورەستە" دەپ اتايتىنىن ەستىپ قايتاتىن ول مارقۇمدى كورىندە تىنىش جاتقىزبايتىن وسىنداي ادىسپەن ءوشىن قايتارىپ جۇرگەندەي ەدى. ول ونىڭ كەمشىلىكتەرىن، كۇلكىلى ارەكەتتەرىن، السىزدىكتەرىن تەرمەلەپ، كەگى قايتقانداي سانامالاپ، تۇشىنىپ، وسىرە سويلەپ، وسىنىسىمەن ايەلىنىڭ جۇرەگىنەن بەلگىسىز باسەكەلەسىنە دەگەن بارلىق سەزىمىن ءبىرجولا وشىرۋگە ارەكەت جاساعىسى كەلەتىندەي ەدى.
— ەسىڭدە مە، ماد، — دەدى ول بىردە، — ءبىر جولى شارل تۇلەي سەمىز ەركەكتەر ارىقتاردان گورى كۇشتىرەك دەپ دالەلدەگىسى كەلگەنى بار ەدى عوي؟
ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ول ايەلىنەن مارقۇمعا بايلانىسى ىشكىلدىك جاعدايلارىن سۇراپ بىلمەك بولىپ ىنتىقتى، الايدا مادلەنا ىڭعايسىزدانىپ، وعان جاۋاپ بەرۋدەن قاشقاقتادى. ول ءبىراق قويماي قويدى:
— ايتساڭشى ەندى! ونداي مينۋتتەردە ونىڭ ءتۇرى سۇمىرايعا ۇقساپ كەتەتىن بولعان شىعار،ءا؟
— جەتەر ەندى، جايىنا قالدىرساڭشى ونى، — دەپ تىستەنە سويلەدى ايەلى.
قويادى دەگەن نە.
— جوق، ايتشى ەندى! توسەكتە ول ايۋشا قورباڭدايتىن شىعار، ءيا عوي؟ مال عوي، مال! — دەپ بارعان سايىن جانىعا تۇسەدى.
ءبىر جولى، مامىر ايىنىڭ اياعىندا، اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا تەمەكىسىن تارتىپ تۇرعان. قالا سونداي قاپىرىق بولاتىن، كەنەت تازا اۋاعا شىققىسى كەلدى.
— ماد، بۋلون ورمانىنا بارايىقشى!
— بارساق، بارايىق.
ولار اشىق ەكيپاجعا ءمىنىپ، ەليسەي دالاسىن كەسىپ ءوتىپ، بۋلون ورمانى ساياجولىنا ەندى. تىپ-تىنىق جەلسىز ءتۇن ەدى، پاريجدە كۇن سونشالىقتى ىسىپ، اۋا ءداپ ءبىر مونشاداعىداي اشىق تۇتىكتەردەن شىققان بۋمەن دەم العانداي سەزىنەتىن تۇندەردىڭ ءبىرى. سانسىز كولىكتەر قالىڭ اعاش قويناۋىنا كوپتەگەن سۇيىسكەن جاستى الىپ كەلىپ تابىستىرىپ جاتىر.
اۋەستەنە قاراعان مادلەنا مەن جورجدىڭ كوز الدىنان ەكيپاج ىشىندە قۇشاقتاسىپ وتىرعان اقشىل كيىنگەن ايەلدەر مەن قارا كيىمدى ەركەكتەر قىلت-قىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى. جۇلدىزدارى جامىراعان وت جالىنداي اسپان استىندا سانسىز سۇيىسپەنشىلىككە بولەنگەن جۇرەكتەر بۋلون ورمانىنا اعىلىپ كەلىپ جاتتى. اينالادا جەرگە توقىلداي تيگەن دوڭعالاقتار دىبىسىنان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ال ءاربىر كولىكتە ەكەۋ-ەكەۋدەن بىر-بىرىنە جابىسا ءتۇسىپ، الداعى راقات ءساتتىڭ ەلەسىنە ءۇنسىز ەلتىگەن عاشىقتار ءنوپىرى ءتىپتى تاۋسىلار ەمەس. تامىلجىعان كەشتىڭ قاپىرىعى ىستىق سۇيىستەردىڭ اسەرىنەن سياقتى كورىنەدى. اۋا دا ماحاببات قۇمارلىعىنا بوگىپ، ءتان ءلاززاتىنىڭ اڭسارىنان اۋىرلاي تۇسكەندەي. ءبارىن دە ءبىر عانا ماقسات ەلىكتىرگەن، قاندارىندا بىركەلكى وت ويناعان جۇپتاردان اينالاعا شىدامسىز ءدىرىل تارالىپ جاتقانداي. وسى ماحاببات بەسىگىنە اينالعان اربالاردان ەلجىرەگەن مەيىرىم شاشىراپ، اۋا دا سەزىمنەن الابۇرتىپ كەتكەندەي سەزىلەدى.
بۇل مامىراجاي حال جورج بەن مادلەناعا دا بەرىلگەن سياقتى. قاپىرىق ماۋجىراتقان ولار الدەبىر تولقۋ جەتەگىندە ءۇنسىز عانا ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن تاپتى.
قالا بەكىنىستەرىنەن باستالاتىن بۇرىلىسقا جەتكەندە، ولار ءسۇيىسىپ الدى.
— ءبىز تاعى دا وتكەندەگى رۋانعا بارار جولداعىداي مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قالپىنا ءتۇسىپ كەلەمىز،— دەپ ۇيالا سىبىرلادى مادلەنا.
توعايعا كىرەر جەردە ەكيپاجدار اعىنى بولىنە باستادى. جاس جۇبايلار ءجۇرىپ كەلە جاتقان كول ساياجولىندا كولىك سانى ازايىپ، اعاشتار اراسىندا تۇنىپ تۇرعان قويۋ قاراڭعىلىق، جاپىراقتار ءدىرىلى مەن اعاش اراسىندا سىلدىرلاي اعىپ جاتقان بۇلاقتاردان ەسكەن سالقىن سامال، — وسىنىڭ ءبارى اربالاردا ءسۇيىسىپ كەلە جاتقان جۇپتاردىڭ باقىتتارىنا ەرەكشە ءبىر قۇپيا ءلاززات ۇستەمەلەي تۇسەتىندەي.
— كىشكەنتايىم مەنىڭ ماد! — دەپ سىبىرلادى ايەلىن قۇشاعىنا قىسا تۇسكەن جورج.
— ەسىڭدە مە، سەنىڭ اۋىلىڭنىڭ تۇسىنداعى ورمانعا بارعانىمىز، — قانداي قورقىنىشتى بولىپ ەدى! — دەدى مادلەنا. — ماعان ول شەت-شەگى جوق ءارى تاعى اڭدار تولىپ جۇرگەندەي سەزىلگەن-دى. ال مۇندا مۇلدە باسقاشا. سامال جەل جۇمساق ايمالايدى، ال ورماننىڭ ارعى بەتىندە سيەۆر بار ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭ.
— جوق، مەنىڭ ورمانىمدا تەك قانا بۇعىلار، تۇلكىلەر، ەلىكتەر مەن قاباندار عانا مەكەندەيدى، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ول، — اندا-ساندا ورمانشىنىڭ ءۇيى كەزدەسىپ قالىپ وتىرادى.
بايقاۋسىزدا ايتىپ قالعان وسى ءسوز — مارقۇمنىڭ فاميلياسى (فورەستە Forestier — ورمانشى وعان قاتتى اسەر ەتكەنى سونداي، بىرەۋ ورمان ىشىنەن ايعاي سالعانداي بولىپ، بىردەن جابىرقاۋ تارتىپ سالا بەردى: جۇرەگى سىزداپ، ءبىرازدان بەرى جانىن قيناپ جۇرگەن قىزعانىش سەزىمى تۇلا بويىن جايلاپ الدى.
— سەن مۇندا وسىنداي كەشكىلىك شارلمەن كەلىپ كوردىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
— كەلدىك، ءجيى كەلەتىنبىز،— دەدى مادلەنا.
كەنەت جورج ۇيگە قايتقىسى كەلىپ، جۇرەگى سىزداپ الا جونەلدى. فورەستە بەينەسى ونىڭ ساناسىن جاۋلاپ الدى. ەندى ديۋ رۋا تەك سول تۋرالى عانا ويلاۋعا قابىلەتتى بولىپ قالعانداي.
— تىڭداشى، ماد... — دەدى ول اشۋمەن.
— نە، قىمباتتىم؟
— سەن شارل بايعۇستىڭ كوزىنە ءشوپ سالدىڭ با؟
— سەن تاعى ەسكى انىڭە باستىڭ با، مۇنىڭ اقىماقتىق قوي! — دەدى ايەلى جەك كورگەن ۇنمەن.
قويۋ قايدا.
— قويساڭشى، مويىنداساڭشى! سەن ونىڭ كوزىنە ءشوپ سالدىڭ عوي، ءا؟
ايەل ۇندەمەدى، بارلىق ايەل سياقتى، ول دا بۇل سۇراقتى ۇناتپادى.
— سايتان العىر، ەگەر بىرەۋدىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ كەرەك بولسا، ناعىز ىڭعايلى ادام سول ەدى عوي، — دەپ قويار ەمەس ديۋ رۋا — ءيا، ءيا، ءيا! فورەستەنىڭ ءمۇيىزدى بولعانىن بىلسەم، قانداي قۋانار ەدىم. ونىڭ اقىلسىز كەلبەتىنە ءمۇيىز قانداي جاراسار ەدى، ءا؟
مادلەنانىڭ ەسىنە ءبىر نارسە تۇسكەندەي كۇلىمسىرەگەنىن اڭعارعان ول ودان ءارى جابىسا ءتۇستى:
— ايتشى ەندى، نەڭ كەتەدى! قايتا ونىڭ كوزىنە ءشوپ سالعانىڭدى وزگە بىرەۋگە ەمەس، مىنا ماعان ايتقانىڭ ارتىق ەمەس پە؟
ول، شىنىندا دا، ءوزى جەك كورەتىن جەكسۇرىن ءشارلدىڭ سونداي ماسقاراعا ۇشىراعانىن ايەلدىڭ ءوز اۋزىنان ەستۋگە ولەردەي قۇمارتتى. سونىمەن قاتار نە ەكەنىن ءوزى دە تولىق اڭعارماعان بۇلدىر ءبىر سەزىك ونىڭ اۋەسقويلىعىن ارتتىرا ءتۇستى.
— ماد، كىشكەنتايىم مەنىڭ، وتىنەمىن، ايتشى، — دەپ جالىندى ول. — ول ءوزى سوعان لايىق ەدى عوي. ونىڭ اقىماق باسىن مۇيىزبەن اشەكەيلەمەۋىڭ ۇلكەن قاتەلىك بولار ەدى. مويىنداي قويشى ەندى!
مادلەنا ونىڭ مىنا جانتالاسىن قىزىق كورگەندەي، مىرس ەتىپ كۇلدى دە قويدى.
ول بولسا ايەلىنىڭ قۇلاعىن جەپ قويارداي تاقالا ءتۇستى.
— بول ەندى، بول... مويىنداشى!
مادلەنا ونى ىتىرىنا يتەرىپ تاستادى.
— قانداي اقىماق ەدىڭ! — دەدى ول اشۋلى ۇنمەن — ءسىرا، ادام وسىنداي سۇراققا جاۋاپ بەرەر مە؟
وسى ءسوزدى ايتقانداعى ايەلىنىڭ ۇنىندەگى سالقىندىقتان ديۋ رۋانىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتتى؛ ول جۇرەگى تاس بوپ قاتىپ قالعانداي، اۋا جەتپەي القىنا بەردى.
بۇل كەزدە ەكيپاج قول جاعالاپ كەلە جاتقان، كول بەتىندە جىپىرلاعان جۇلدىزىن اسپان قيماستىقپەن تەرىپ الىپ جاتقانداي. قاراڭعىلىقتا كورىنەر-كورىنبەس ەكى اققۋ كول بەتىن باياۋ سىزا ءجۇزىپ بارادى.
جورج ايداۋشىعا: "كەيىن بۇرىل!" — دەپ ايقايلادى دا، كولىك جارقىراعان شامدارى ورمان تۇنەگىن تىلگىلەي جارقىلداعان وزگە ەكيپاجداردىڭ اراسىمەن كەيىن بەتتەدى.
"داۋسى قالاي وزگەرىپ كەتتى جاڭاعىنى ايتقاندا! بۇل نە، مويىنداۋ ما؟" — دەپ، وزىنەن-وزى سۇرادى ول. مادلەنانىڭ العاشقى كۇيەۋىنە وپاسىزدىق جاساعاندىعىنا قالتقىسىز سەنگەن ول ىزاعا بۋلىقتى. ول ايەلىنىڭ القىمىنان شاپ بەرىپ، قىلقىندىرا ۇرىپ-سوققىسى كەلدى.
ەگەردە ول: "جوق، قىمباتتىم، مەن شارلگە وپاسىزدىق جاساعان بولسام، تەك سەنىمەن عانا"، — دەگەن بولسا، ول ونى جانى قالماي ەركەلەتىپ، توبەسىنە كوتەرەر ەدى-اۋ.
ديۋ رۋا قولدارىن ايقاستىرا سالىپ، اسپانعا قاراعان كۇيى قيمىلسىز وتىر: ونىڭ بىردەمە ويلاۋعا دا شاماسى قالماعانداي ەدى. ول تەك ءىشى قازانداي قايناپ جاتقانىن، ايەلگە بايلانىستى ماشاقاتتىڭ باستالىپ كەلە جاتقانىن عانا سەزىپ وتىردى. كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەن كۇيەۋدىڭ ءحالىن تۇڭعىش سەزىندى ول.
شىندىعىنا كەلگەندە، ول مارقۇم بولىپ كەتكەن فورەستە ءۇشىن قىزعاندى، جۇرەگىن ورتەگەن قىزعانىشتان ول مادلەنانى جان-تانىمەن جەك كورىپ كەتكەندەي سەزىندى. ول شارلگە وپاسىزدىق جاساعان بولسا، وعان، ديۋ رۋاعا دا جاساماسىنا كىم كەپىل؟
ول اقىرىنداپ ءوز ويىن جيناقتاپ الدى دا، سىزداعان جۇرەگىن ەلەمەۋگە تىرىسىپ: "ايەلدەردىڭ ءبارى دە شەتتەرىنەن جالەپ، ولاردى جاي عانا پايدالانۋ كەرەك، ولارعا جانىڭمەن بەرىلۋگە بولمايدى"، — دەگەن ويعا بەرىلدى.
ىزالى ويدان ونىڭ تىلىنە نەبىر اششى سوزدەر ۇيىرىلگەنىمەن، ول وعان ەرىك بەرمەدى. "الەمدى كۇشتىلەر عانا بيلەيدى، — دەپ قايتالادى ول وزىنە-وزى. — كۇشتى بولا ءبىلۋ كەرەك. بۇدان بيىك تۇرۋ كەرەك".
ەكيپاج ءجۇرىسىن جىلدامداتا ءتۇستى. قالا بەكىنىسى ارتتا قالدى. ديۋ رۋا الدىنان الىپ وتتىڭ شاشىراندىسىنداي قالىڭ ساۋلەنى كوردى. قۇلاعىنا كوپتەگەن ءارقيلى ءۇننىڭ جيىنتىعىنان تۇراتىن ۇزدىكسىز گۋىل كەلدى، ول وسىناۋ جازعى تۇندە كۇندىزگى الاساپىراننان قالجىراپ بارىپ دامىل تاپقان اسا زور الىپتىڭ — ءپاريجدىڭ اۋىر تىنىسى ەدى.
"بۇل ءۇشىن جانىڭدى جەگىدەي جەۋگە ەرىك بەرۋ اقىماقتىق، — دەپ ويلادى جورج. — اركىم ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. جەڭىس باتىلداردىڭ قولىندا. ءوزىڭدى عانا ويلاۋىڭ كەرەك. بايلىق پەن داڭق جولىنداعى وزىمشىلدىكتى ماحاببات پەن ايەل مەيىرىمى جولىنداعى وزىمشىلدىكتەن جوعارى قويا ءبىلۋ كەرەك".
اسا زور اياقتارىمەن الشايىپ تۇرعان سالتانات ارقاسى كوزگە شالىندى، — ءداپ ءبىر قالاعا كىرەبەرىستە ايالداعان قوربيعان الىپ ءداۋ ءقازىر مىنا الدىندا سايراپ جاتقان كەڭ كوشەگە ءتۇسىپ الىپ، ادىمداي جونەلەتىندەي.
جورج بەن مادلەنا تاعى دا اعىلعان ەكيپاجدار تولقىنىنا كيلىكتى، ەندى ولار باعاناعى دەنەلەرى ءۇنسىز ايقاسقان شارشاۋلى جۇپتاردى اڭساعان توسەكتەرىنە جەتكىزۋگە اسىعىپ كەلە جاتقان سياقتى. بۇلارعا قۋانىش پەن باقىتتان، راقاتتان بالقىعان ادامدار ءنوپىرىنىڭ شەت-شەگى جوق سەكىلدى بولىپ كورىندى.
مادلەنا كۇيەۋىنىڭ كوكىرەگىندە قانداي داۋىل ءجۇرىپ جاتقانىن سەزگەندەي.
— نە ويلاپ وتىرسىڭ، دوستىم؟ — دەپ سۇرادى ول وزىنە ءتان نازدى ۇنىمەن. — سەن ءۇنسىز قالعالى جارتى ساعات بولدى عوي.
— مەن مىنا ميسىزداردىڭ قۇشاقتاسقاندارىنا قاراپ وتىرمىن، — دەدى ول مىسقىلدى جىميىسپاق — ءسويتىپ، مىنا ومىردە، راسىندا، قىزىعۋعا تۇرارلىق بىردەڭە بار-اۋ دەگەن ويعا قالدىم.
— ءيا، كەيدە بۇل دا قىزىقتىرادى، — دەدى ايەلى باياۋ ۇنمەن.
— ءيا، ودان ارتىق ەشتەڭە تاپپاعاندا، ارينە!
جورجدىڭ اششى كەكەسىنگە تولى ويى ءومىردىڭ جىلتىراق بەتپەردەسىن اياۋسىز تىرنالاپ جىرتىپ جاتتى. "الدەنەدەن ۇيالۋ، بىردەڭەدەن باس تارتۋ اقىماقتىق، سوڭعى كەزدە ءوزىمدى ىشتەي ءمۇجىپ، قيبىجىقتاپ جۇرگەنىم ناعىز اقىماقتىڭ ءىسى". كوز الدىنا ەلەستەگەن فورەستە بەينەسى بۇل جولى ونى ەش ابىرجىتا المادى. ەكەۋى تاتۋلاسىپ، قايتادان دوستىق قالىپقا تۇسكەندەي سەزىم بيلەدى. ول ءتىپتى: "سالەم، دوستىم!" — دەپ داۋىستاپ جىبەرە جازدادى.
مادلەنا بۇل ۇنسىزدىككە شىداي المادى.
— جولدا تورتونيگە سوعىپ، بالمۇزداق جەسەك بولار ەدى، — دەپ ۇسىنىس جاسادى ول جورج وعان كوز قيىعىن تاستادى. وسى كەزدە مادلەنانىڭ قىرىنان قاراعانداعى نازىك بەت بەينەسى مەن اقشۋلان شاشى ساۋىقشىل ءدامحانالارعا كىرۋگە شاقىرعان جارقىلداق وتتار جارىعىنان انىق كورىنگەن ەدى.
"سۇلۋ-اق، — دەپ ويلادى ول. — نەسى بار، وتە جاقسى. ءبىز ەكەۋىمىز جايلى، كوگەرشىنىم، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ قاشىپ قۇتىلمايدى دەيدى. ال ەندى قىزمەتتەستەرىم مەنى تاعى مازاقتاي باستاسا، كوكەلەرىن كوزدەرىنە كورسەتەتىن بولامىن".
وسى ويعا بەكىنگەن ول ايەلىنىڭ كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن، "قۋانا كەلىسەمىن، قىمباتتىم"، — دەپ، ونىڭ ەرنىنەن ءسۇيدى.
مادلەناعا كۇيەۋىنىڭ ەرنى مۇزداي سالقىن بولىپ ءتيدى.
الايدا ءدامحانانىڭ الدىندا ايەلىنىڭ ەكيپاجدان تۇسۋىنە كومەكتەسىپ جاتىپ ول ءوزىنىڭ ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى جىميىسىمەن كۇلە قارادى.
ءىII
ەكىنشى كۇنى سارالقاعا كەلىسىمەن ديۋ رۋا بۋارەناردىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— ءقادىرلى دوس! — دەدى ول. — ساعان ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى. سوڭعى كەزدە كەيبىر بەيپىلاۋىزدارعا مەنى "فورەستە" دەپ اتاۋ قىزىق كورىنەتىن بولىپ ءجۇر. تىلەۋىڭدى بەرگىر، سەن ولارعا بۇدان بىلاي ماعان سول ءازىلىن قايتالاماق بولعان العاشقى ادامدى ايامايتىنىمدى ەسكەرتىپ قويشى. بۇل قۋاقىلىعى سۇڭگى ايقاستىرۋعا تۇرا ما، جوق پا، الدىمەن ويلانىپ السىن. مۇنى ساعان ايتىپ تۇرعان سەبەبىم، سەن سابىرلى، ءىستى بەيبىت جولمەن شەشۋگە قابىلەتتى جانسىڭ. ەكىنشىدەن، سەن ءبىر رەت مەنىڭ تورەشىم بولعانسىڭ.
بۋارەنار ونىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كەلىستى.
ديۋ رۋا شارۋالارىمەن شىعىپ كەتتى دە، ءبىر ساعاتتان كەيىن قايتىپ ورالدى. قايتىپ ەشكىم ونى "فورەستە" دەپ اتاعان جوق.
ول ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا، قوناقجايدان ايەل داۋىستارى ەستىلىپ جاتتى.
— كىمدەر ول؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ۆالتەر جانە دە مارەل حانىمدار، — دەپ جاۋاپ بەردى مالاي.
جورجدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى، ءبىراق ول ءوزىن-وزى: "كورىپ الارمىن"،— دەپ قايرادى دا، كىرىپ باردى.
كلوتيلدا اشىق پەشتىڭ قاسىندا وتىر ەكەن؛ تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى وعان قۇيىلىپ تۇردى. جورجعا، ءوزىن كورگەن كەزدە ول بوزارىپ كەتكەندەي بولىپ كورىندى. الدىمەن ۆالتەر حانىمعا جانە ونىڭ ساقشىلارى قۇساپ ەكى جاعىندا وتىرعان قىزدارىنا يىلە امانداسقان ول بۇرىنعى اشىناسىنا بۇرىلدى. ول بۇعان قولىن ۇسىندى، ونىڭ قولىن العان جىگىت ءداپ ءبىر: "مەن ءسىزدى بۇرىنعىشا سۇيەمىن"، — دەگەندى بىلدىرگىسى كەلگەندەي اقىرىن قىسىپ قويدى. ول دا جاۋاپ رەتىندە قولىن قىستى.
— قالاي تۇرىپ جاتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى جىگىت — ءبىز كورىسپەگەلى قاشان.
— جاقسى. ال ءسىز شە، سۇيكىمدى دوس؟ — ەشتەڭە بولماعانداي جارقىن ۇنمەن سويلەگەن كلوتيلدا ەندى مادلەناعا بۇرىلدى: — سەن ونى بۇرىنعىشا سۇيكىمدى دوس دەپ اتاعانىما قارسى ەمەسسىڭ بە؟
— ارينە، جوق، قىمباتتىم، مەن ساعان بارىنە رۇقسات ەتەمىن.
ونىڭ ۇنىنەن بولار-بولماس كەكەسىن سەزىلگەندەي بولدى.
ۆالتەر حانىم جاك ريۆال ءوز ۇيىندە ۇيىمداستىرماق بولعان مەرەكە جايلى، — سايىسۋدان جارىس وتكىزۋ شاراسى تۋرالى ءسوز ەتىپ، وعان بارلىق يگى جاقسىلاردىڭ ايەلى باراتىندىعىن ايتتى.
— بۇل وتە تاماشا، — دەدى ول. — ءبىراق مەن داعدارىپ وتىرمىن. كۇيەۋىم ناق سول كەزدە ۇيدە بولمايدى، مەنى ەرتىپ باراتىن ادام جوق.
ديۋ رۋا دەرەۋ ءوزى ەرتىپ بارۋعا ۇسىنىس ءبىلدىرىپ، ايەل كەلىسىمىن بەردى.
— قىزدارىم دا، مەن دە سىزگە سونداي ريزامىز.
ديۋ رۋا ءاپالى-سىڭلىلى قىزداردىڭ كىشىسىنە كوز سالىپ، ىشىنەن: "مىنا كىشكەنتاي سيۋزاننا ءتاپ-تاۋىر-اق ەكەن، ءتىپتى سۇيكىمدى"، — دەپ ويلادى. الاسا بويلى بولعانمەن، ءمۇسىندى، قىپشا بەل، تار مىقىن، ومىراۋى جاڭا تۇيىندەي باستاعان، كىشكەنە عانا كوگىلدىر-سۇر ءتۇستى كوزدەرى سۋرەتشىنىڭ قالامىنان شىققانداي ايشىقتى كورىنەتىن ول اقشىل شاشى بۇرقىراعان ادەمى قۋىرشاق سياقتى، ونىڭ ۇستىنە تىم اپپاق، ۇتىكتەپ قويعانداي ءبىر سىزىقسىز، ءبىر نۇكتەسىز، ءبىر تامشى قانى جوق قاعازداي تەرىسى مەن ادەيى بۇرقىراتا كوتەرىڭكىرەپ قويعان بۇرقىراعان بۇيرا شاشتارى ونى، شىنىندا، كەيبىر قىز بالالاردىڭ قولىنان كورەتىن قىمبات قۋىرشاقتارعا ۇقساتادى.
ۇلكەنى، روزا، كورىكسىز، ارىق، اجارسىز، ەشكىم ەسكەرمەيتىن، ەشكىم سوزگە تارتپايتىن، ايتۋعا تۇرارلىق ەشتەڭەسى جوق قىزداردىڭ ساپىنان ەدى.
ۆالتەر حانىم ورنىنان تۇردى.
— سونىمەن، مەن سىزگە سەنەمىن، — دەدى ول جورجعا قاراپ. — الداعى اپتانىڭ بەيسەنبىسىندە، ساعات ەكىدە.
— قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن، — دەدى ول.
ولار شىعىسىمەن مارەل حانىم دا ورنىنان تۇردى.
— قوش-ساۋ بولىڭىز، سۇيكىمدى دوس.
بۇل جولى ايەل جىگىتتىڭ قولىن ۇزاعىراق ۇستاپ، قاتتى قىستى. وسىناۋ ءۇنسىز تىلدەسۋدەن الابۇرتقان جىگىت كەنەت وسى ءبىر اۋىشتاۋ، اقكوڭىل، ءبىراق ءوزىن شىن سۇيەتىن سياقتى كورىنەتىن ايەلگە ىنتىقتىعى قايتا ويانعانىن سەزدى.
"ەرتەڭ-اق بارامىن وعان"، — دەپ شەشتى ول.
ەرلى-زايىپتىلار وڭاشا قالىسىمەن، مادلەنا جارقىراي كۇلدى دە، كۇيەۋىنىڭ بەتىنە قادالا قاراپ وتىرىپ:
— ۆالتەر حانىمنىڭ ساعان عاشىق ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— قويساڭشى! — دەدى ول سەنىمسىز ۇنمەن.
— ءيا، ءيا، شىن ايتام، ساعان ىنتىق ەكەنىن سوزىنەن اڭعاردىم. ول دا وسىنداي ەكەن-اۋ! ول قىزدارىنا سەندەي كۇيەۋ تاپ بولعانىن قالايدى. مەنىڭ باقىتىما وراي، ونىڭ ءوزى ءۇشىن بۇل ءقاۋىپتى ەمەس.
ونىڭ مۇنىمەن نە ايتقىسى كەلگەنىن جورج تۇسىنگەن جوق.
— ءقاۋىپتى ەمەس دەگەنىڭ نە؟
— و. ۆالتەر حانىم بىردە-بىر رەت وسەككە تامىزىق بولارلىق قىلىق كورسەتكەن جان ەمەس، سەنەسىڭ بە؟ — بىردە-بىر رەت! — مادلەنانىڭ داۋسى ءوز سوزىنە سەنىمدى ەستىلدى. — ول ءوزىن بار جاعىنان ءمىنسىز ۇستاي الادى. كۇيەۋىن سەن مەنسىز-اق جاقسى بىلەسىڭ. الايدا ايەلى مۇلدە باسقا ادام. ول ەۆرەيگە كۇيەۋگە شىققانىنا قاتتى ۋايىمدادى، ءبىراق وعان ادال ايەل بولا ءبىلدى. ول — ناعىز پاراساتتى ايەل
ديۋ رۋا تاڭدانا سويلەدى:
— مەن ول دا ەۆرەي ايەل ەكەن دەسەم.
— ءتىپتى دە ولاي ەمەس. ول ماگدالينا ماقالاسىنداعى بارلىق قايىرىمدىلىق مەكەمەلەرىنىڭ قۇرمەتتى باسشىسى. ول ءتىپتى كۇيەۋگە شىعۋ ءراسىمىن شىركەۋدە وتكىزگەن. تەك قانا بۇل جەردە باستىعىمىز ءراسىم ءۇشىن شوقىنعانىن الدە ءدىنباسىلارى بۇعان كوز جۇما قاراعانىن ايتا المايمىن.
— دەمەك... ول ماعان... عاشىق دەيسىڭ، ءا... — دەپ كۇبىرلەدى جورج.
— ءسوزسىز عاشىق. ەگەر سەنىڭ باسىن بوس بولعاندا، مەن ساعان سيۋزانناعا ۇيلەن دەپ كەڭەس بەرگەن بولار ەم، ول روزادان ادەمى عوي، سولاي ەمەس پە؟
— ءيا، شەشەسى دە قارتايىپ تۇرعان جوق! — دەدى جورج مۇرتىن شيراتا وتىرىپ.
مادلەنا اشۋلانىپ قالدى:
— شەشەسى جايىندا ايتارىم، قىمباتتىم مەنىڭ، ول ويىڭدى تاستا. مەن ودان قورىقپايمىن. ول تۇڭعىش كۇناكارلىق جاسايتىن جاستان كەتكەن. ەرتەرەك ويلانۋىڭ كەرەك ەدى.
"شىنىمەن، مەن سيۋزانناعا ۇيلەنە العان بولار ما ەدىم!.." — دەپ سۇرادى جورج وز-وزىنەن.
سودان كەيىن يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
"بوس ءسوز!.. اكەسى ونى ماعان بەرۋگە ەشقاشان كەلىسپەس ەدى!"
ءوزى بۇدان قانداي پايدا تابارىن ويلانىپ جاتپاستان، ول ۆالتەر حانىمعا نازار سالىپ كورۋگە بەكىندى.
كەش بويى ول كلوتيلدامەن وتكىزگەن كۇندەرىن ەسكە الىپ، سەزىمگە بەرىلىپ، ەستەلىككە شومىلىپ جاتتى. ول ايەلدىڭ تەنتەكتىگىن، شولجاڭ ەركەلىكتەرىن، بىرگە قىدىرعان كەزدەرىن ەسكە ءتۇسىردى. "ءيا، ول سونداي سۇيىكتى، — دەدى ول وزىنە-وزى. — ەرتەڭ-اق بارامىن وعان".
ەرتەڭىنە تاڭعى تاماقتان كەيىن ول شىنىندا ۆەرنەي كوشەسىنە بەت الدى. ەسىكتى اشقان بۇرىنعى قىزمەتشى ايەل توعىشارلار ۇيلەرىندەگى بارلىق قىزمەتشىلەرگە ءتان اشىقتىقپەن:
— قالاي ءجۇرىپ جاتسىز، مىرزا؟ — دەپ سۇرادى.
— وتە جاقسى، كوگەرشىنىم، — دەپ جاۋاپ بەردى دە، ول بىرەۋدىڭ تاجىريبەسىز قولى كۇيساندىقتا گامما ۇيرەنىپ جاتقان قوناقجايعا كىردى. بۇل لورينا ەكەن. جورج قىز بالا موينىما اسىلار دەپ ويلاپ ەدى. ءبىراق ول ورنىنان اسىقپاي كوتەرىلىپ، سالتقا لايىق ۇلكەن ادامشا امانداستى دا سىپايى عانا شىعىپ كەتتى.
قىز بالانىڭ الدەنەگە وكپەلەگەن ايەلدەرشە قىلىق كورسەتۋىنە ديۋ رۋا تاڭعالدى. وسى كەزدە شەشەسى كىردى دە، ديۋ رۋا ونىڭ قولىنان ءسۇيدى.
— مەن ىلعي ءسىزدى ويلاۋمەن بولدىم! — دەدى ول.
— ال مەن ءسىزدى، — دەپ مويىندادى كلوتيلدا.
ەكەۋى دە وتىردى. ءبىر-بىرىنىڭ كوزىنە قاراپ، ەكەۋى دە كۇلىمسىرەدى، سۇيىسكىلەرى كەلگەنىن سەزىندى.
— كىشكەنتاي عانا قىمباتتىم كلو، مەن ءسىزدى سۇيەمىن.
— ال مەن سەنى.
— دەمەك... دەمەك... سەن مەنى كەشىرگەنىڭ عوي؟
— ءيا دەسەم دە، جوق دەسەم دە بولادى. العاشىندا اۋىر بولدى، سودان كەيىن سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ شىن ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، وزىمە ءوزىم: "شىدا! بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ول ماعان قايتىپ كەلەدى"، — دەدىم.
— مەن ساعان كەلۋگە قورىقتىم، سەن مەنى قابىلداماي قويار دەپ ويلادىم. قورىقسام دا، كەلۋگە سونداي قۇمارتتىم. ايتپاقشى، لوريناعا نە بولعان؟ مەنىمەن ارەڭ امانداسىپ، رەنىشتى تۇرمەن كەتىپ قالدى.
— بىلمەيمىن. سەن ۇيلەنگەلى ونىمەن سەن تۋرالى سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس. شىنىندا، مەنىڭشە، ول سەنى قىزعاناتىن سياقتى.
— مۇمكىن ەمەس!
— شىن ايتام، جانىم. ول سەنى بۇرىنعىداي سۇيكىمدى دوس دەپ اتامايدى، سىرتىڭنان سەنى "فورەستە مىرزا" دەيدى.
ديۋ رۋا قىزارىپ كەتتى.
— ەرنىڭدى اكەلشى،— دەدى ول ۇمسىنا ءتۇسىپ.
كلوتيلدا ول تىلەگىن ورىندادى.
— قايدا كەزدەسسەك ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بۇرىنعى... كونستانتينوپول كوشەسىندە.
— قالايشا، پاتەر ءالى وتكىزىلگەن جوق پا؟
— وتكىزگەن جوقپىن.
— وتكىزگەن جوقسىڭ؟
— ءيا، مەن سەن قايتىپ ورالار دەپ ۇمىتتەندىم.
جورجدىڭ جۇرەگىن ماقتانىش كەرنەپ، تارسىلداي سوعىپ كەتتى. دەمەك مىنا ايەل ونى سۇيەتىن بولعانى عوي، دەمەك مۇنىكى شىنايى، وزگەرمەيتىن، تەرەڭ سەزىم بولعانى عوي.
— ءقادىرلىم مەنىڭ،— دەپ سىبىرلادى ول، سودان كەيىن ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ بارىپ، — كۇيەۋىڭ قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— ول مۇندا ءبىر اي بولىپ، قايتا كەتكەلى ءۇش-اق كۇن بولدى.
ديۋ رۋا كۇلدى:
— ناعىز دەر كەزىندە كەتكەن ەكەن.
— ءيا، دەر كەزىندە، — دەدى كلوتيلدا جاي عانا. — ءبىراق ول بار بولسا دا مەنىڭ توسىلمايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي.
— ءيا، ونىڭ دۇرىس. دەگەنمەن ول جاقسى ادام.
— ال ءوزىڭ شە؟ جاڭا ءومىرىڭ وزىڭە ۇناي ما؟
— جامان ەمەس. ايەلىم — مەنىڭ دوسىم، وداقتاسىم.
— سول عانا ما؟
— سول عانا... ال جۇرەك...
— تۇسىنەمىن. ءبىراق ول ادەمى ايەل.
— بىلەمىن، ءبىراق ول مەنى ەلىكتىرە المايدى. قاشان كەزدەسەمىز؟ — دەپ سىبىرلادى ول كلوتيلداعا تايانا ءتۇسىپ.
— ءتىپتى ەرتەڭ-اق... قاجەت ەتسەڭ؟
— جارايدى. ەرتەڭ ساعات 2-دە؟
— ەكىدە.
ول ورنىنان تۇردى دا، كەتەر الدىندا قىسىلعان تۇرمەن:
— بىلەسىڭ بە، كونستانتينوپولدەگى پاتەردى مەن ءوز اتىما اۋىستىرىپ السام دەيمىن. سويتەمىن. بۇدان بىلاي دا سەنىڭ مەن ءۇشىن اقشا شىعارعانىڭ ەدى قالعانى!
كلوتيلدا نازدانا ونىڭ قولىنان ءسۇيدى.
— ەركىڭ ءبىلسىن، — دەدى ول سىبىرلاي سويلەپ. — ونى بۇدان بىلاي دا كەزدەسە الۋىمىز ءۇشىن ساقتاپ قالعانىما ريزامىن.
ديۋ رۋا كوڭىلى كونشىگەن ادامنىڭ تۇرىمەن شىعىپ كەتتى.
فوتوسۋرەتشى جايماسىنىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە، ۇلكەن كوزدى تولىق ايەلدىڭ پورترەتىنە كوزى ءتۇستى، بۇل سۋرەت ونىڭ ەسىنە ۆالتەر حانىمدى سالدى. "ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى ول وزىنە-وزى، — ول ءالى دە ءتاپ-تاۋىر. بۇعان دەيىن ونى نەگە كورمەي كەلگەنمىن! بەيسەنبى كۇنى ول مەنى قالاي قارسى الار ەكەن؟"
ول تۇلا بويىن كەرنەگەن قۋانىشتان الاقانىن ىسقىلاپ قويدى، ءوزىنىڭ بار جەردە دە جولى بولىپ كەلە جاتقانىن سەزىنۋدەن تۋعان ماقتانىش، ءوزىنىڭ ەپتەيلى دە وڭتايلى ەركەك ەكەنىن، ايەلدەر الدىندا جۇلدىزى ىستىق بولىپ شىققانىنا قاناعاتتانۋى ەدى بۇل.
بەيسەنبى كۇنى ول مادلەنادان:
— سەن ءريۆالدىڭ ۇيىندەگى جارىسقا بارمايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— جو-جوق، وندا بارۋعا ەش قۇلقىم سوقپايدى، مەن دەپۋتاتتار پالاتاسىنا بارامىن.
اۋا رايى تاماشا بولىپ تۇرعاندىقتان، ديۋ رۋا ۆالتەر حانىمعا اشىق ەكيپاجبەن باردى.
ونى كورگەن ساتتە ديۋ رۋا اۋزىن اشىپ تۇرىپ قالدى، — ايەل وعان سونداي جاپ-جاس ءارى سۇلۋ بولىپ كورىندى. ونىڭ اشىق ءتۇستى كويلەگىنىڭ اسا ۇلكەن ەمەس ويىعىنان ءساندى، بيىك ومىراۋىنىڭ شەتى كورىنىپ تۇردى. ول ايەلدى وسىنشا جاس كورىنەدى دەپ ويلاماعان ەكەن. بۇل حانىم، شىنىندا، ەركەك قىزىعۋعا تۇرارلىق ايەل دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ءبىراق ونىڭ سىرت كەلبەتىندە — جاقسى تاربيە العان، ومىردەن قاجىعان، پاراساتتى انالىق كەيپىندە جەڭىل ويلى ەركەكتى تارتا قويمايتىن ءبىر بوگەسىن بايقالىپ تۇردى. ونىڭ ۇستىنە سانالى دا اقىلدى ايەل رەتىندە شەتىن قىلىق كورسەتىپ الۋدان بارىنشا ساقتاناتىن ول ءار ءسوزىن ويلانىپ ايتۋعا، تەك قانا بۇرىننان بەلگىلى، ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە كەلمەيتىن نارسەلەردى عانا ءسوز ەتۋگە تاماشا ماشىقتانىپ العان جان بولاتىن.
باستان-اياق القىزىل ءتۇستى كيىنگەن سيۋزاننا ۆاتتونىڭ جاڭا عانا لاكپەن جىلتىراتىپ قويعان كارتيناسىنداي بولىپ كورىندى، ال روزا وسى تاماشا قۋىرشاقتىڭ كۇتۋشىسىندەي عانا اسەر بەرەدى.
ءريۆالدىڭ ءۇيىنىڭ الدى قاز-قاتار تىزىلگەن ەكيپاجدارعا تولىپ قالىپتى. ديۋ رۋا سەرىگىنە قولىن ۇسىنىپ، ءتۇسىرىپ الدى.
بۇل جارىس التىنشى پاريج وكرۋگىندەگى جەتىم بالالار پايداسى ءۇشىن وتكىزىلىپ وتىرعان جانە ونى وتكىزۋگە "فرانسۋز ءومىرى" گازەتىنە قاتىسى بار سەناتورلار مەن دەپۋتاتتاردىڭ ايەلدەرى باسشى-حانىمدار دارەجەسىندە قاتىسىپ وتىرعان بولاتىن.
ۆالتەر حانىم قىزدارىن ەرتىپ كەلۋگە ۋادە بەرگەنىمەن، باسشى-حانىم دارەجەسىنەن باس تارتقان-دى: ونىڭ قامقورشىلىعى دىنشىلدەر رۇقسات ەتەتىن شەڭبەردەن شىعىپ كورگەن ەمەس-تى، مۇنىسى ونىڭ ءدىندارلىعىنان ەمەس، ونىڭ ويىنشا، يۋدەيمەن نەكەلەسۋى وعان ءبىرقاتار مىندەت جۇكتەيتىن سياقتى، ال جۋرنالشى ۇيىمداستىرعان مىنا مەرەكەنىڭ رەسپۋبليكالىق سيپات الۋى كەيبىرەۋلەرگە كلەريكالدىققا قارسىلىق اسەرىن تۋعىزۋى ىقتيمال دەپ ويلاعاندىقتان.
جارىسقا دەيىنگى ءۇش اپتا بۇرىن بارلىق باعىتتاعى گازەت بەتتەرىنەن مىنانداي سوزدەردى وقۋعا بولاتىن ەدى:
"ءبىزدىڭ ءقادىرلى ارىپتەسىمىز جاك ريۆال ءوزىنىڭ بويداقتىق پاتەرىندەگى سايىس زالىندا التىنشى پاريج جەتىمدەرى پايداسىنا ۇلكەن جارىس وتكىزۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى.
شاقىرۋ بيلەتتەرى سەناتورلاردىڭ زايىپتارى: لالۋان، رەمونتەل جانە ريسولەن حانىمدار مەن ولاردىڭ جۇبايلارى، بەلگىلى دەپۋتاتتار: لاروش-ماتە، پەرسەرول جانە فيرمەن مىرزالار اتىنان تاراتىلادى. قايىر-ساداقا جيناۋ ۇزىلىستە جۇرگىزىلىپ، جينالعان بارلىق سوما سول جەردە-اق التىنشى وكرۋگتىڭ قالاباسىنا نەمەسە ونىڭ ورىنباسارىنا تاپسىرىلادى".
بۇل ەپتى جۋرنالشىنىڭ پايدا كوزدەگەن ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋداعى ۇلكەن جارناماسى ەدى.
جاك ريۆال قوناقتارىن ءوز پاتەرىنىڭ ءدامحانا ۇيىمداستىرىلعان كىرەبەرىسىندە قارسى الىپ تۇردى، — ونىڭ شىعىنى جالپى تۇسىمنەن وتەلۋگە ءتيىستى بولاتىن.
ول وتىنگەن تۇرمەن قوناقتارعا تار باسپالداقتى نۇسقاپ تۇردى، ونىمەن تومەن، سايىس زالى مەن تير ورنالاسقان جەرتولەگە تۇسۋگە بولاتىن-دى.
— تومەن تۇسىڭىزدەر، حانىم، تومەن قاراي. جارىس جەرتولە زالىندا وتەدى.
ءوز باسپاگەرىنىڭ ايەلىن كورگەن ول وعان قارسى ۇمتىلدى. سودان كەيىن ديۋ رۋانىڭ قولىن قىستى.
— سالەمەتسىڭ بە، سۇيكىمدى دوس!
ول تاڭىرقاي سۇرادى.
— ءسىز مۇنى قايدان بىلەسىز؟..
ريۆال ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى:
— مىنا تۇرعان ۆالتەر حانىم، ول كىسىگە بۇل ات قاتتى ۇنايدى.
ۆالتەر حانىم قىزارىپ كەتتى.
— ءيا، ەگەردە ءبىز سىزبەن جاقىنىراق تانىسقان بولساق، مەن دە كىشكەنتاي لورينا سياقتى ءسىزدى سۇيكىمدى دوس دەپ اتاعان بولار ەم. بۇل ات سىزگە سونداي جاراسادى.
ديۋ رۋا كۇلدى.
— ءسويتىڭىزشى، حانىم، وتىنەمىن.
ايەل كوزىن تومەن اۋداردى.
— جوق. ءبىز بۇلاي اتاۋعا بولاتىنداي جاقىن ەمەسپىز.
— ۋاقىت وتە كەلە ءبىز جاقىن بولارمىز دەپ ۇمىتتەنۋىمە بولا ما؟ — دەپ سۇرادى جورج داۋسىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ.
— كەلەشەك كورسەتەر، — دەدى ايەل.
ايەلدى العا سالىپ، ەكەۋى گازدى شىراق جارىقتاندىرىپ تۇرعان تار باسپالداقپەن تومەن تۇسە باستادى. كۇندىزگى جارىقتان كەيىن بىردەن سارعىلت گاز جارىعىنا تاپ بولعان ادامدار ءبىر قولايسىزدىق سەزىنگەندەي بولدى. وسى اينالمالى باسپالداقتان-اق جەرتولەنىڭ ءيىسى، دىمقىل جىلۋلىق، سىز ءيىسى سەزىلە باستادى، وسىناۋ شارا قۇرمەتىنە تازارتىلعان قابىرعادان شىركەۋلىك لادان ءيىسى مەن سارىگۇل، ۆەربەنا، شەگىرگۇل سياقتى ايەل اتىرلەرىنىڭ حوش يىستەرى بۇرقىراي مۇرىنعا ۇرادى.
تومەننەن جينالعان توبىردىڭ مازاسىزدانا تۇتاسقان گۋىلى ەستىلەدى.
جەرتولە مۇك باسقان تاس قابىرعانى جاسىرىپ تۇرعان قالىڭ وسىمدىكتىڭ ارا-اراسىنا جاسىرىنعان گازدى مۇيىزدەر مەن ۆەنەسيالىق شامدارمەن جارىقتاندىرىلعان. قايدا كوز سالساڭ دا، — جاسىل بۇتاقتار. تەبە پاپوروتنيكتەرمەن، ەدەن گۇلدەرمەن جانە جاپىراقتارمەن جابىلعان. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ەرەكشە تاپقىرلىقتارىنىڭ كۋاسىندەي وسىناۋ بەزەندىرۋگە كورەرمەندەر ريزالىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
تۇكپىردە، كىشىرەك قوسىمشا جەرتولەدە ەسترادا جاسالىپ، ونىڭ ەكى جاعىنان ەكى قاتار ەتىپ، ءادىلقازىلار القاسى وتىراتىن ورىندىقتار قويىلىپتى.
كورەرمەندەر ءۇشىن وڭ جانە سول جاعىنان ءار قاتاردا ون-وننان قويىلعان ورىندىقتارعا ەكى جۇزدەي ادام سياتىنداي كورىنەدى. شاقىرىلعانى ءتورت جۇزدەي ادام بولاتىن.
ەسترادانىڭ قاسىندا تۇرعان سايىسكەر كاستومىن كيگەن سۇڭعاق بويلى، ۇزىن قولدى جاس جىگىتتەر مۇرتتارىن شيىرىپ، كەۋدەلەرىن كەرە ءتۇسىپ، كورەرمەن الدىندا ويقاستاپ ءجۇر. جۇرت ولاردى فاميليالارىمەن اتاپ، بىر-بىرىنە سايىس ونەرىنىڭ قايسى اۋەسقوي، قايسى كاسىپقوي اتاقتى شەبەرلەرى ەكەندىكتەرىن كورسەتىپ جاتىر. شەتىنەن سۇرتىك كيگەن، ارنايى كاستومدەگى سايىسكەرلەرگە ءبىرسىپىرا ۇقساستىقتارى بايقالاتىن كارى-جاسى ارالاس ءبىراز ەركەك ولاردىڭ قاسىندا قورشالاي تۇرىپ، ءوزارا اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدا. شتاتتاعى سەرىلەر، راپيرانىڭ بىلگىرلەرى، ولار دا وزدەرىن كورسەتىپ قالۋعا، جۇرت تانىپ، فاميليالارىمەن اتاۋىنا قۇشتار ءتۇر تانىتادى.
ورىندىقتىڭ بارىنە دەرلىك جايعاسىپ العان ايەلدەر قاۋىمى زالدى سىبىر-كۇبىرلەرىمەن، كويلەكتەرىنىڭ سۋدىرىمەن تولتىرىپ جىبەرگەن. وسىناۋ كوپشىلىكتەن دەم الاتىن اۋا دا اۋىرلاپ، ولار ەندى تەاترداعىداي جەلپۋىشتەرىمەن جەلپىنە باستاپتى.
— ورشاد! ليموناد! سىرا! — دەپ، ءبىر قۋشىكەش اندا-ساندا داۋىستاپ قويادى.
ۆالتەر حانىم مەن ونىڭ قىزدارى وزدەرىنە ارناپ ءبىرىنشى قاتاردان دايىندالىپ قويعان ورىندارعا قاراي ءوتتى. ديۋ رۋا ولاردى جايعاستىرىپ بولىپ، ىعىسىپ كەتۋگە ىڭعايلاندى:
— مەن سىزدەردى قالدىرىپ كەتۋگە ءتيىسپىن، ورىندىق ەر ادامدارعا ارنالماعان.
— ال مەن ءسىزدىڭ كەتپەگەنىڭىزدى قالار ەدىم، — دەدى ۆالتەر حانىم سەنىمسىز ۇنمەن. — ءسىز ماعان سايىسكەرلەر جايلى مالىمەت بەرىپ وتىرار ەدىڭىز. مۇمكىن، ءسىز وتىرعىشتىڭ شەتىندە تۇرەگەپ تۇرارسىز، بۇل ارادا ءسىز ەشكىمگە كەدەرگى جاسامايسىز.
ول جورجعا ءوزىنىڭ ۇلكەن دە مومىن كوزدەرىن قادادى.
— شىنىندا، كەتپەڭىزشى، مىرزا... سۇيكىمدى دوس مىرزا، — دەپ ءوتىندى ول. — ءسىز بىزگە كەرەكسىز.
— ايتقانىڭىز بولسىن، حانىم... ءوزىم دە سونى قالاپ تۇرمىن، — دەدى جورج.
جان-جاقتان ەستىلگەن سىبىر سوزدەر:
— تاماشا جەر ەكەن مىنا جەرتولە، وتە ىڭعايلى،- دەسىپ جاتتى.
بۇل توبەسى كۇمبەزدەلىپ كەلگەن زال جورجعا جاقسى تانىس. ول جەكپە-جەك الدىنداعى تاڭدا وسى جەردە، ەكىنشى جەرتولە تۇكپىرىنەن ۇپ-ۇلكەن قورقىنىشتى جالعىز كوز سياقتى بولىپ كورىنگەن دوڭگەلەك اپپاق كاتىركا الدىندا جاپادان-جالعىز وتىرعانىن ەسكە ءتۇسىردى.
باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان جاك ءريۆالدىڭ:
— ءقازىر، ءقازىر باستايمىز، — دەگەن داۋسى ەستىلدى.
وسى ساتتە دەنە مۇشەلەرىن ايقىن كورسەتىپ، ەتتەرىنە جابىسقان سۇرتىك كيگەن التى ەركەك ەستراداعا كوتەرىلىپ، ءادىل قازىلارعا ارنالعان ورىندىقتارعا جايعاستى.
زال ولاردى تانىپ جاتتى. بۇلار: ءادىلقازىلار القاسىنىڭ ءتوراعاسى، قالىڭ مۇرتتى كىشكەنتاي عانا كىسى — گەنەرال دە رەينالدي، سۇڭعاق بويلى، جالتىر باستى، ۇزىن ساقالدى سۋرەتشى جوزەفەن رۋدە جانە ۇشەۋى دە سىمباتتى جاس جىگىتتەر: ماتەو دە يۋجار، سيمون رامونسەل، پەر دە كارۆەن؛ سونداي-اق اتاقتى شەبەر گاسپار مەرلەروندار ەدى.
ەسترادانىڭ وڭ جانە سول جاعىنا ەكى پلاكات ءىلىندى. ونىڭ بىرىندە: "كريەۆكەر مىرزا"، ەندى بىرەۋىندە: پليۋمو مىرزا" دەپ جازىلعان.
بۇل ەكەۋى دە ەكىنشى ساناتتاعى ناعىز شەبەر بولاتىن. ەكەۋى دە ارىقشا، اسكەريلەرشە سىمداي تارتىلعان، ولار ەستراداعا كوتەرىلدى. اۆتومات قۇساپ بىر-بىرىنە ساليۋت بەرگەن ولار شابۋىلداۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. تىعىز اق ماتا مەن تەرىدەن تىگىلگەن كيىمدەرى ولاردى حالىق كوڭىلىن كوتەرۋگە ارنالعان قىلجاقباس سولداتتارعا ۇقساتىپ تۇردى.
ارا-تۇرا "تيگىزدى!" دەگەن ءسوز ەستىلىپ، التى تورەشى بىلگىش ادامدارشا باستارىن يزەپ وتىردى. كورەرمەن العا سوزىلعان قولدارىمەن ەسترادادا ويناقتاپ جۇرگەن ەكى ءتىرى قۋىرشاقتى عانا كورىپ، ەشتەڭە تۇسىنبەسە دە، ريزا بولىپ وتىردى. دەگەنمەن ولار مىنا ەكى مانەكەننىڭ ايتارلىقتاي سۇيكىمدى ەمەس، ءتىپتى كەيبىر قيمىلدارى كۇلكىلى كورىنەتىنىن اڭعارىپ وتىردى. بۇل جاڭا جىل قارساڭىندا بۋلۆارلاردا ساتىلاتىن اعاشتان جاسالعان بالۋانداردى ەرىكسىز ويعا ءتۇسىردى.
العاشقى ەكى سايىسكەردى اسكەري جانە كادىمگى ازاماتتار — كاراپەن مەن پلانتون مىرزالار الماستىردى. مەتر پلانتوننىڭ بويى وتە الاسا بولسا، مەتر كاراپەن وتە تولىق ەدى. راپيرانىڭ ءبىرىنشى شانشۋىنان قالماي ول جەلى شىققان رەزىڭكە ءپىل قۇساپ تارس ەتە قالاتىنداي بولىپ كورىندى. جۇرت اراسىندا كۇلكى ەستىلە باستادى. پلانتون مايمىلشا سەكىرەدى. ال كاراپەن سەمىزدىكتەن ارتىق قيمىلداي الماي، تەك قولىن عانا قوزعالتادى. ءاربىر بەس مينۋت سايىن ول اقىرىنداپ، دوپ ءبىر وتە ماڭىزدى شەشىم قابىلداعانداي تۇرمەن العا ۇمتىلىس جاسايدى. ءار جولى وسىدان كەيىن بويىن تۇزەۋ وعان ۇلكەن كۇشكە تۇسەدى. بىلگىشتەر ونىڭ ويناۋ ءستيلى وتە بايسالدى جانە ۇستامدى دەپ سەندىرۋدە. اڭقاۋ كورەرمەن وعان دا يلاندى.
ودان كەيىن كاسىپقوي جانە اۋەسقوي ويىنشىلار — پورون مەن لاپالم شىقتى دا، كورەرمەندەر الدىندا ءبىر ءتۇرلى جابايىلاۋ گيمناستيكا باستالدى: ولار بىر-بىرىنە تاپ بەرىپ ۇمتىلعاندا، تورەشىلەر بىرنەشە رەت ورىندىقتارىن كوتەرە-موتەرە تۇرا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى، انالار بولسا ەسترادانىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن ويقاستاپ، بىرەۋى شابۋىلداعاندا، ەكىنشىسى ورعي سەكىرىپ قورعانا قاشىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاۋمەن بولدى. ولاردىڭ ارتقا سەكىرگەن تۇرلەرى ايەلدەردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرسە، كەرىسىنشە العا ولەرمەندەنە ۇمتىلىستارى ءسۇيسىنىس تۋدىرىپ جاتتى. ولاردىڭ بۇل گيمناستيكالىق جاتتىعۋلارىن ۇناتپاعان ءبىر جەلوكپە:
— نەگە سونشا جانتالاسىپ جاتىرسىڭدار، سەندەرگە ءبارىبىر ساعات بويىنشا تولەنەدى عوي! — دەدى.
ونىڭ بۇل ادەپسىزدىگىن ۇناتپاعان كوپشىلىك "تىنىشتال" دەگەندەي قولدارىن سەرمەدى. ساراپشىلار پىكىرى اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ جاتتى: سايىسكەرلەر اسا قىزۋ شايقاستى، ءبىراق كەيدە تاپقىرلىق جەتىسپەگەنى بايقالىپ تۇرىپتى.
ءبىرىنشى ءبولىم جاك ريۆال مەن بەلگىلى بەلگيالىق شەبەر لەبەگ اراسىندا وتكەن تاماشا جەكپە-جەكپەن اياقتالدى. ريۆال ايەلدەرگە ايرىقشا ۇنادى. ول شىنىندا، ادەمى جىگىت بولاتىن، ءمۇسىندى، ەپتى، ءادىسقوي، وزىنە دەيىنگىلەردىڭ بارىنەن اناعۇرلىم اسەرلى قوزعالادى. ونىڭ قورعانۋ جانە شابۋىلداۋ مانەرى ىزەتتى اسەمدىگىمەن كوز ارباپ، قارسىلاسىنىڭ تەگەۋرىندى بولسا دا ۇيرەنشىكتى تاسىلدەرىنە قاراما-قارسى اسەر تۋعىزدى.
— تاربيەلى ادامعا داۋا جوق-اۋ، — دەستى كوپشىلىك.
جەڭىستىڭ سوعان تيەسىلى بولۋى دا دۋ قول شاپالاقتاۋعا ۇلاستى.
الايدا كورەرمەندەر بىرنەشە مينۋتتەن بەرى جوعارىدان ەستىلىپ جاتقان گۋىلگە مازاسىزدانا قۇلاق ءتۇردى. مۇندا شاقىرىلعانمەن، جەرتولەگە سىيماي قالعان ەكى جۇزدەي ادام، ءسىرا، وزدەرىنشە كوڭىل كوتەرىپ جاتقان بولسا كەرەك. تار اينالما باسپالداقتىڭ وزىندە ەلۋ شاقتى ادام توپىرلاسىپ تۇر. تومەندە ادام توزگىسىز قاپىرىق باستالدى. "اۋا!"، "سۋسىن!" — دەگەن ايقايلار ەستىلەدى. باعاناعى جەلوكپە داۋسىن بارىنەن اسىرا: "ورشاد! ليموناد! سىرا!" — دەپ قىشقىردى.
قىپ-قىزىل بولىپ، ءالى سايىسكەر كاستومىن دە شەشىپ ۇلگىرمەگەن جاك ريۆال كورىندى.
— مەن ءقازىر سالقىن سۋسىن اكەلدىرەيىن، — دەپ، ول باسپالداققا قاراي ۇمتىلدى.
الايدا ءبىرىنشى قاباتپەن قاتىناس تارس جابىق بولاتىن. باسپالداققا لىقا تولعان جۇرتتى كيىپ-جارىپ وتكەننەن دە توبەنى تەسىپ وتكەن وڭاي سياقتى.
— حانىمدارعا بالمۇزداق اكەلسىن دەپ ايتىڭدارشى! — دەپ ايقايلادى ريۆال.
— بالمۇزداق! — دەپ ءىلىپ اكەتتى ەلۋ شاقتى داۋىس.
اقىرىندا پودنوس تا كورىندى. ءبىراق وندا تەك بوس ستاقاندار عانا تۇردى، — بالمۇزداقتى جولشىباي تالاپ العان ەدى.
— مىنا جەردە تۇنشىعىپ ولۋگە بولادى،— دەپ كۇركىرەدى ءبىر جۋان داۋىس، — اياقتاڭدار، ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراۋ كەرەك.
— اقشا جيناۋ! — دەپ ايقايلادى تاعى ءبىر داۋىس.
سول-اق ەكەن، تىنىس الۋى اۋىرلاسا دا، قۋانا قوشتاعان حالىق ءىلىپ اكەتتى:
— اقشا جيناۋ! اقشا جيناۋ!
التى ايەل قاتارلاردى ارالاپ وتۋگە كىرىستى دە، سومكەلەرگە تۇسكەن كۇمىس سولكەبايلار سىڭعىرى ەستىلە باستادى.
ديۋ رۋا ۆالتەر حانىمعا بەلگىلى ادامداردى اتاپ تانىستىرىپ تۇردى. بۇلار يگى جاقسىلار، باياعىدان بەرى شىعارىپ كەلە جاتقان ءىرى گازەتتەردىڭ "فرانسۋز ومىرىنە" مۇرىن شۇيىرە، ءوز بيىكتەرىنىڭ تاجىريبەسىنەن ءشۇبالانا قارايتىن قىزمەتكەرلەرى ەدى. قانشاما ءبىر كۇماندى قۋلىق-سۇمدىقتاردىڭ اسەرىنەن پايدا بولىپ، قۇلاعان مىنىستىرلىك قيراندىسىنىڭ استىندا جانشىلىپ قالاتىن ساياسي-قارجىلىق پاراقتاردىڭ تالايىن ولار كوز الدىنان وتكىزگەن بولاتىن. سۋرەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەردىڭ كوپشىلىگى سپورتپەن اينالىسادى، ال مىنا جەردە وسى ەكى ماماندىق تا توعىسقاندىقتان، بۇل ارادا كوپشىلىك تانيتىن اكادەميك-اقىن دا، ەكى سازگەر جانە كوپتەگەن اتاقتى شەتەلدىكتەر دە بار ەدى، ديۋ رۋا فاميليالارىنا اعىلشىنداردىڭ وزدەرەك كارتىشكەسىندەگى ءوز فاميليالارىنا "ەسك" دەگەندى قوسىپ جازاتىنىنا ەلىكتەپ، ولاردىڭ فاميليالارىنا (ەسك — اع. ەسكۆاير، ياعني پومەششيك، دۆوريان دەگەن سوزدەن)، "پرو" دەگەندى ("پروتوبەستيا" دەگەن سوزدەن) قوسىپ ايتىپ وتىردى.
— سالەمەتسىز بە، قىمباتتى دوس! — دەپ امانداستى ونىمەن بىرەۋ.
بۇل گراف دە ۆودرەك ەدى. حانىمداردان كەشىرىم ءوتىنىپ، ديۋ رۋا ونىڭ قاسىنا باردى.
— ۆودرەك سۇيكىمدى ادام،— دەدى ول قايتىپ ورالعان سوڭ — تەكتى جان ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇرادى!
ۆالتەر حانىم جاۋاپ قاتقان جوق. ول شارشاي باستاعان ەدى، تىنىس العان سايىن ونىڭ ومىراۋى ديۋ رۋانىڭ كوزىن ارباپ، كوتەرىلىپ-باسىلىپ تۇردى. ارا-اراسىندا ول ايەلدىڭ وزىنە ۇرلانا كوز تاستاپ، دەرەۋ تايدىرىپ اكەتەتىنىن اڭعارىپ قالدى. "ءيا.. ءيا... — دەدى ول وزىنە. — شىنىمەن، بۇل دا قارماققا تۇسكەنى مە؟"
جيناۋشىلار زالدى تۇگەل اداقتاپ شىقتى. ولاردىڭ قولىنداعى سومكەلەر كۇمىس پەن التىنعا تولى ەدى. ەستراداعا ءبىر "اسا ۇلكەن سىيلىق" بولاتىنىن حابارلاعان جاڭا پلاكات ءىلىنىپتى. ءادىلقازىلار قايتا ءوز ورىندارىنا جايعاستى. كورەرمەندەر دە تاعاتسىزدانا كوز تىكتى.
ورتاعا سايىسكەرلەر كاستومىن: كەۋدەلەرىنە قارا تريكو، تىزەلەرىنەن جوعارى قىسقا يۋبكا، باستارىن ۇنەمى شالقايتا ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتكەن اسا بيىك پلاسترون كيىپ، قولدارىنا راپيرا ۇستاعان ەكى ايەل شىقتى. ەكەۋى دە جاپ-جاس ءارى ادەمى ەكەن. ولار كۇلە قاراپ كوپكە باسىن ءيىپ ەدى، جۇرت ۇزاق قول شاپالاقتادى.
ولار سايىس باستار ساتتەگى پوزيسياعا تۇرعاندا، كورەرمەندەر كوڭىلدەنە كۇبىرلەسىپ، قاتارلاردى كەلەمەج كۇلكى ارالاپ ءوتتى.
تورەشىلەر سوققىلاردى "جارايسىڭ" دەگەن ۇنمەن قوشامەتتەپ، كۇلىمسىرەۋدەن ءبىر تانبادى.
كورەرمەندەر بۇل ەكى سايىسكەرگە كەرەمەت رازى بولدى: ەركەكتەر سەزىمدەرىن جانىعانى ءۇشىن، ال ايەلدەر — ولاردىڭ ءوز بويلارىندا پاريجدىك تومەن ەتەكتىلەرگە ءتان ەرسى كوڭىل كوتەرۋلەرگە، انايى قالىپتاعى ويىن-ساۋىققا، جاساندى ادەمىلىككە، :قولدان جاسالعان سۇلۋلىققا، وپەرەتتالىق شۋماقتارعا جانە سايرانشىل ورتا انشىلەرىنە دەگەن ءتۋابىتتى قۇمارلىقتارىن وياتقاندارى ءۇشىن.
سايىسكەر ايەلدەردىڭ بىرەۋى العا ەڭكەيگەن سايىن زالدا كوڭىلدى قوزعالىس باستالادى. بۇل مەزەتتە ەكىنشىسى كورەرمەندەرگە سەرىپپەلى ارقاسىن بۇرعان ساتتە سايىسكەر ايەلدىڭ قانشالىقتى ونەر سالا سايىسقانىنا نازار اۋدارماسا دا، كورەرمەندەر اۋىزدارىن اشا، كوزدەرى دوڭگەلەنە قاراپ قالادى.
ولارعا قول اياماي سوعىلدى.
بۇدان كەيىن قىلىشتاسۋ ونەرى كورسەتىلدى، ءبىراق وعان ەشكىم قاراعان جوق، ويتكەنى كورەرمەندەر نازارى جوعارىدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا اۋىپ كەتكەن ەدى. ول جاقتا بىرنەشە مينۋتتەن بەرى ءۇي كوشىپ جاتقانداي قوزعالعان جيھازدار دىبىسى شىعا باستاعان-دى. سودان كەيىن كەنەت كۇيساندىق وينالدى دا، بىركەلكى ىرعاقپەن قوزعالعان اياق دىبىسى شىعا باستادى. جارىسقا قاتىسا الماي قالعاندار وزدەرىنىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن بال ۇيىمداستىرىپ جاتسا كەرەك.
كورەرمەندەر دۋ كۇلدى، حانىمدار بيلەگىسى كەلىپ تىقىرشىپ، ەستراداعا قاراۋدى قويىپ، ءوزارا داۋىستاپ سويلەسە باستادى.
جوعارىدا باستالعان بال ءبارىن ەلىكتىرىپ اكەتتى. كەشىگىپ كەلگەندەردىڭ وكىنەتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. كورەرمەندەر دە ولارعا قوسىلىپ كەتۋگە دايار ىڭعاي تانىتۋدا.
وسى كەزدە ەكى قارسىلاس بىر-بىرىنە ءيىلىپ، سونداي ايبىندى تۇرمەن پوزيسياعا تۇرعاندا، بارلىق كوز ەرىكسىز سولارعا بۇرىلدى.
ولار ءبىر بۇگىلىپ، ءبىر تىكتەلگەندە سونداي يكەمدى اسەم قيمىل جاساعاندارى، سونداي ەسەپتى باتىلدىق كورسەتكەندەرى، سونداي سەنىمدى كۇش، سونداي كوركەم تاسىلدەر مەن ۇستامدى قىلىق تانىتقاندارى سونشالىقتى، ءتىپتى بۇل ونەردىڭ قىر-سىرىنان حابارى جوق كورەرمەندەردىڭ ءوزى تاڭ-تاماشا بولىپ، قاتتى اسەرلەندى.
ولاردىڭ شەبەر ويلاستىرىلعان، سوندىقتان دا قالقىپ جۇرگەندەي كورىنەتىن بايسالدى ەپتىلىكتەرى، ويلى اككىلىكتەرى مەن باتىل قوزعالىستارى ناعىز ونەر تۋىندىسىنىڭ وزىندەي كورىنىپ، كوز اربايدى. كورەرمەن ءوز الدارىندا ەڭ ءبىر عاجاپ كورىنىستىڭ ءوتىپ جاتقانىن، كورىپ وتىرعاندارى ناعىز كۇشتى سۋرەتشىلەر، شىڭدالعان ەكى شەبەر ەكەنىن، ولار بار قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن، بار ايلا-تاسىلدەرىن كورسەتىپ، ءوز نازارلارىن سان تاجىريبەدەن وتكەن بىلىكتەرىمەن جانە دەنە سىمباتىنىڭ اسەمدىگىمەن جاۋلاپ العىسى كەلەتىنىن ۇقتى.
ءبارى ولاردى ءۇنسىز، كوز الماي باقىلادى دا وتىردى. ال ولار ويىندى اياقتاپ، ءوزارا قول الىسقان ساتتە زال دۋ ەتە قالدى. كورەرمەن گۋىلدەپ، اياقتارىمەن ەدەندى تەپكىلەدى. ولاردىڭ ەسىمىن دە ءبارى ءبىلىپ العان: سەرجان مەن راۆينياك ەدى بۇلار.
ەركەكتەر جاعى جاۋىنگەرلىك رۋحىنا مىنگەندەي. كورشى وتىرعاندار بىر-بىرىنە قوقيلانا قاراسادى. ەزۋدەن بايقالعان ءسال جىميىس جەكپە-جەككە شاقىرۋعا تۇرتكى بولارداي. ءومىرى قولدارىنا راپيرا ۇستاپ كورمەگەن جاندار تاياقتارىن كوتەرىپ، اۋەدە شابۋىل جاساۋ قيمىلدارىن كورسەتىپ جاتتى.
ۇزاماي كورەرمەندەر ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تار باسپالداقپەن كوتەرىلە باستادى. اقىرىندا ءشول باسۋعا مۇمكىندىك تۋدى-اۋ. الايدا بيشىلەر بۋفەتتى جىلان جالاعانداي سىپىرا ىشىپ-جەپ، ەكى جۇزدەي ادامدى بوسقا شاقىرىپ، تۇك كورسەتپەي قايتارۋ ناعىز يتتىك دەگەندى ايتىپ، قايتىپ كەتكەنىن بىلگەندە، ءبارى جامان اشۋلاندى.
ءبىر سامسا، ءبىر تامشى شامپان، ءبىر تامشى سىرا نە شىرىن، ءبىر تال كامپيت نە الما قالماپتى. ءبارىن تالاپ-توناپ اكەتىپتى.
قىزمەتشىلەردى تەرگەۋگە الىستى، ولار قينالعان ءتۇر كورسەتكەنىمەن، وزدەرى كۇلكىلەرىن زورعا تىيىپ تۇردى. "حانىمدار ەركەكتەردەن بەتەر جاپىرىپ جىبەردى، — دەپ سەندىردى ولار، — اۋىزدارىنا تالعاۋسىز تىقپالاعانى سونداي، ارتىنان بىردەڭە بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى". ولاردى تىڭداساڭ، بۇل جاۋ شاپقان قالا تۇرعىندارى جايلى ايتىلعان اڭگىمە سياقتى.
قايتۋدان باسقا ەشتەڭە قالمادى. ەركەكتەر ساداقاعا بەرگەن جيىرما فرانكتەرىنە ءىشى اشىدى؛ ولار مىنا جەردە تويلاپ-تويلاپ، تۇك تولەمەي كەتىپ قالعاندارعا جىندارى قاينادى.
باسشى-حانىمدار ءۇش مىڭنان استام فرانك جينادى. شىعىنداردى شىعارىپ تاستاعاندا، التىنشى وكرۋگ جەتىمدەرىنە ەكى ءجۇز جيىرما فرانك قالدى.
ۆالتەرلەردى قوشامەتتەپ كەلگەن ديۋ رۋاعا ەكيپاج بەرىلدى.
جولدا باسپاگەر ايەلىنىڭ قارسىسىندا وتىرعان جورج ونىڭ تاعى دا بىرنەشە مارتە وزىنە ەلجىرەي قاراعان تايعاناق كوزقاراسىن اڭعاردى. "ەھە، تۇزاققا تۇسەتىن ءتۇرى بار!" — دەپ ويلاعان ول ءوزىنىڭ ايەلدەر الدىندا جولى بولعىشتىعىنا ريزا كەيىپپەن جىميىپ قويدى: ويتكەنى دە مارەل حانىم دا ەكەۋىنىڭ بايلانىسى باستالعان كۇننەن باستاپ بۇعان ولە عاشىق بولىپ كەلەدى عوي.
ول ۇيىنە كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ورالدى.
مادلەنا ونى قوناقجايدا قارسى الدى.
— مەنىڭ ساعان ايتار جاڭالىعىم بار، — دەدى ول — ماروككوداعى جاعداي اسقىنىپ تۇر. بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە فرانسيا ول جاققا اسكەر جىبەرۋى مۇمكىن. شىنىن ايتقاندا، وسىنى پايدالانىپ، ۇكىمەتتى قۇلاتۋلارى مۇمكىن، ال لاروش، ارينە، جاعدايدى پايدالانىپ، شەتەل ىستەرى ءمىنىستىرىنىڭ پارتپەلىن يەلەنۋى مۇمكىن.
ايەلىن مازاقتاۋ ءۇشىن ديۋ رۋا مۇنىڭ بىرىنە دە سەنبەيتىندەي قالىپ كورسەتتى. تۋنيستە بولعان اقىماقتىقتى قايتالاۋ جىندىلاردىڭ ءىسى عوي.مادلەنا شىدامسىزدانا يىعىن كوتەردى.
— ال مەن ناق وسىلاي بولىپ شىعارىنا سەنەمىن! دەمەك ولار ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە، قارجى ماسەلەسى ەكەنىن سەنىڭ تۇسىنبەگەنىڭ. قازىرگى كەزدە، قىمباتتىم مەنىڭ، ساياسي ويىندارعا كوز جىبەرگەندە، "ايەل تابۋ" ەمەس، "پايدا تابۋ" دەگەنگە كوڭىل بولگەن ءجون.
— سولاي دە! — ونى ىزالاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، بۇل مەنسىنبەگەن ءتۇر كورسەتتى.
ايەل شىرت ەتە قالدى:
— سەن دە فورەستە سياقتى اڭعال ەكەنسىڭ ءوزىڭ!
مادلەنا ونى جابىرلەدىم دەپ ويلاپ، اشۋ بايقاتۋىن كۇتتى. ءبىراق ول كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
— ءمۇيىزدى فورەستە سياقتى ما؟ — دەدى.
ايەل سىلق ءتۇستى.
— جورج! — دەدى ول باسەڭ ۇنمەن.
— نەمەنە؟ — دەدى ديۋ رۋا كەكەتە سويلەپ. — اناۋ كۇنى كەشكىلىك سەن فورەستەنىڭ ءمۇيىزدى ەكەنىن مويىنداماپ پا ەدىڭ؟ بايعۇس-اي! — دەگەندى شىن ايانىشپەن قوسىپ قويدى.
مادلەنا وعان جاۋاپ قاتپاي، تەرىس قارادى.
— سەيسەنبىدە ۇيگە قوناقتار كەلەدى، — دەدى از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءتىل قاتقان ول — لاروش-ماتە حانىم مەن ۆيكونتەسسا دە پەرەميۋر تۇستىككە كەلەدى. سەن ريۆال مەن نوربەر دە ۆارەندى شاقىرماس پا ەكەنسىڭ؟ مەن ەرتەڭ ۆالتەر جانە دە مارەل حانىمدارعا بارامىن. مۇمكىن، ريسولەن حانىم دا كەلىپ قالار.
ءبىرازدان بەرى كۇيەۋىنىڭ ساياسي ورتاداعى بەدەلىن پايدالانىپ، مادلەنا يگى جاقسىلار اراسىندا تانىستىعىن مولايتىپ، قانداي جولمەن بولسا دا "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" قولداۋىن قاجەت ەتەتىن سەناتورلار مەن دەپۋتاتتاردىڭ ايەلدەرىمەن جاقىنداسىپ الۋعا تىرىساتىن بولعان ەدى.
— وتە جاقسى، — دەدى ديۋ رۋا. — مەن ريۆال مەن نوربەردى شاقىرامىن.
ول ريزا كەيىپپەن الاقانىن ىسقىلاپ قويدى: ەندى ول ايەلىنىڭ دىڭكەسىن قالاي قۇرتىپ، سوناۋ بۋلون ورمانىنا قىدىرىپ بارعان كۇنى جانىن جەگەن قىزعانىشتىڭ اشۋىن قايتارۋ جولىن بىلەدى. بۇدان بىلاي فورەستە جايلى ءسوز بولا قالسا-اق، ونىڭ ءمۇيىزدى ەكەنىن ەسكەرتەدى دە وتىرادى. ول وسىنىسىمەن مادلەنانى جىندانۋ جاعدايىنا جەتكىزۋدى كوزدەدى. وسى كەشتىڭ وزىندە-اق ول كەكەسىندى تۇرمەن "الگى ءمۇيىزدى فورەستە" دەگەندى ون شاقتى رەت قايتالادى.
مۇنىسى ەندى مارقۇمعا وشپەندىلىكتەن ەمەس، ول ءۇشىن ءوش الۋعا كىرىسكەندىگى ەدى.
كۇيەۋىنىڭ قارسى الدىندا وتىرعان مادلەنا ونى ەستىمەگەن ءتۇر بايقاتىپ، ادەتىنشە نەمقۇرايدى كۇلىمسىرەۋمەن بولدى.
ەرتەڭىنە مادلەنانىڭ ۆالتەر حانىمدى شاقىرماق بولعانى ەسىنە تۇسكەن جورج ونىڭ الدىن الىپ، باستىعىنىڭ ايەلىن وڭاشادا كەزىكتىرىپ، ونىڭ وزىندە ويى بار-جوعىن تەكسەرىپ كورۋگە شەشىم قابىلدادى. ول مۇنى قىزىق كوردى ءارى ۇمىتتەندىردى. سونىمەن بىرگە... ەگەر مۇمكىن بولىپ جاتسا... نەگە باس تارتسىڭ؟
ساعات ەكىدە ول مالزەربا بۋلۆارىنداعى ۇيدە بولدى. ونى قوناقجايعا ەنگىزدى. سول جەردە ءبىراز كۇتۋگە تۋرا كەلدى.
اقىرى ۆالتەر حانىم كىرىپ، شىن قۋانعان تۇرمەن قولىن سوزدى:
— قايدان ءجۇرسىز؟
— ءسىزدى سونداي كورگىم كەلدى. بەلگىسىز ءبىر كۇش الدى-ارتىما قاراتپاي وسىندا الىپ كەلدى، نەگە ەكەنىن دە بىلمەيمىن، ايتپەسە سىزگە ايتايىن دەگەن ءسوزىم دە جوق ەدى. مىنە، كەلدىم، بار بولعانى وسى. ءسىز مەنىڭ مۇنشالىقتى ەرتە كەلىپ مازاڭىزدى العانىمدى جانە جاسىرماي ايتقانىمدى كەشىرەرسىز دەپ ويلايمىن.
ول مۇنىڭ ءبارىن كۇلە تۇرىپ، ويناقى، سىپايى ۇنمەن ايتتى، ءبىراق ارتىندا شىنايى بىردەڭە بارى سەزىلىپ تۇردى.
ۆالتەر حانىم شىن تاڭىرقادى، بەتىنە قىزىل رەڭك جۇگىردى.
— ءبىراق مەن... شىنىندا... تۇسىنبەيمىن... قىزىق ەكەن... — دەپ، ول تۇتىعا سويلەدى.
— بۇل عاشىق بولعان جاننىڭ ايتاتىن ءسوزى، ءبىراق ءسىزدى شوشىتپاۋ ءۇشىن ويناقىلاندىرىپ تۇرمىن، — دەدى جورج.
ەكەۋى قاتارلاسا وتىردى. ايەل مۇنى قالجىڭ دەپ، قابىلداعىسى كەلگەندەي ىڭعاي تانىتتى:
— سولاي دەڭىز، مۇنىڭىز شىن مويىنداۋ بولدى عوي، شاماسى؟
— ارينە! مەن مۇنى ويلانعالى كوپ بولدى. ءبىراق باتىلىم جەتپەدى. ءسىزدى قاتال، جىبىمەيتىن ادام دەپ ەستيتىنمىن...
ۆالتەر حانىم وزىنە-وزى كەلە باستادى.
— وندا نەگە ناق بۇگىن بەل بۋىپ وتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بىلمەيمىن، — دەدى جىگىت، سودان كەيىن داۋسىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ: — مۇمكىن، كەشەدەن بەرى تەك ءسىز تۋرالى عانا ويلاعاندىعىمنان بولار، — دەپ قوسىپ قويدى.
ايەل كەنەت بوزارىپ كەتتى.
— جەتەدى، بالالىقتى قويالىق، باسقا بىردەڭە جايىندا سويلەسكەن ءجون.
وسى سوت جورج ونىڭ اياعىنا قۇلاي كەتكەندە، مۇندايدى كۇتپەگەن ايەل شوشىپ قالدى. ول تۇرىپ كەتپەكشى بولىپ ەدى، قوس قولداپ بەلىنەن وراپ العان جىگىت جىبەرەر بولمادى.
— ءيا، بۇل شىنىم، — دەدى ول ۇزدىككەن ۇنمەن، — مەن ءسىزدى سۇيەمىن، ەسسىز سۇيەمىن، كوپتەن بەرى سۇيەمىن. جاۋاپ قاتپاي-اق قويىڭىز. اقىل-ەسىمنەن ايىرىلسام، نە ىستە دەيسىز ماعان! مەن ءسىزدى سۇيەمىن... ءسىزدى قالاي سۇيەتىنىمدى بىلسەڭىز عوي!
ايەل القىنىپ، بىردەڭە دەگىسى كەلگەندەي اۋزىن اشقانمەن، ەشتەڭە ايتا المادى. ول ديۋ رۋانى ەكى قولىمەن يتەردى، سودان كەيىن ەرنىنە ءتونىپ كەلە جاتقان اۋزىن قاشىقتاتپاق بولىپ شاشىنان ۇستاي الدى. ونىڭ ۇستىنە جىگىتتى كورمەۋ ءۇشىن كوزىن جۇمىپ العان ول جانتالاسىپ باسىن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرا بەردى.
جورج ايەلدىڭ دەنەسىن كويلەگى سىرتىنان سيپالاپ، قىسىپ، شىمشي بەردى، ال ول مۇنشالىقتى باتىل ارەكەتتەن بوساڭسي دىمى قۇرىپ، السىرەي باستادى. كەنەت جىگىت تىزەرلەگەن قالپىنان كوتەرىلىپ، قۇشاقتاماق بولدى، وسى ساتتە ءبىر مينۋت قولى بوساپ كەتكەنىن پايدالانعان ايەل ونىڭ قولىنان جۇلقىنا شىعىپ، ءبىر كرەسلودان ەكىنشى كرەسلونى پانالاي قاشىپ، بولمەدە زىر جۇگىردى.
ونى قۋۋدى ەرسى كورگەن جىگىت كرەسلوعا سىلق ءتۇسىپ، جاسقا بۋلىققانداي قولىمەن بەتىن باستى.
ىلە ورنىنان اتىپ تۇرىپ: "قوش بولىڭىز، قوش بولىڭىز!" — دەپ داۋىستادى دا، بولمەدەن شىعا جونەلدى.
كىرەبەرىستە ول ەشتەڭە بولماعانداي-اق تاياعىن الدى دا دالاعا شىقتى.
"ورايى كەلگەن سياقتى!" — دەپ ويلاعان ول كلوتيلدانى ەرتەڭ كەزدەسۋگە شاقىراتىن "كوگىلدىر قاعاز" جىبەرۋ ءۇشىن تەلەگرافقا بەتتەدى.
ۇيىنە ول كۇندەگى ۋاقىتىندا كەلدى.
— نە، قوناقتارىڭ تۇستىككە كەلەتىن بولدى ما؟ — دەپ سۇرادى ول ايەلىنەن.
— ءيا، — دەپ جاۋاپ قاتتى ايەلى، — تەك قانا ۆالتەر حانىمنىڭ كەلەر-كەلمەسى بەلگىسىز. ول ەكىۇشتى بولىپ وتىر، مەنىمەن قايداعى ءبىر ادامدىق مىندەت، ار-ۇيات تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. ءوزىنىڭ ءوڭى كەلىسپەي وتىردى. دەگەنمەن كەلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن.
جورج يىعىن كوتەردى.
— كەلمەگەندە قايدا بارادى.
دەۋىن دەگەنمەن وعان ءوزى يلانعان جوق، سوندىقتان تۇستىك بولار كۇنگە دەيىن ول تولقۋمەن ءجۇردى.
تاڭەرتەڭگىسىن مادلەنا ۆالتەر حانىمنان قىسقا حات الدى:
"ازەر دەگەندە سىزدەرگە بارۋعا مۇمكىندىك تاپتىم-اۋ. ءبىراق كۇيەۋىم كەلە المايدى".
"وعان قايتىپ بارماعانىم جاقسى بولىپتى! — دەپ ويلادى ديۋ رۋا. — ول وزىنە-وزى كەلiپ تە ۇلگەرىپتى. ەندى نە بولارىن كورەيىك".
دەگەنمەن ەكەۋىنىڭ قالاي بەت كورىسەتىندىگى تۋرالى ويلاپ، ازداپ قوبالجىدى. اقىرىندا ول ءسات تە تۋدى — ايەل سالماقتى، ازداپ سالقىنداۋ، تاكاپپار كەيىپتە كورىندى. جورج دەرەۋ قاراپايىم، كونبىس، ءتىلالعىش ادام كەيپىنە تۇسە قالدى.
لاروش-ماتە جانە ريسولەن حانىمدار كۇيەۋلەرىمەن كەلدى. ۆيكونتەسسا دە پەرسميۋر جوعارى جاقتاعىلار تۋرالى جاڭالىق ايتا باستادى. دە مارەل حانىم وتە تارتىمدى كورىندى؛ قارا مەن سارى تۇستەن تۇراتىن ەرەكشە يسپان كاستومى ونىڭ قىپشا بەلى قاز ومىراۋى مەن توپ-تولىق قولدارىن ايقىنداپ، قۇس باستى كەلبەتىنە البىرتتىق كەيىپ بەرىپ تۇردى.
ديۋ رۋا ۆالتەر حانىمنىڭ وڭ جاعىنا جايعاسىپ، بۇكىل تۇستىك بويىنا ونىمەن سالماقتى ماسەلەلەر جونىندە عانا ۇلكەن قۇرمەت تانىتا سويلەسىپ وتىردى. اندا-ساندا ول كلوتيلداعا كوز تاستاپ قويادى. "ارينە، ول ادەمىرەك ءارى جاسىراق"،— دەپ ويلادى ول سودان كەيىن كوزى ايەلىنە ءتۇستى: جۇرەك تۇكپىرىندەگى ورنىعىپ العان جاۋلىق پيعىل مەن اشۋ-ىزاسىنا قاراماستان، ول دا اپ-ادەمى بولىپ كورىندى.
الايدا ۆالتەر حانىمعا ونى جەڭىستىڭ قيىندىعى جانە ەركەكتەر ءۇشىن ءارقاشاندا ەلىكتىرگىشتىك قاسيەت بولىپ تابىلاتىن سەزىم جاڭالىعى ىنتىقتىرۋمەن بولدى.
ول ۇيىنە قايتۋعا ەرتە جينالدى.
— مەن ءسىزدى شىعارىپ سالايىن، — دەپ ۇسىنىس جاسادى جورج.
ايەل قارسىلىق ءبىلدىردى.
— نەگە قارسى بولاسىز؟ — دەپ قويمادى ول — ءسىز مۇنىڭىزبەن مەنى قاتتى رەنجىتەسىز. ءسىز ماعان ءالى رەنجىپ جۇرگەنىڭىز عوي وندا. مەنىڭ بايسال تارتقانىمدى كوردىڭىز عوي.
— سىزگە قوناقتارىڭىزدى قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى، — دەپ، ايەل قارسىلىق ءبىلدىردى.
— مەنىڭ جيىرما مينۋت جوق بوپ كەتكەنىمدى ەشكىم سەزبەي دە قالادى. ال ءسىز قارسىلىعىڭىزدى قايتىپ الماساڭىز، مەنىڭ سىزگە دەگەن ەڭ ىزگى سەزىمىمدى قورلاعانىڭىز دەپ بىلەم.
— جارايدى، كەلىستىم، — دەدى ول باياۋ عانا.
الايدا ەكەۋى كۇيمەدە وڭاشا قالىسىمەن-اق ديۋ رۋا ونىڭ قولىن ۇستاي الىپ، شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى:
— مەن ءسىزدى سۇيەمىن، سۇيەمىن ءسىزدى. وسىلاي دەۋىمە رۇقسات ەتىڭىزشى. مەن سىزگە تيىسپەيمىن. مەن سىزگە تەك قانا ءوز ماحابباتىم تۋرالى ايتقىم كەلەدى.
— اھ... ءسىز ۋادە بەرگەن ەدىڭىز عوي... دۇرىس ەمەس... دۇرىس ەمەس، — دەپ سىبىرلاي سويلەدى ايەل.
ديۋ رۋا ءوزىن-وزى ارەڭ دەگەندە قولعا العانسىدى.
— تىڭداڭىزشى، مەن وزىمە يە بولا الاتىنىمدى كوردىڭىز عوي، — دەپ تۇنشىعا ءۇن قاتتى ول — دەگەنمەن... مەنىڭ ءسىزدى سۇيەتىنىمدى ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى. مۇنى كۇن سايىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى... تىم بولماسا بەس مينۋت اياعىڭىزدى قۇشاقتاپ جاتىپ، سۇيىكتى بەتىڭىزگە قادالا قاراعان كۇيى وسى ءۇش ءسوزدى ايتۋىما رۇقسات ەتىڭىزشى.
ۆالتەر حانىم ودان قولىن تارتىپ العان جوق.
— جوق، مەن ويتە المايمىن، قولىمنان كەلمەيدى، — دەپ القىنا سويلەدى ول — جۇرت مەن تۋرالى نە دەيدى، مالايلار، مەنىڭ قىزدارىم نە ويلايدى... جو-جوق، بۇل مۇمكىن ەمەس...
— مەن ءسىزسىز ءومىر سۇرە المايمىن، — دەپ جالعاستىردى جىگىت. — ءسىزدىڭ ۇيىڭىزدە نەمەسە باسقا ءبىر جەردە مەن ءسىزدى كۇندە كورگىم كەلەدى، تىم بولماسا ءبىر مينۋت قولىڭىزدان ۇستاپ، ءسىزدىڭ كويلەگىڭىزدىڭ ەتەگىنەن كوتەرىلگەن لەپتى سەزىنگىم كەلەدى، تۇلا بويىڭىزعا كوز سۋارىپ، مەنى ەسىمنەن تاندىراتىن مىنا ۇپ-ۇلكەن عاجايىپ كوزىڭىزگە كەلەدى.
وسى ادەپسىز سوزدەردى تىڭداي وتىرىپ، تۇلا بويىمەن دىرىلدەگەن ايەل:
— جوق، جوق، بولمايدى... سويلەمەڭىزشى! — دەي بەردى.
ديۋ رۋا بۇل اشىقاۋىز ايەلدى قولىنا بىرتە-بىرتە ءتۇسىرۋ قاجەت ەكەنىن ءبىلدى، — ويتكەنى ەڭ باستىسى ەكەۋىنىڭ كەزدەسە باستاۋى عوي — اۋەلى ايەلدىڭ ءوزى تىلەك بىلدىرگەن جەردە، ال سودان كەيىن كەزدەسۋگە ول ءوزى شاقىرا باستايتىن بولادى.
— تىڭداڭىزشى... بۇل وتە قاجەت... — دەپ سىبىرلادى ول ايەلدىڭ قۇلاعىنا، — مەن ءسىزدى كورۋ ءۇشىن قايىرشى قۇساپ ەسىگىڭىزدىڭ الدىندا توسىپ تۇراتىن بولامىن... ال ەگەر ءسىز كورىنبەسەڭىز، ۇيىڭىزگە كىرەمىن... ءبارىبىر مەن ءسىزدى كورەمىن... مەن ءسىزدى... ەرتەڭ كورەمىن.
— جوق، جوق، كەلمەڭىز. مەن ءسىزدى قابىلدامايمىن. قىزدارىم نە ويلايدى.
— وندا مەن ءسىزدى كەزدەستىرە الاتىن باسقا جەردى اتاڭىز... دالادا نەمەسە... تاعى باسقا جەردە... ماعان ءبارىبىر... تەك ءسىزدى كورسەم بولدى... مەن سىزگە ءيىلىپ... "سۇيەمىن" دەگەن ءسوزدى ايتامىن دا، ءوز بەتىمە كەتە بارامىن.
مۇلدە ەسىنەن ايىرىلعان ايەل نە جاۋاپ بەرەرىن بىلمەدى. كەنەت كۇيمەنىڭ ءوز ۇيىنە جاقىنداپ قالعانىن كورىپ، اسىعا سىبىرلادى:
— جاقسى، ەرتەڭ ءۇش جارىمدا ترويسك شىركەۋىندە بولامىن.
ءوزى كۇيمەدەن شىعا سالا ايداۋشىعا داۋىستاپ:
— ديۋ رۋا مىرزانى ۇيىنە اپارىپ سالىڭىز، — دەدى.
ول ۇيىنە قايتىپ كەلگەندە ايەلى ودان:
— سەن قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىر تىعىز جەدەلحات جىبەرۋىم كەرەك بولدى.
ونىڭ قاسىنا مارەل حانىم كەلدى.
— ءسىز مەنى شىعارىپ سالاسىز با، سۇيكىمدى دوس؟ مەن ۇيدەن الىسىراق جەرگە قوناققا تەك وسى شارتپەن شىعامىن عوي، — دەگەن ول ءۇي يەسىنىڭ ايەلىنە بۇرىلدى: — سەن قىزعانبايمىسىڭ؟
— جوق، ونشا قىزعانا قويمايمىن، — دەدى ديۋ رۋا حانىم داۋسىن ادەيى سوزىڭقىراي سويلەپ.
قوناقتار تاراي باستادى. لاروش-ماتە حانىم اۋىلدىق جەردەگى قىزمەتكەر ايەل سياقتى كورىنەتىن. نوتاريۋستىڭ قىزى ول لاروشقا ونى ءالى ەشكىم بىلمەيتىن ادۆوكات كەزىندە تۇرمىسقا شىققان-دى. ال قىلىمسىپ قالعان ريسولەن كەمپىر وقۋ زالدارىنان ءبىلىم العان كونە ءداۋىر اكۋشەركالارىن ەسكە تۇسىرەر ەدى. ۆيكونتەسسا دە پەرسميۋر ولارعا اسقاقتاي قارايدى. ۆيكونتەسسانىڭ "اپپاق الاقانى" ولاردىڭ توعىشارلىق قولدارىنا جيىركەنىشپەن عانا جاناسادى.
شىلتەرگە ورانىپ العان كلوتيلدا ەسىك اۋزىندا مادلەنامەن قوشتاسىپ تۇرىپ:
— سەنىڭ تۇستىگىڭ ويداعىداي جاقسى ءوتتى. ۇزاماي سەن پاريجدەگى ەڭ بەدەلدى ساياسي سالوننىڭ يەسى بولىپ شىعاسىڭ، — دەدى.
جورج ەكەۋى وڭاشا قالىسىمەن ول ونىڭ موينىنا اسىلا كەتتى.
— مەنىڭ قىمباتتى سۇيكىمدى دوسىم، كۇن وتكەن سايىن مەنىڭ سەنى جاقسى كورۋىم ارتىپ بارادى!
ولاردىڭ ەكيپاجى كەمەشە شايقالدى.
— ءبارىبىر ءوز بولمەمىزدەگىگە جەتپەيدى! — دەدى ايەل.
— ارينە! — دەدى جورج.
الايدا بۇل ساتتە ول ۆالتەر حانىمدى ويلاپ وتىر ەدى.
IV
ترويسا الاڭىندا شىلدە ايىنىڭ بۇل تاماشا كۇنى ادام از بولدى. پاريج قاپىرىق ىستىقتان ازاپ شەگۋدە بولاتىن: تىنىس الۋدى قيىنداتقان اپتاپتى، اۋىر، قويۋ، شىجىعان ىستىق اۋا ءوز اۋىرلىعىمەن ونى تۇمشالاپ تۇرعانداي ەدى.
شىركەۋ الدىنداعى بۇرقاق جالقاۋ اتقىلاپ تۇردى، — ءتىپتى سۋدىڭ دا سارىلداپ اعار كۇشى تاۋسىلىپ، ول دا ىستىقتان شارشاپ تۇرعانداي. اۋىتتەگى قوپ-قويۋ جاسىل ءتۇستى لاي سۇيىقتىڭ بەتىندە جاپىراقتار مەن قاعاز جىرتىندىلارى قالقىپ ءجۇر. تاس قورشاۋىنان قارعىپ وتكەن ءبىر يت وسىناۋ تازالىعى كۇماندى سۋعا كۇمپ بەردى. پورتالدى اينالا وسكەن اعاشتاردىڭ كولەڭكەسىندەگى ورىندىقتاردا وتىرعان ادامدار وعان قىزىعا قاراستى.
ديۋ رۋا ساعاتىن سۋىرىپ الىپ قاراعاندا، كىشى ءتىلى ۇشتە تۇردى. ول جارتى ساعات ەرتە كەلىپتى.
ۆالتەر حانىممەن بولاتىن كەزدەسۋ وعان ەرمەك سياقتى بولىپ كورىندى. "ول كەز كەلگەن ماقساتىنا شىركەۋدى پايدالانادى،— دەپ ويلادى جورج. - شىركەۋ ونىڭ ەۆرەيگە كۇيەۋگە شىققان كۇناسىن جەڭىلدەتەدى، ساياسي ورتادا ونى اعىنعا قارسى ءجۇزۋشى ايەل دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرادى، يگى جاقسىلاردىڭ ول تۋرالى پىكىرىن كوتەرەدى، ەڭ اقىرىندا شىركەۋ ول ءۇشىن كەزدەسۋ ورنىنا اينالماق. ءدىندى قولشاتىر سياقتى پايدالانۋ ونىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتسە كەرەك. اشىق كۇنى قولشاتىر اسەم تاياققا اينالسا، شىجىعان ىستىقتا كۇننەن ىقتاسىن، بۇلتتى كۇنى جاۋىننان قورعايدى، ال ۇيدە وتىرعانىڭدا، بوساعادا شاڭ باسىپ جاتادى. ۆالتەر حانىم سياقتىلار جۇزدەپ كەزدەسەدى؛ ولار ىشىنەن قۇدىرەتتى قۇدايدى مويىندامايدى؛ ءبىراق وزگەلەردىڭ اۋزىن اشتىرمايدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ، باسىنا كۇن تۋعاندا، ونى قالقان ەتىپ پايدالانعىسى كەلەدى. ولاردى بولمەگە شاقىرىپ كور — مۇنى ءوزىن قورلاعاندىق دەپ قابىلدايدى، ال مەحراپ الدىندا قىلىمسۋ ولار ءۇشىن قالىپتى جاعدايعا اينالعان."
ءاۋىتتى باياۋ اياڭمەن اينالىپ شىققان ول شىركەۋ ساعاتىنا قارادى. ول ءوزىنىڭ ساعاتىنان ەكى مينۋت وزىق ەكەن: ۇشتەن بەس مينۋت كەتىپتى.
شىركەۋ ىشىندە كۇتكەن ىڭعايلى بولار دەپ ويلاعان ول سوندا كىردى.
مۇرنىنا جەرتولە ءيىسى كەلدى، — سالقىن لەپتى قۇمارتا جۇتقان ول، حرام قۇرىلىسىن زەرتتەۋ ءۇشىن، باستى بولمەسىن ارالاۋعا كىرىستى.
ءزاۋلىم حرامنىڭ تۇكپىرىنەن بىرەۋدىڭ ءبىر توقتاپ، ءبىر جۇرگەن اياق الىسى بيىك كۇمبەز استىندا جاڭعىرىعا ەستىلىپ، ونىڭ ءوز ءجۇرىسىن اينىتپاي قايتالاپ جاتتى. جورجدىڭ شىركەۋ ارالاپ جۇرگەن كىسىنى كورۋگە اۋەسى كەتتى. ادەيى قارسى ءجۇردى. قالپاعىن ارقاسىنا ۇستاعان تولىق دەنەلى قاسقاباس مىرزا ماڭىزدانا اياڭداپ كەلەدى.
بىر-بىرىنەن بىردەي قاشىقتىقتا تىزەلەرىن بۇگىپ، قولدارىمەن بەتىن باسقان كەمپىرلەر قۇدايعا سيىنىپ جاتىر.
ادامدى تىنىشتىق الديلەپ، جالعىزدىق، وڭاشالىق سەزىمى باۋرايدى. ءتۇرلى-تۇستى شىنىدان تۇسكەن كۇن ساۋلەسى كوزگە شاعىلىسپايدى.
ديۋ رۋاعا بۇل جەر "كەرەمەت ۇنادى".
ول ەسىككە جاقىنداپ، تاعى دا ساعاتىنا كوز سالدى. ۇشتەن ون بەس مينۋت قانا كەتىپتى. بۇل جەردە تەمەكى تارتۋعا بولمايتىنىنا قىنجىلىپ، ول باستى ەسىككە تاياۋ جەردەگى ورىندىققا وتىردى. تولىق دەنەلى مىرزا حرامنىڭ قارسى بەتىندە، مىنبەنىڭ قاسىندا ءالى دە اقىرىن اياڭداپ ءجۇر.
بىرەۋ كىردى. ديۋ رۋا بۇرىلىپ قارادى. بۇل جۇپىنى كيىنگەن ءجۇن ەتەكشەلى قاراپايىم ايەل ەكەن؛ ول ءبىرىنشى ورىندىقتىڭ قاسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ، كوزىن اسپانعا كوتەرگەن كۇيى سيىنۋعا بەرىلدى.
ديۋ رۋا وعان قادالا قاراپ، بايعۇس ايەلدى قانداي قاپا، قانداي ۋايىم، قانداي قايعى قيناپ جۇرگەنىن بىلۋگە تىرىستى. ونىڭ ناعىز كەدەيلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى ايتپاي-اق بەلگىلى بولىپ تۇر. ول ازداي-اق، مۇمكىن، ونى كۇيەۋى ۇراتىن شىعار، الدە بالاسى حال ۇستىندە جاتىر ما ەكەن.
"بايعۇستار! نەبىر سورلىلار بار-اۋ ومىردە!" — دەدى ول وز-وزىنە. ونىڭ جۇرەگىندە قاتىگەز تاعدىرعا دەگەن قارسىلىق وياندى. سودان كەيىن ول وسى جارلى-جاقىبايلاردىڭ ءبارىنىڭ كوكىرەگىندە كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋ ولاردى ۇمىتپايدى، اسپانداعى ءبىر ەسەپشىلەر ولاردىڭ جاقسى-جامان ىستەرىن ەكى بولەك كىتاپقا جازىپ وتىرادى دا. اقىر اياعىندا تەڭگەرمەشىلىك جاسايدى دەگەن سەنىممەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ويلادى... ايتەۋىر، ءبىر كەزدە... قاشان ەكەنى بەلگىسىز...
حرام ىشىندەگى تۇنعان تىنىشتىق ويدى شارىقتاتىپ اكەتەدى، ويشا عالامدى شولىپ شىققان ديۋ رۋا اقىرىندا تىستەنە سويلەدى:
— الەم نەتكەن شىم-شىتىرىق ەدى!
كويلەك سىبدىرىنان ول سەلك ەتە قالدى. بۇل سول ەدى.
ول ورنىنان تۇرىپ، قاسىنا جاقىندادى.
— بىرنەشە مينۋت قانا ۋاقىتىم بار، — دەپ سىبىرلادى ايەل قولىن ۇسىنباستان. — ۇيگە قايتۋىم كەرەك. قاسىما تىزەرلەپ وتىرىڭىز، ايتپەسە ءبىزدى تانىپ قويادى.
وسىنى ايتىپ ول ەلەۋسىزدەۋ ىڭعايلى ورىن ىزدەپ، باستى بولىككە قاراي بەتتەدى، — ونىڭ بۇل شىركەۋدى جاقسى بىلەتىندىگى كورىنىپ تۇردى. بەتىن قالىڭ شىلتەرمەن پەردەلەپ العان ول ەدەنگە اياعى تيەر-تيمەستەي ابايلاپ اتتايدى.
مىنبەگە جەتە بەرە ول كەرى بۇرىلدى.
— ءبۇيىر بولىكتەرگە بارعانىمىز دۇرىس ەكەن. مۇندا كوزگە ءتۇسۋ وڭاي، — دەدى ول شىركەۋدە قالىپتاسقان ادەتپەن سىبىرلاي سويلەپ.
مەحراپ الدىنا توقتاعان ول تىزەرلەگىسى كەلگەندەي باسىن تومەن يە بەردى دە، كەنەت وڭ جاق شىعار ەسىككە بۇرىلدى، سودان كەيىن ءبىر شەشىمگە كەلگەندەي، ورىندىقتى وزىنە تارتىپ، تىزەسىن بۇكتى.
جورج قاتار تۇرعان ەكىنشى ورىندىقتى الدى دا، ەكەۋى دە دۇعا وقىعان قالىپقا تۇسكەننەن كەيىن بىردەن سويلەي باستادى:
— ريزامىن سىزگە، ريزامىن. مەن ءسىزدى جاقسى كورەمىن. مەن مۇنى سانسىز قايتالاۋعا بارمىن، مەن ءسىزدى قالاي ءسۇيىپ قالعانىمدى، ءبىر كورگەننەن جۇرەگىمدى قالاي جاۋلاپ العانىڭىزدى ايتايىن دەگەن ەدىم... وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ، ءبىر جۇكتەن ارىلۋىما جاعداي تۋدىرساڭىز ەكەن.
ايەل تەرەڭ ويعا باتىپ، مۇنى مۇلدە ەستىمەگەن سياقتى ەدى.
— سىزگە مەنىمەن وسىلاي سويلەسۋگە ەرىك بەرۋىمنىڭ ءوزى مەنىڭ اقىلسىزدىعىم، — دەدى ول ءالى دە قولىن بەتىنەن الماعان كۇيى. — مەنىڭ وسىندا كەلۋىم دە، ىستەپ جۇرگەنىمنىڭ ءبارى دە اقىلسىزدىق، ەكەۋمىزدىڭ... ارامىزدا... بولعاندى جالعاستىرۋعا ءسىزدى ۇمىتتەندىرۋىمنىڭ ءوزى دە اقىلسىزدىق. ءبارىن ۇمىتىڭىز، ۇمىتۋ كەرەك، ەندى قايتىپ مەنىمەن بۇل تۋرالى ءسوز قوزعاۋشى بولماڭىز.
ايەل جاۋاپ كۇتكەندەي ىركىلىپ قالدى. ال جورج بولسا وعان نە ايتۋدى، شەشىمدى، وتتى سوزدەردى ىزدەستىردى، ءبىراق وعان ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىن قيمىلىمەن كۇشەيتە المايتىندىعى بوگەسىن بولىپ كورىندى.
— مەن بىردەڭە بولادى دەپ ۇمىتتەنىپ... كۇتىپ جۇرگەنىم جوق،— دەپ باستادى ول، — مەن ءسىزدى سۇيەمىن. ءسىز نە ىستەسەڭىز دە، مەن ونى ءجيى-جيى بار كۇشىممەن، بار ماحابباتىممەن قايتالاي بەرمەكپىن، سوندا اقىر اياعىندا ءسىز مەنى تۇسىنەسىز. مەنىڭ ءار سوزىمدە تۇنىپ تۇرعان سۇيىسپەنشىلىك ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزگە جول تاۋىپ، كۇن سايىن، ساعات سايىن تامشى بولىپ تامىپ، ىلعالداي ءسىڭىپ، اقىرىندا جىبىگەن، ەلجىرەگەن جۇرەگىڭىز ءبىر كۇنى ماعان: "مەن دە ءسىزدى سۇيەمىن"، — دەگەنىن كۇتەمىن.
ول ايەلدىڭ يىقتارى ءدىر-دىر قاعىپ، ومىراۋى كوتەرىلىپ-باسىلعانىن سەزدى. كەنەت ونىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتكەن ءسوزى شالىندى:
— مەن دە ءسىزدى سۇيەمىن.
جىگىت بىرەۋ باسىنان قويىپ قالعانداي سەلك ەتتى.
— قۇداي-اۋ!.. — دەپ كۇرسىنە ءتىل قاتتى ول:
— نەگە مەن سىزگە بۇلاي دەدىم؟ — دەپ، ۆالتەر حانىم القىنا سويلەدى. — مەن قىلمىسكەرمىن، كۇناكارمىن... مەن... ەكى قىزدىڭ اناسى... قولىمنان كەلمەدى... كەلمەدى...مەن ەشقاشان سەنبەس ەم... ەشقاشان ويلاماپ ەم... ءبىراق بۇل كۇشتى نارسە ەكەن... شامام كەلمەدى. تىڭداڭىزشى... تىڭداڭىزشى... مەن ەشقاشان ەشكىمدى ءسۇيىپ كورگەم جوق... سىزدەن باسقا... انت ىشەيىن... مەن دە ءسىزدى... ءبىر جىل بولدى، جۇرەك تۇكپىرىندە ۇرلانىپ سۇيەتىن ەم، كوز عاشىق ەم. ءسىز بىلسەڭىز عوي، قالاي قينالدىم، وزىممەن ءوزىم الىسۋدان شارشادىم، بۇدان ءارى جاسىرۋ قولىمنان كەلمەدى: مەن ءسىزدى سۇيەمىن...
ول بەتىن قولىمەن باسىپ ەگىلە جىلادى، ىشكى تولقىنىستان بۇكىل دەنەسى ءدىر-دىر قاعىپ، قالشىلداپ كەتتى.
— قولىڭىزدى بەرىڭىزشى، — دەپ سىبىرلادى جورج، — قولىڭىزدى سەزىنگىم، قىسقىم كەلەدى.
ايەل اقىرىنداپ بەتىنەن قولىن الدى. بەتى جاسقا شىلانىپ، كىرپىكتەرىندە تامشى ءىلىنىپ تۇر ەكەن.
جىگىت ونىڭ قولىن قىستى:
— و، ءسىزدىڭ كوز جاسىڭىزدى ءسۇيىپ قۇرعاتسام عوي!
— مەنى ازعىرماڭىز... — دەدى ول اقىرىن ىڭىرانا سويلەپ. — مەن ءبىتتىم!
جورج كۇلىپ جىبەرە جازدادى. بۇل جەردە ونى قالاي ازعىرماق؟ سوزدىك قورىنداعى ەركەلەتۋ سوزدەرىن تاۋىسقان ول ايەلدىڭ قولىن ءوز جۇرەگىنە باسىپ:
— قالاي سوققانىن ەستيمىسىز؟ — دەۋمەن شەكتەلدى.
وسى ءسوزدى ايتپاس بۇرىن ول تولىق دەنەلى مىرزانىڭ جاقىنداپ قالعان اياق دىبىسىن ەستىگەن-دى. ول بۇكىل مەحراپ اتاۋلىنى قاراپ شىعىپ، ەندى وڭ قاناتتى ەكىنشى رەت ارالاپ جۇرگەندەي. وزدەرىن قالقالاپ تۇرعان باعاناعا تاياپ قالعانىن سەزگەن ۆالتەر حانىم قولىن تارتىپ الىپ، تاعى بەتىن جاپتى.
دەم ساتتە ەكەۋى دە تىزەرلەپ تۇرىپ، اسپانعا قاراپ ىنتىعا دۇعا وقىعان ادامدارداي قوزعالىسسىز قاتىپ قالدى. تولىق دەنەلى مىرزا ولاردى ءبىر شولىپ ءوتىپ، بۇرىنعىشا قالپاعىن ارتىنا ۇستاعان كۇيى سول جاق قاناتقا بەتتەدى.
بۇل كەزدە ديۋ رۋا ايەلدى باسقا جەردە كەزدەسۋگە قالاي كوندىرۋدى ويلاپ تۇرعان.
— ءسىزدى ەرتەڭ قايدا كورەمىن؟ — دەپ سىبىرلادى ول.
ۆالتەر حانىم ۇندەگەن جوق. ول تاس بولىپ قاتىپ قالعان سياقتى، — ءقازىر ول ءمۇسىنشى "جالبارىنۋ" دەپ اتايتىنداي مۇسىنگە اينالىپ كەتكەندەي.
— ەرتەڭ مونسو ساياباعىندا كەزدەسسەك شە؟ — دەپ قايتالادى جىگىت.
قولىن تۇسىرگەن ايەل وعان قينالعاننان بوپ-بوز بولىپ كەتكەن ءجۇزىن بۇردى.
— بارىڭىزشى... — دەدى ول ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ. — بارا تۇرىڭىزشى... مەنى ءبىراز.. تىم بولماسا... بەس مينۋت جالعىز قالدىرىڭىزشى... ماعان سونداي قيىن... مەنىڭ قۇدايعا جالبارىنعىم كەلەدى... قۇدايدان كەشىرىم وتىنگىم كەلەدى... قۇتقار دەپ جالىنسام... جالعىز قالدىرىڭىزشى مەنى... بەس مينۋت.
ونىڭ ءتۇرى سونداي ايانىشتى، سونداي جالىنىشتى كورىنگەندىكتەن، ديۋ رۋا ءۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، كىشكەنە ءمۇدىرىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
— مەن قايتىپ كەلەمىن؟ جاراي ما؟
ايەل كەلىسكەندەي باسىن يزەدى دە، ول مىنبە جاققا بەتتەدى.
ۆالتەر حانىم ءوزىن دۇعاعا ۇيىتپاق بولدى. ول ارەڭ دەگەندە بويىن بيلەپ، اسپانعا قاراپ، دەنەسىنىڭ ءدىرىلىن باسا الماعان كۇيى جالبارىنا ءتىل قاتتى:
— قۇدايىم، اياي كور مەن بەيباقتى!
ول انا ادامنىڭ سوڭىنان قاراماۋ ءۇشىن كوزىن جىپىلىقتاتتى. ءوز باسىنان ول تۋرالى ويدى قۋۋعا تىرىستى، ءبىراق قانشا قاشقاقتاسا دا، ونىڭ كوز الدىندا اسپان بەينەسى ەمەس، جورجدىڭ شيراتىلعان مۇرتى تۇرىپ الدى.
ءبىر جىل بويى، كۇنى مەن ءتۇنى، ول وسى ءبىر بارعان سايىن ۇلعايا تۇسكەن جابىسقاق ويدان قۇتىلۋ ءۇشىن كۇرەستى، سوندا دا بۇل بەينە ونىڭ بار ويىن جاۋلاپ الىپ، دەنەسىن قىزىندىرىپ، ءتىپتى تۇسىنەن دە شىقپاۋعا اينالعان-دى. ونى تاپ ءبىر تورعا شىرمالعانداي، قول-اياعىن بايلاپ، وسى ءبىر كوزىنىڭ وزگەشە تۇسىمەن، ۇلپا مۇرتىمەن عانا ارباپ العان ەركەكتىڭ قۇشاعىنا ءوزىن لاقتىرا سالعانداي سەزىم بيلەدى.
ءقازىر مىنا حرامدا قۇدايدىڭ تاپ قاسىندا تۇرعانداي بولسا دا، ول ءوزىن ۇيىندەگىدەن دە سونشالىقتى ءالسىز، جالعىز ءارى قورعانسىز سەزىندى. ول ءتىپتى دۇعا دا وقي المادى — ول تەك سول تۋرالى عانا ويلاي الاتىن ەدى. ونىڭ كەتىپ قالعانىنا قاپالاندى. سوعان قاراماستان ايەل جانتالاسا قارسىلاستى، — قورعانىپ باقتى جانە جان-تانىمەن جاردەم ءوتىندى. ول ەشقاشان كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالماعان ەدى، سوندىقتان دا السىزدىك تانىتۋ ول ءۇشىن ولىممەن تەڭ بولىپ كورىندى. ول بىر-بىرىنە بايلانىسسىز دۇعا سوزدەرىن سىبىرلاعانىمەن، ەكى قۇلاعى كۇمبەزدەن ارىراق بارىپ وشكەن جورج اياعىنىڭ دىبىسىندا ەدى.
ول ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن، قارسىلىق ەتۋ پايداسىز ەكەنىن مويىندادى. سوندا دا قاسارىسا قارسى تۇرىپ باقتى. اقىرىندا ول دىرىلدەتىپ، بۇكتەتىپ، ايعايلاتىپ جەرگە الىپ ۇراتىن ايەلدەرگە ءتان جۇيكە تالماسى ۇستاي باستاعانىن سەزدى. ايەل بەزگەك قىسقانداي قالشىلداپ، ءقازىر قۇلاپ ءتۇسىپ، شىڭعىرا جانتالاسىپ قالاتىنىن ويلادى.
بىرەۋ بەرى قاراي اسىعا باسىپ كەلە جاتتى. جالت قاراسا، سۆياششەننيك ەكەن. ونى كورگەن ايەل تەز كوتەرىلىپ، وعان قولىن جايا ۇمتىلدى.
— قۇتقارىڭىز! قۇتقارا كورىڭىز! — دەپ ىشقىندى ول.
سۆياششەننيك تاڭىرقاي قالت توقتادى.
— سىزگە نە كەرەك، حانىم؟
— قۇتقارىڭىزشى مەنى. اياڭىزشى مەنى. ەگەر ءسىز كومەكتەسپەيتىن بولساڭىز، مەن ءبىتتىم.
ول ايەلگە جىندى ادامعا قاراعانداي قارادى.
— مەن نە كومەك كورسەتە الامىن؟
بۇل جاپ-جاس، ۇزىن بويلى، تومپيعان، سالبىراڭقى، توپ-تولىق جاعىن كوگەرگەنشە قىرىنعان، ءدىندار ايەلدەردىڭ جومارت سىيلىقتارىنا ۇيرەنگەن، باي ءدىني قاۋىمنىڭ ورتاسىندا تۇراتىن ادەمى، قالالىق ءدىنباسىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن.
— مەنى تاۋبەمە كەلتىرىڭىزشى، — دەدى ايەل، — اقىل بەرىپ، دەمەۋ جاساڭىزشى، نە ىستەۋىم كەرەگىن ايتىڭىزشى!
— مەن تەك سەنبى كۇندەرى، ۇشتەن التىعا دەيىن عانا كۇنادەن ارىلتامىن، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ول
— جوق! جوق! جوق! — دەپ ىشقىندى ونىڭ قولىن قىسا جالبارىنعان ايەل. — ءقازىر! ءقازىر! ماعان سونداي قاجەت. ول وسىندا! شىركەۋدە! ول مەنى كۇتىپ ءجۇر.
— كىم ءسىزدى كۇتىپ ءجۇر؟ — دەپ سۇرادى سۆياششەننيك.
— مەنى قۇرتاتىن ادام... ءسىز مەنى قۇتقارماساڭىز، ول ماعان بىلگەنىن ىستەيدى... مەن ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىن... مەن سونداي ءالسىزبىن... ءالىم جوق... ءالىم جوق!
ەڭىرەي جىلاپ، ونىڭ اياعىن قۇشا قۇلادى.
— اياڭىز مەنى، اكەتاي! قۇتقارىڭىز، قۇداي ءۇشىن، قۇتقارىڭىز!
سۆياششەننيك كەتىپ قالار دەگەندەي، ول ونىڭ قارا سۋتانىنا جارماستى، ال ول بىرەۋ-مىرەۋ مىنا اياعىن قۇشىپ جاتقان ايەلدىڭ تەرىس نيەتتى نەمەسە تىم قۇدايعا بەرىلگەن ءتۇرىن كورىپ، باسقاشا ويلاپ قالا ما دەگەن قاۋىپپەن اينالاسىنا كوز جۇگىرتتى.
اقىرىندا ايەلدەن وڭايشىلىقپەن قۇتىلا الماسىنا كوزى جەتكەن ول:
— تۇرىڭىز، عيباداتحانانىڭ كىلتى مەندە، — دەدى.
قالتاسىنا قول جۇگىرتىپ، ءبىر بۋما كىلت الىپ شىققان ول، وزىنە قاجەتتىنى تاڭداپ الدى دا، ويىنشىق ۇيگە ۇقسايتىن عيباداتحاناعا — ىشىنە دىندارلەر جانىن اۋىرلاتقان قوقىسىن تاستاپ شىعاتىن كۇناگە ارنالعان جاشىككە قاراي اسىعا بەتتەدى.
ول ورتاڭعى ەسىككە كىرىپ، ەسىگىن ىشىنەن بەكىتىپ الدى، ال ۆالتەر حانىم تار ءبۇيىر تورلاردىڭ بىرىنە ۇمتىلىپ، كىرەر-كىرمەس اسىعا-اپتىعا ىشىندەگىن اشىپ سالدى:
— كەشىر مەنى، اكەتايىم، — مەن كۇناكارمىن!
ديۋ رۋا مىنبەنى اينالىپ ءوتىپ، سول قاناتقا بەتتەدى. جول ورتاعا جەتە بەرە ول باعاناعى تولىق دەنەلى قاسقاباس مىرزانى كوردى، — ول ءالى دە سابىرلى قالىپپەن قىدىرىپ ءجۇردى.
"بۇل كىسىگە مىنا جەردە نە قاجەت بولدى ەكەن؟" — دەپ ويلادى ول.
مىرزا دا ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، سويلەسكىسى كەلگەن ادامداي جورجعا قارادى. جاقىنداپ كەلگەن ول ءيىلدى دە، سىپايى ۇنمەن:
— مازالاعانىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن، ءسىز بۇل حرامنىڭ قاشان سالىنعانىن ايتىپ بەرە الماس پا ەكەنسىز؟ — دەپ سۇرادى.
— شىنىن ايتسام، بىلمەيمىن، — دەدى ديۋ رۋا، — مەنىڭشە، جيىرما-جيىرما بەس جىل بۇرىن سالىنعان بولار. مەن مۇندا ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرمىن.
— مەن دە. بۇرىن بولماعان ەدىم.
جۋرنالشىنى اۋەسقويلىق بيلەدى.
— ءسىز ونى مۇقيات قاراپ جۇرگەن سياقتىسىز. زەرتتەپ ءجۇرمىسىز؟
— جوق، زەرتتەپ جۇرگەنىم جوق، مەن ايەلىمدى كۇتىپ ءجۇر ەدىم، — دەدى ول كوڭىلسىز تۇرمەن، — ول وسىندا كەزدەسەمىز دەپ ەدى، ءوزى كەشىگىپ جاتىر.
بىرەر مينۋت ءۇنسىز تۇرىپ بارىپ:
— دالادا ادام توزگىسىز ىستىق، — دەدى.
ونىڭ مەيىرباندى كەسكىنىنە قاراپ، ديۋ رۋا ونى فورەستەگە ۇقساتتى.
— ءسىز شەت ايماقتان ەمەسسىز بە؟
— ءيا. مەن رەندە تۋعانمىن. ال ءسىز مۇندا جاي كەلدىڭىز بە؟
— جوق. مەن ءبىر ايەلدى كۇتىپ ءجۇرمىن.
ديۋ رۋا ءيىلدى دە، كۇلىمدەگەن كۇيى العا وزدى.
باستى ەسىك الدىندا ول جۇپىنى كيىنگەن ايەلدى تاعى كوردى، — ول بۇرىنعىشا تىزەرلەگەن كۇيى جالبارىنۋدا ەكەن. "مىنە، ناعىز بەرىلگەن جان!" — دەپ ويلادى ول ءبىراق بۇل جولى ول باعاناعىداي ايانىش سەزىنگەن جوق.
ونىڭ قاسىنان ءوتىپ، ءوزىن ۆالتەر حانىم توسۋعا ءتيىستى وڭ قاپتالعا قاراي اياڭدادى.
ول الىستان-اق ايەل قالعان جەردە ەشكىم جوعىن بايقاپ، تاڭعالدى. بۇل ول باعانا ەمەس شىعار دەپ، اياعىنا دەيىن بارىپ، قايتا ورالدى. دەمەك ايەل كەتىپ قالعان بولدى توي. ول بۇعان تاڭداندى ءارى اشۋلاندى. وسى كەزدە وعان مۇمكىن ول مۇنى ىزدەپ جۇرگەن شىعار دەگەن وي كەلىپ، شىركەۋ ءىشىن تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى. ەشقايدان تابا الماي، ول وسى جەرگە قايتىپ كەلەر دەگەن ۇمىتپەن باعانا ول وتىرعان ورىندىققا قۇيرىق باستى. ول توسۋعا بەكىندى.
ونىڭ قۇلاعىنا ءبىر سىبىر شالىندى. شىركەۋدىڭ بۇل بۇرىشىندا ەشكىم جوق. سىبىر قايدان ەستىلىپ جاتىر؟ ورنىنان كوتەرىلگەن ول عيباداتحانالارعا اپاراتىن بىرنەشە ەسىكتى كوردى. ءبىر ەسىكتىڭ استىنان ايەل كويلەگىنىڭ ەتەگى شىعىپ جاتتى. ول ايەلدىڭ ءتۇرىن كورۋ ءۇشىن جاقىنداپ كەلدى. بۇل ۆالتەر حانىم ەدى. ول كۇنادەن ارىلىپ وتىر!..
ول ايەلدى يىعىنان ۇستاي الىپ، مىنا توردان سۇيرەپ شىعارعىسى كەلدى. ىلە: "ەشتەڭە ەمەس! بۇگىن سۆياششەننيك بولسا، ەرتەڭ مەنىڭ كەزەگىم"، — دەپ ويلادى. سودان كەيىن بۇل وقيعانى كەلەكەلەي كۇلىپ، عيباداتحانا تەرەزەسىنە قارسى جەرگە وتىرا كەتتى.
ول كوپ كۇتكەن جوق. اقىرىندا ۆالتەر حانىم ورنىنان تۇرىپ، ارتىنا قارادى، مۇنى كورىپ، قاسىنا كەلدى. ونىڭ ءتۇرى سۋىق، قاتال ەدى.
— قايىرىمدى مىرزا! — دەدى ول — وتىنەمىن: مەنى شىعارىپ سالماڭىز، ارتىمنان ەرمەڭىز جانە بۇدان بىلاي ماعان ەشقاشان جالعىز كەلمەڭىز. مەن ءسىزدى قابىلدامايمىن. قوش بولىڭىز!
ديۋ رۋا ونى توقتاتپادى: ول جاعدايدى اسىقتىرۋعا بولمايتىنىن باياعىدان بىلەتىن. ءوز ىنىنەن ازداپ ابىرجىعان تۇرمەن شىققان سۆياششەننيكتى كورگەن ول وعان جاقىنداپ بارىپ، كوزىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ، ىسىلداي ءتىل قاتتى:
— مىنا بەلدەمشەڭىز بولماعاندا، جەكسۇرىن بەتىڭىزدەن شارت ەتكىزەر ەدىم!
وسىنى ايتقان ول شالت بۇرىلىپ، ىسقىرعان كۇيى شىركەۋدەن شىقتى. باسپالداق ۇستىندە قالپاعىن باسىنا كيگەن جۋان مىرزا قولىن ارقاسىنا سالىپ، ءىشى پىسقان تۇرمەن الدىنداعى الاڭدى جانە وعان جالعاسىپ جاتقان كوشەلەرگە شولا قاراپ تۇر ەكەن.
ەكەۋى بىر-بىرىنە ءيىلىپ قوشتاستى.
جۋرنالشى سارالقاعا بەتتەدى. كىرە بەرگەندە-اق قاعاز تاسۋشىلاردىڭ ابىرجىعان تۇرلەرىنەن ءبىر وقىس جاعداي بولعانىن ءبىلىپ، بىردەن باسپاگەردىڭ كابينەتىنە بەتتەدى.
ۆالتەر قاريا تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى قىسقا سويلەمدەرمەن ماقالا ءماتىنىن ايتىپ جازدىرىپ تۇر دا، ەكى ابزاستىڭ اراسىندا اينالاسىنداعى جۋرنالشىلارعا تاپسىرما بەرىپ، بۋارەنارگە نۇسقاۋ جاساپ، كەلگەن حاتتى اشىپ تا ۇلگەرەدى.
— Ah، دەگەندەي كەلدىڭىز، سۇيكىمدى دوس! — دەپ، مۇنى كورگەن كەزدە ول قۋانا داۋىستاپ جىبەردى دە، كەنەت ەسىن جيعانداي، قيپاقتاپ، كەشىرىم سۇراي باستادى: — بۇلاي اتاعانىما كەشىرىڭىز، بولعان وقيعا ەسىمدى شىعارىپ جىبەرىپتى. ونىڭ ۇستىنە ايەلىم مەن قىزدارىمنان ەستيتىنىم تەك وسى: "سۇيكىمدى دوس، سۇيكىمدى دوس"، — قۇلاعىڭ ۇيرەنىپ كەتەدى ەكەن. ءسىز ماعان رەنجىگەن جوقسىز با؟
— ءتىپتى دە، — دەپ جورج كۇلە جاۋاپ بەردى. — بۇل رەنجيتىن لاقاپ ات ەمەس.
— وتە جاقسى، دەمەك مەن دە ءسىزدى سۇيكىمدى دوس دەپ اتايمىن،— دەدى ۆالتەر قاريا. — سونىمەن، ءبىز ماڭىزدى وقيعالار الدىندا تۇرمىز... مىنىستىرلىككە سەنىمسىزدىك ۆوتۋمى ءجۇز ەكىگە قارسى ءۇش ءجۇز ون داۋىسپەن قابىلداندى. پارلامەنت كانيكۋلى بەلگىسىز مەرزىمگە كەيىنگە قالدىرىلدى، ال بۇگىن شىلدەنىڭ جيىرما سەگىزى. يسپانيا بىزگە ماروككو ءۇشىن اشۋلى، ويتكەنى ديۋران دە لەن ءوز جاقتاستارىمەن ۇشىپ كەتتى. ناعىز بوتقا بولىپ جاتىر. جاڭا كابينەتتى جاساقتاۋ ماروعا تاپسىرىلدى. اسكەري ءمىنىستىر پارتپەلىن ول گەنەرال بۋتەن د'اكرگە، شەتەل ىستەرى ءمىنىستىرى پارتپەلىن — ءبىزدىڭ دوسىمىز لاروش-ماتەگە ۇسىندى. وزىنە ىشكى ىستەر مىنىستىرلىگى مەن مىنىستىرلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورنىن قالدىردى. ءبىزدىڭ گازەت رەسميلەۋ باسپاسوزگە اينالدى. باسماقالادا مەن ءبىزدىڭ ءپرينسيبىمىزدى قىسقاشا ايتىپ ءوتىپ، جاڭا مىنىستىرلەرگە جول كورسەتپەكپىن. ارينە، — دەدى ول مەيىرباندى كۇلكىمەن، — ولاردىڭ وزدەرى دە ويلاپ وتىرعان جول توي ول. الايدا ماعان ماروككو ماسەلەسىنە بايلانىستى قىزىقتى ءبىر نارسە، بۇگىنگە لايىقتى، ۇتىمدى، ەلەڭ ەتكىزەر ماقالا كەرەك. جازۋعا قالايسىز؟
— مەن ءسىزدى ءتۇسىندىم، — دەدى ديۋ رۋا ويلانا سويلەپ. — ءبىزدىڭ افريكاداعى وتارلارىمىز — ورتاسىندا الجير، وڭ جاعىندا تۋنيس، سول جاعىندا ماروككو — ەندەشە مەن سىزگە ءبىزدىڭ يەلىكتەرىمىزدەگى ساياسي احۋالدى بەينەلەيتىن، وسى كەڭ-بايتاق جەردى مەكەندەيتىن تايپالاردىڭ تاريحى جونىندە جانە ءالى بىردە-بىر ەۋروپالىقتىڭ اياعى باسپاعان فيگيگ جازيراسىنا دەيىنگى ماروككولىق شەكاراعا جاسالعان جورىقتى سۋرەتتەپ بەرۋگە تىرىسايىن،. ويتكەنى قازىرگى جانجالدىڭ سەبەبى سول بولىپ وتىر ەمەس پە. بۇل سىزگە جاراي ما؟
— قاتىپ كەتتى! — دەپ ريزالىق ءبىلدىردى ۆالتەر قاريا. — ال تاقىرىبى قانداي؟
— "تۋنيستەن تانجەرگە دەيىن".
— تاماشا.
ديۋ رۋا "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" جيناعىنان ءوزىنىڭ تۇڭعىش "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىگى" ماقالاسىن ىزدەۋگە بەتتەدى، — تەك ونىڭ تاقىرىبىن وزگەرتىپ، بىرەر جەرىن وڭدەپ، جوندەپ جىبەرسە بولدى، ول ءوزى تۇتاس العاندا تالاپقا ساي كەلەدى، ويتكەنى وندا وتارلىق ساياسات تا، الجير حالقى جايلى دا، وران شەت ايماعىنا جاسالعان جورىق جايلى دا جازىلعان بولاتىن.
تورتتەن ون بەس مينۋت كەتكەندە ماقالا وڭدەلىپ، جاماپ-جاسقالىپ، قاجەتتى تۇرگە كەلتىرىلىپ، جاڭا كابينەتكە ارنالعان ماقتاۋ سوزدەرمەن تولىقتىرىلىپ، دايىن بولدى.
— كەرەمەت، كەرەمەت، كەرەمەت، — دەدى ماقالانى وقىپ شىققان باسپاگەر. — ءسىز ناعىز التىنسىز. ريزامىن سىزگە.
تۇستىككە دەيىن تىندىرعان بۇگىنگى كۇن شارۋاسىنا ريزا كەيىپپەن ديۋ رۋا ۇيىنە قايتتى؛ شىركەۋدەگى قولايسىزدىققا ول قايعىرعان جوق: ونىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلەرىنە سەنىمى كامىل ەدى.
مادلەنا ونى تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىر ەكەن. كۇيەۋىن كورگەندە ونىڭ ءبىرىنشى ايتقانى:
— لاروش ءمىنىستىر بولعانىن بىلەسىڭ بە؟ — بولدى.
— ءيا، وسىعان بايلانىستى مەن الجير جايلى ماقالا جازىپ بەردىم.
— قانداي ماقالا؟
— سەن بىلەسىڭ، — ونى ءبىز بىرگە جازعانبىز: "افريكالىق اتقىشتىڭ ەستەلىگى"؛ مەن ونى قاراپ شىعىپ، بۇگىنگى جاعدايعا وراي وڭدەدىم.
مادلەنا كۇلىمسىرەدى.
— ءيا، ول ناعىز قازىرگى كۇنگە ساي نارسە. ال مەن ونىڭ سول كەزدە سەن جازباي، تاستاپ كەتكەن جالعاسى تۋرالى ويلاپ ءجۇرمىن. سونى قولعا الاتىن كەز كەلدى. بۇدان قازىرگى وقيعالارعا ورايلاس بىرنەشە تاماشا ماقالا شىعادى.
— وتە جاقسى، — دەدى ول ۇستەلگە وتىرىپ جاتىپ. — ەندى بىزگە ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى، — ويتكەنى ءمۇيىزدى فورەستە انا دۇنيەدە عوي.
بۇل ايەلدىڭ شامىنا ءتيدى.
— سەنىڭ قالجىڭىڭ مۇلدە ورىنسىز، بۇدان بىلاي بۇل جونىندە اۋىز اشپاۋىڭدى وتىنەم، — دەدى ول قاتاڭ داۋىسپەن. — شىدامنىڭ دا شەگى بار.
ول ودان ءارى تۇرتپەكتەي تۇسەيىن دەپ ەدى، وسى ساتتە قولىنا تيگەن ءاتى-جونى بەلگىسىز جەدەلحاتتا مىناداي ءبىر-اق اۋىز ءسوز جازىلعان ەكەن: "مەن مۇلدە ەسىمنەن ايىرىلدىم، مەنى كەشىرىڭىز دە، ەرتەڭ ساعات 4-تە "مونسو" ساياباعىنا كەلىڭىز".
ول تۇسىنە قويدى، جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ شىعارداي تارسىلداپ الا جونەلدى.
— ەندى ايتپايمىن، قىمباتتىم. راس ايتاسىڭ، بۇل اقىماقتىق، — دەدى ول كوگىلدىر قاعازدى قالتاسىنا تىعىپ جاتىپ.
ءسويتتى دە، كەسپە ىشۋگە كىرىستى.
تاماق ءىشىپ وتىرعاندا، ول وسى سوزدەردى ىشىنەن بىرنەشە قايتالادى: "مەن مۇلدە ەسىمنەن ايىرىلدىم، مەنى كەشىرىڭىز دە، ەرتەڭ ساعات 4-تە "مونسو" ساياباعىنا كەلىڭىز". دەمەك ول بەرىلدى دەگەن ءسوز. بۇل دەگەنىڭ: "مەن ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەمىن، مەنەن نە قالاساڭىز دا، قاشان، قاي جەردە قالاساڭىز دا ەرىكتىسىز"، — دەگەنى ەمەس پە.
ول كۇلىپ جىبەردى.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى مادلەنا.
— ەشتەڭە. ءبىر پوپتى كورگەن ەدىم، سونىڭ بىلشيعان بەتى ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەنى.
ەرتەڭىنە ديۋ رۋا كەزدەسۋگە تۋرا 4-تە كەلدى. "مونسو" ساياباعىنداعى بارلىق وتىرعىشتار ىستىقتان قالجىراعان بايلار مەن قۇمدا اسىر سالىپ جۇرگەن بالالارعا ءتىپتى دە كوڭىل اۋدارمايتىن بەيعام كۇتۋشىلەردەن بوسامايتىن سياقتى.
ۆالتەر حانىمدى ول باستاۋ الدىنداعى جاساندى قيراندى قاسىنان تاپتى. ۇرەيگە تولى باقىتسىز تۇرمەن ول كىشىگىرىم باعانالاردى اينالا اياڭداپ ءجۇر ەكەن.
— بۇل جەردە ادام نەتكەن كوپ ەدى! — دەدى ول ديۋ رۋا امانداسىپ ۇلگىرمەي جاتىپ.
جىگىت سىلتاۋ تابىلعانىنا قۋانىپ كەتتى:
— ءيا، راس ايتاسىز. باسقا جەرگە بارايىق پا؟
— قايدا سوندا؟
— ءبارىبىر ەمەس پە، كۇيمە الۋعا بولادى. پەردەسىن تۇسىرسەڭىز بولدى، ەش ءقاۋىپسىز بولادى دا شىعادى.
— سول دۇرىس شىعار. مۇندا مەن جۇرەگىم جارىلىپ ولەرمىن.
— وندا مەنى ىشكى بۋلۆاردىڭ شىعا بەرىسىندە توسىڭىز. بەس مينۋتتەن كەيىن مەن ەكيپاج الىپ جەتەمىن.
ول جۇگىرە جونەلدى.
ەكيپاجدا ەكەۋى وڭاشا قالىسىمەن، ۆالتەر حانىم ءوز جاعىنداعى تەرەزەنى مۇقيات قىمتاپ جاپتى.
— ءسىز اتشىعا نە ايتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قورىقپاڭىز، ول قايدا اپاراتىنىن بىلەدى، — دەدى ول.
ول ات ايداۋشىعا كونستانتينوپول كوشەسىن ايتقان بولاتىن.
— ءسىز مەنى قالاي قيناپ جۇرگەنىڭىزدى بىلمەيسىز، — دەپ ءسوزىن جالعادى ايەل — كەشە شىركەۋدە مەن سىزگە قاتالدىق كورسەتتىم، قالاي بولعاندا دا سىزدەن قاشىپ قۇتىلۋدى ويلادىم. مەن سىزبەن وڭاشا قالۋدان سونداي قورىقتىم! ءسىز مەنى كەشىردىڭىز بە؟
جىگىت ونىڭ قولىن قىستى.
— ارينە، ارينە. مەنىڭ سىزگە كەشىرمەيتىن نەم بار، مەن ءسىزدى سونداي سۇيەمىن عوي!
ايەل وعان جالبارىنا قارادى.
— تىڭداڭىزشى، ءسىز ماعان تيمەيمىن دەپ ۋادە بەرۋىڭىز كەرەك... جانە... ايتپەسە بۇل ءبىزدىڭ سوڭعى كەزدەسۋىمىز بولادى.
اۋەلى جىگىت وعان جاۋاپ قايتارعان جوق، ءبىراق ونىڭ مۇرتىنىڭ بۇلكىلىندە ايەل اتاۋلىعا سونداي ۇنايتىن كۇلكىسى جاسىرىنىپ جاتتى.
— نە ايتساڭىز دا قۇلمىن، — دەدى اقىرىندا ول.
وسىدان كەيىن ۆالتەر حانىم العاش ونىڭ مادلەناعا ۇيلەنەتىن بولعانىن ەستىگەندە، ونى سۇيەتىنىن تۇڭعىش ۇققانىن ايتتى. ول سول كۇنى باستان كەشكەن وقيعالارىن بىرتىندەپ ەسكە تۇسىرۋمەن بولدى.
كەنەت ول ءسوزىن قويا قويدى. كۇيمە توقتاعان ەدى. ديۋ رۋا ەسىكتى اشتى.
— ءبىز قايدامىز؟ — دەپ سۇرادى ايەل.
— شىعىڭىز دا مىنا ۇيگە كىرىپ كەتىڭىز، — دەدى ديۋ رۋا، — بۇل جەردە ەشكىمنەن قورىقپاۋعا بولادى.
— بۇل قاي جەر؟
— مەنىڭ ءۇيىم. بويداق كەزىمدە تۇرعان پاتەرىم... ونى مەن... سىزبەن كەزدەسەتىن جەر كەرەك بولعان سوڭ... بىرنەشە كۇنگە جالداپ الدىم.
ۆالتەر حانىم كولىكتىڭ جاقتاۋىنا جارماستى.
— جوق، جوق، كەرەگى جوق! بارعىم كەلمەيدى! — دەپ، الداعى وڭاشا كەزدەسۋدەن قورىققان ايەل جانتالاسا جالىنا باستادى.
— مەن سىزگە تيىسپەۋگە ۋادە بەرەمىن،— دەدى جىگىت سەنىمدى ۇنمەن. — ءجۇرىڭىز. انەكەي ادامدار بىزگە قاراپ تۇر. تەز... تەز... شىعىڭىز. تيىسپەۋگە ۋادە ەتەمىن، — دەپ قايتالادى ول.
ءوز ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان شاراپحاناشى بۇلارعا اۋەستەنە كوز سالدى. قىسىلىپ قالعان ايەل جۇگىرە باسىپ كىرەبەرىسكە كىرىپ كەتتى.
ول باسپالداقپەن كوتەرىلىپ بارا جاتىر ەدى، ديۋ رۋا قولىنان ۇستاي الدى.
— مىندا، تومەندە، — دەگەن ول ايەلدى ءوز پاتەرىنە سۇڭگىتىپ جىبەردى.
ەسىكتى جابا سالىسىمەن جىگىت وعان ولجاسىنا شۇيىلگەن جىرتقىشتاي تارپا باس سالدى.
ايەل بۇلقىنا الىسىپ جاتىپ: "قۇدايىم-اي!.. و، قۇدايىم!.." — دەپ كۇبىرلەي بەردى.
جىگىت ونىڭ موينىنان، كوزىنەن، ەرنىنەن تۇك قالدىرماي شوپىلدەتە سۇيە باستادى، كۇيدىرىپ-جاندىرعان ايمالاۋدان ەسى شىققان ايەل ونىڭ ىستىق سۇيىسىنەن قاشامىن دەگەندە، ابايسىزدا ءوزىنىڭ ەرىندەرى دە وعان ءتيىپ كەتىپ جاتتى.
كەنەت ايەل قارسىلىعىن قويا قويدى دا، السىرەگەن، مويىنسۇنعان قالىپپەن ونىڭ ءوزىن شەشىندىرۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ، تۇرا بەردى. كۇتۋشى ايەل سياقتى تاجىريبەلى قيمىلمەن ديۋ رۋا ونىڭ كيىمدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اسقان ەپتىلىكپەن شەشىپ تاستاي بەردى.
ونىڭ قولىنان جۇلىپ العان ىشتارتقىشىمەن بەتىن باسقان ايەل اياق استىندا شاشىلىپ قالعان كيىمدەرىنىڭ ورتاسىندا اپپاق بولىپ جالاڭاش قالدى.
تەك قانا اياعىنداعى باتىڭكەسىن قالدىرعان جىگىت ونى كوتەرىپ الىپ، كەرەۋەتكە بەتتەدى. وسى ساتتە ايەل ونىڭ قۇلاعىنا ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ:
— انت ىشەيىن... انت ىشەيىن... مەنىڭ ەشقاشان اشىنام بولىپ كورگەن ەمەس، — دەدى.
مۇنىسى جاس قىزداردىڭ: "انت ىشەيىن، مەن پاك قىزبىن"، — دەيتىندەرىنە ۇقساپ كەتتى.
"ال ودان ماعان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق"، — دەپ ويلادى جورج.
V
كۇز ءتۇستى. ەرلى-زايىپتى ديۋ رۋا جاز بويى پاريجدەن شىقپاي، ۇزاققا سوزىلماعان پارلامەنتتىك كانيكۋل كەزىندە "فرانسۋز ءومىرى" گازەتىنىڭ بەتىندە جاڭا ۇكىمەت پايداسىنا تەگەۋرىندى ناۋقان جۇرگىزدى.
ماروككوداعى جاعداي ءقاۋىپتى بولا ءتۇستى، وسىعان بايلانىستى ءالى قازان ايىنىڭ باسى بولسا دا، ەكى پالاتا ماجىلىستەرىن جالعاستىرۋعا جينالدى.
پارلامەنتتى تاراتۋ كەزىندە وڭشىل دەپۋتات گراف دە لامبەر-سارازەن ءتىپتى ورتالىقتىڭ وزىنە قول سوقتىرعان تاپقىر سوزىندە ءبارىبىر جاڭا كابينەت بۇرىنعى كابينەتتىڭ جولىمەن جۇرۋگە ءماجبۇر بولاتىندىعىنا باس تىگىپ، ءبىر كەزدەگى ءۇندىستاننىڭ اتاقتى ۆيسە-كورولى قۇساپ، ءوزىنىڭ مۇرتىن مىنىستىرلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ جاق ساقالىنا قارسى قويدى، سونىمەن قاتار تەك قانا سيممەتريا ءۇشىن، اشىق پەشتىڭ ەكى جاعىنا ەكى كوزە قويىلاتىنى سياقتى، تۋنيس ەكسپەديسياسىنا قوسىمشا تانجەرگە ەكسپەديسيالىق ارميا جىبەرۋگە ۇسىنىس ەنگىزىلەتىنىن دە ايتقان بولاتىن، ءبىراق سوعان قاراماستان ءىس جۇزىندە ەشكىم دە تانجەر ەكسپەديسياسىنىڭ شىندىعىنا سەنبەس ەدى.
"شىنىندا دا، مىرزالار، — دەپ ول ءوز ويىن دامىتا ءتۇستى، — افريكا — فرانسيا ءۇشىن، ءبىزدىڭ ەڭ جاقسى وتىنىمىز جاعىلىپ جاتقان، بانكتىك بيلەتتەرىمىزدى جۇمىرىنا جۇك قۇرلى كورمەي جالماپ جاتقان الدى اشىق پەش.
سىزدەر ادەمى قيالعا بەرىلىپ، اشىق پەشتىڭ سول جاق بۇرىشىن قىمباتقا تۇسكەن تۋنيستىك الەمىشتەرمەن اشەكەيلەدىڭىزدەر، — ەندى اسىقپاساڭىزدار، مارو مىرزا دا وزىنە دەيىنگىلەر سياقتى، ونىڭ وڭ جاق بۇرىشىن ماروككولىق الەمىشتەرمەن اشەكەيلەگەنىن كورەتىن بولاسىزدار".
بۇل ءسوز جالپىعا تارالىپ، ديۋ رۋاگا ءوزى سارالقا جۇمىسىنا كىرىسىسىمەن ءۇزىلىپ قالعان سەريانى جالعاستىرىپ، الجير تۋرالى ون شاقتى ماقالا جازۋعا تۇرتكى بولدى. ول اسكەري ەكسپەديسيا يدەياسىن قىزۋ قولدادى، ءبىراق جۇرەك تۇكپىرىندە ونىڭ ورىندالمايتىنىنا سەنىمدى بولدى. ول پاتريوتتىق سەزىمدەردى قوزعاپ، باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءوز مۇددەمىزگە كەرەعار كەلگەن جاعدايدا تىلگە ورالاتىن كەلەمەج سوزدەردى كەڭىنەن قولدانىپ باقتى.
"فرانسۋز ءومىرىنىڭ" ۇكىمەت ادامدارىمەن اشىق قارىم-قاتىناستا بولۋى ونىڭ بەدەلىن ارتتىرا ءتۇستى. ول ساياسي حابارلاردى، ءتىپتى وتە رەسميلەرىن دە وزگە گازەتتەردەن بۇرىن جەتكىزىپ تۇردى، ءسويتىپ وزدەرىنە دوس مىنىستىرلەر پىكىرىنە وقىرمانداردى ۇيىتۋ جاعىن كوزدەدى. ول وزگە استانالىق جانە شەت ايماقتىق گازەتتەر ءۇشىن اقپارات كوزىنە اينالدى. وعان سىلتەمە جاساۋشىلار، ودان سەسكەنەتىندەر، ونىمەن ەسەپتەسەتىندەر كوبەيە بەردى. كۇماندى ساياسي الاياقتار ۇيىمىنىڭ ورگانى ەندى بەدەلدى ۇكىمەت ورگانىنا اينالدى. گازەتتىڭ جۇرەگى لاروش-ماتە بولدى. ديۋ رۋا ونىڭ ويىن تاراتىپ جەتكىزۋشى ەدى. سويلەمەيتىن دەپۋتات ءارى يكەمدى باسپاگەر، قاجەت بولعاندا بۇعىپ قالۋعا دا بار ۆالتەر قاريا داڭعازانىڭ اراسىندا، ۇزىنقۇلاقتىڭ ايتۋىنشا، ماروككولىق مىس كەنىشتەرىنە بايلانىستى ۇلكەن ءىس تىندىرعان كورىنەدى.
مادلەنانىڭ سالونى اپتا سايىن كەيبىر كابينەت مۇشەلەرى جينالاتىن ىقپالدى ورتالىققا اينالدى. مىنىستىرلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ءوزى مۇندا ەكى رەت تۇستىككە كەلدى. ال تاياۋدا عانا ونىڭ بوساعاسىنان اتتاۋعا ويلاناتىن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى ەندى ونىمەن تانىستىعىن ماقتان ەتىپ، ءجيى كەلىپ تۇرۋعا اينالدى.
شەتەل ىستەرىنىڭ ءمىنىستىرى مۇندا ءوزىن قوجايىنداي سەزىنەدى. ول كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەسىك اشىپ، نەشە ءتۇرلى مالىمەتتەر، جەدەلحاتتاردى الا كەلىپ، ءداپ ءبىر بۇلار ونىڭ حاتشىلارىنداي-اق ءۇي يەلەرىنە اقپاراتتاردى ايتىپ جازعىزىپ ءجۇردى.
ءمىنىستىر كەتىسىمەن-اق ديۋ رۋا، مادلەنامەن وڭاشا قالعاندا، وسى ءبىر دارىنسىز قۋىس كەۋدە جاندى وشىگە مازاقتاي باستايتىن: ونىڭ داۋسىندا ءقاۋىپتى رەڭك پايدا بولىپ، سوزدەرى ۋعا تولى بولىپ كەلەدى. الايدا مادلەنا جاراتپاي يىعىن كوتەرەدى.
— سەن اۋەلى ونىڭ ىستەگەنىن ىستەپ ال، — دەيتىن ول. — الدىمەن ءمىنىستىر بولىپ ال، سودان كەيىن مۇرنىڭدى كوتەرۋىڭە بولادى. ال وعان دەيىن اۋزىڭدى جاپ.
جورج وعان كوزىن قيعاشتاي قاراپ، مۇرتىن شيراتادى.
— مەنىڭ قولىمنان نە كەلەتىنىن بىلمەيسىڭدەر عوي، — دەيتىن ول قارسىلىق ءبىلدىرىپ، — مۇمكىن، ءالى كورەرسىڭدەر دە.
— ءتىرى بولساق كورەرمىز، — دەيتىن مادلەنا ەكىۇشتى ەتىپ.
پارلامەنت اشىلاتىن كۇنى جورج لاروش-ماتەگە بارىپ، ەرتەڭگى ءبىرىنشى بەتكە اقپارات الۋ ءۇشىن كيىنىپ جاتقاندا، توسەكتە جاتقان مادلەنا كۇيەۋىن ۇيرەتۋمەن بولدى.
— ەڭ باستىسى، گەنەرال بەلونكلدى، باسىندا جورامالدانعانداي ورانعا اتتاندىرا ما، جوق پا، سونى ءبىل، — دەدى ول — مۇنىڭ ماڭىزى ۇلكەن بولۋى مۇمكىن.
— ۇيرەتە بەرمەشى، — دەپ جورج كىرجىڭ ەتە قالدى. — نە ىستەۋ كەرەگىن مەن سەنەن جاقسى بىلەمىن.
— قىمباتتىم، سەن مەنىڭ مىنىستىرگە دەگەن تاپسىرمالارىمنىڭ جارتىسىن ىلعي ۇمىتىپ كەتەسىڭ، — دەدى ايەلى بايسالدى ۇنمەن.
— سەنىڭ ءمىنىستىرىڭ مەنى جالىقتىردى! — دەپ كۇڭكىلدەدى جورج. — وڭكيگەن اقىماق بىرەۋ.
— مەنىكى ەمەس، ول سەنىكى دە، — دەدى مادلەنا سالقىن ۇنمەن. — ساعان ول مەنەن دە گورى پايدالىراق.
— كەشىرەرسىز، ول مەنى اينالدىرىپ جۇرگەن جوق، — دەدى وعان كۇيەۋى كوز قيىعىمەن جىلميا قاراپ.
— مەنى دە، ءبىراق ءبىز ونىڭ كومەگىمەن جاعدايىمىزدى جاقسارتىپ جاتىرمىز، — دەدى ول داۋسىن ادەيى قۇبىلتا سوزىپ.
— ەگەر ماعان عاشىق بولعانداردى تاڭداۋىما تۋرا كەلسە، — دەپ، ءسال ءۇنسىز قالعان جورج ءسوزىن جالعادى، — وندا مەن كارتامىش ەسالاڭ ۆودرەكتى ارتىق باعالاعان بولار ەم. ايتپاقشى، ول ءوزى قايدا ءجۇر؟ مەن ونى كورمەگەلى تۇتاس ءبىر اپتا بولدى.
— ول اۋىرىپ جاتىر، — دەدى مادلەنا سابىرلى قالپىن بۇزباستان، — ول ماعان پوداگرا ۇستاماسىنان توسەك تارتىپ جاتىپ قالعانىن ايتىپ حات جىبەرىپتى. سەن كوڭىلىن سۇراپ شىقساڭ بولار ەدى. ول سەنى جاقسى كورەدى عوي، قۋانىپ قالار ەدى.
— ءيا، ارينە، — دەدى جورج كەلىسىم ءبىلدىرىپ، — بۇگىن-اق كىرىپ شىعامىن.
كيىنىپ بولعان ول قالپاعىن كيىپ، تاعى بىردەڭەم ۇمىت قالمادى ما دەگەندەي، سىناي قارادى. ءبارى دۇرىس ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، كەرەۋەتكە جاقىنداپ، كەلىنشەگىن ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— ازىرگە، قىمباتتىم، مەن جەتىدەن ەرتە كەلە الماسپىن.
لاروش-ماتە ونى توسىپ ءجۇر ەكەن؛ مىنىستىرلەر كەڭەسى كۇندىزگى ساعات ون ەكىدە جينالاتىندىقتان، ول بۇگىن ەرتەڭگى اسىن وندا ىشپەك بولعان-دى.
لاروش-ماتە حانىم بولسا، تاماق ۋاقىتىن وزگەرتكىسى كەلمەدى، سوندىقتان ءمىنىستىردىڭ قاسىندا جەكە حاتشىسىنان باسقا ەشكىم جوق ەكەن. ۇشەۋى ۇستەل باسىنا وتىرىسىمەن ديۋ رۋا ماقالا تۋرالى ءسوز باستادى؛ وزدەرەك كارتىشكەسىندەگى شيمايلانعان ەسكەرتپەلەرىنە قاراپ قويىپ، ول ماقالانىڭ نەگىزگى ويلارىن ايتىپ شىقتى.
— ءسىزدىڭ الىپ-قوسارىڭىز بار ما، قىمباتتى ءمىنىستىر؟ — دەپ سۇرادى ول اقىرىندا.
— ايتارلىقتاي ەشتەڭەم جوق، دوستىم. دەگەنمەن ءسىز ماروككو ماسەلەسىنە تىم تەرەڭدەپ بارىپسىز. ودان گورى ەكسپەديسيا جايلى ءسوز ەتكەندە، ونىڭ بولعانى قاجەت دەگەندەي ەتىپ، سونىمەن قاتار ونىڭ جۇزەگە اسپايتىندىعىن، ءسىز وزگەلەردەي وعان سەنە المايتىندىعىڭىزدى باسا كورسەتكەنىڭىز ءجون. وقىرمان ءبىزدىڭ مۇنداي كۇماندى جولعا اياق باسپايتىنىمىزدى جول اراسىنان تۇسىنەتىندەي بولسىن.
— وتە جاقسى. مەن ءسىزدى ءتۇسىندىم، ەندى وزگەلەر دە مەنى تۇسىنەتىندەي ەتىپ جازارمىن. ايتپاقشى، ايەلىم گەنەرال بەلونكل ورانعا جىبەرىلە مە، جوق پا دەپ سۇرا دەپ ەدى. ءسىزدىڭ ماعان ايتقان ەسكەرتپەڭىزگە قاراپ، جىبەرىلمەيدى دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ وتىرمىن.
— جوق، — دەدى مەملەكەتتىك قايراتكەر.
ودان كەيىن الدا تۇرعان پارلامەنتتىك سەسسيا ءسوز بولدى. لاروش-ماتە بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ءوز سەرىكتەستەرى الدىندا سويلەۋگە دايارلاعان ءسوزىنىڭ اسەرىنە ءوزى سۇيسىنە مىلجىڭداي باستادى. ول وڭ قولىن كوتەرە سەرمەپ، قولىنا ۇستاعان شانىشقىسىن، پىشاعىن، نان ءتىلىمىن جالاۋلاتا سىلكىلەپ، ەشكىمنىڭ بەتىنە تۋرا قاراماعان كۇيى، ءوزى عانا كورىپ وتىرعان حالىققا ارناپ، ءوزىنىڭ شاشتارازعا ۇقساعان كەلبەتىنە لايىق شەشەندىك سوزدەرىن ءتاتتى سۋداي اعىزدى. كىشكەنتاي عانا شيراتپا مۇرتى ۇستىڭگى ەرنىنە جابىسقان سارى-شاياننىڭ بىزگەگىندەي دىرىلدەيدى، ال ورتاسىنان قاق جارىلىپ، بريلليانتينمەن وپالانعان شاشىنىڭ ساماي تۇسىن اۋىلدىق ءسانقويلار قۇساپ، دوڭگەلەكتەي شيىرشىقتاپ قويىپتى. جاستىعىنا قاراماستان، ول ماي باسىپ، سەمىرە باستاعان-دى، دوڭگەلەنە قالعان قارنى جيلەتىن كەرە تىرسىلداپ تۇر.
جەكە حاتشىسى ونىڭ اعىل-تەگىل سوزىنە ۇيرەنگەن بولۋى كەرەك، بىلق ەتپەستەن تاماعىن ىشە بەردى، ال لاروشتىڭ باعىن كۇندەۋدەن تانباعان ديۋ رۋا بولسا ىشىنەن: "نەتكەن دۇلەي! بۇل ساياساتكەرلەر دەگەنىڭ ناعىز توپاستار عوي!" — دەپ وتىردى.
ءوزىن مىنا ەلىرمەمەن سالىستىرا كەلە ول: "ەھ، مەن دە ءوزىم تۋعان رۋانىمنىڭ اتىنان دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەر بولىپ ۇسىنىلا الاتىنداي ءجۇز مىڭ فرانك اقشام بولار ما ەدى، سوندا مەن ءوزىمنىڭ نورماندىقتارىمنىڭ، — قۋشىكەشتەۋ، اقىلى ازداۋ، دوكىرلەۋ كەلەتىن، شابان ويلى جەرلەستەرىمنىڭ اۋزىن مايلاي السام، مىناۋ سياقتى ساياسي قايراتكەر دەپ اتالاتىن ميسىز شالاعايلاردى كورىپ الار ەدىم-اۋ"، — دەپ ويلادى.
لاروش-ماتە سودان كوفە اكەلىنگەنگە دەيىن سويلەدى، سول كەزدە عانا ۋاقىتتىڭ بولىپ قالعانىن اڭداپ، وزىنە كۇيمە كەلتىرۋگە بۇيرىق بەردى دە، جۋرنالشىعا قولىن سوزدى:
— ءسىز مەنى ۇقتىڭىز عوي، قىمباتتى دوستىم؟
— ارينە، قىمباتتى ءمىنىستىر، قام جەمەڭىز.
ساعات تورتكە دەيىن جورجدىڭ قولى بوس ەدى، سوندىقتان ول ماقالاسىن جازۋ ءۇشىن سارالقاعا قاراي اياڭدادى. ساعات تورتتە كونستانتينوپول كوشەسىندەگى ۇيدە مارەل حانىممەن كەزدەسۋى كەرەك-تى، ول وندا اپتاسىنا ەكى رەت: دۇيسەنبى جانە جۇما كۇندەرى كەلىپ تۇرادى.
الايدا سارالقا تابالدىرىعىن اتتاماي جاتىپ، ونىڭ قولىنا جەدەلحات ءتيدى. جەدەلحات ۆالتەر حانىمنان ەكەن، وندا مىناداي جازۋ بار:
"مەن بۇگىن مىندەتتى تۇردە سىزبەن وتە، وتە ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا سويلەسۋىم كەرەك. ساعات ەكىدە مەنى كونستانتينوپولدە توس. مەن ساعان ۇلكەن كومەك كورسەتە الامىن.
ولگەنشە سەندىك ۆيرگينيا".
"سايتان العىر! سۇلىكشە جابىستى عوي!" — دەپ كۇبىرلەدى ول.
ونىڭ بىردەن قاباعى ءتۇسىپ كەتتى، مۇنداي اشۋمەن ول جۇمىس ىستەي المادى دا، سارالقادان شىعا جونەلدى.
سوڭعى ءبىر جارىم اي بويى ول ۆالتەر حانىممەن قاتىناسىن ۇزبەك بولىپ ءجۇر ەدى، ءبىراق قايتسە دە ونىڭ جۇرەك جالىنىنىڭ بەتىن قايتارا الماي-اق قويدى.
ول ءوزىنىڭ ءجىپتىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ قالعانىنا قاتتى قايعىرىپ، ءۇش كەزدەسۋ بويى اشىناسىن قارعاپ-سىلەۋمەن بولدى. بۇل جاعدايدان جىگىتتىڭ جۇرەگى اينىپ، ءوزىن مەلودراما كەيىپكەرىنە اينالدىرىپ العان كارتامىس ايەلدەن جەرىنگەن ول اراقاتىناسىمىز وز-وزىنەن توقتالار دەگەن ۇمىتپەن ودان قاشقاقتاي باستاعان-دى. الايدا ايەل وعان جابىسىپ الدى، موينىنا تاس بايلاپ سۋعا سەكىرگەن ادامشا ولەرمەندەنە ۇمتىلدى. اياعاندىقتان، سىپايىگەرشىلىكتەن، ونىڭ جۇبايى — باستىعىنا دەگەن قۇرمەتىنەن جورج ايەلگە تاعى قايىرىلىپ سوعىپ ەدى، ايەل ونى جابىسقاق ىنتىزارلىعىمەن مەزى ەتىپ، كوزىنەن تاسا ەتپەۋگە تىرىستى. ول جىگىتتى كۇندە كورۋگە ىنتىعىپ، جەدەلحات ارقىلى كوشە قيىلىستارىندا، دۇكەندەردە، قالا باقشالارىندا ءبىر ساتتىك كورىسۋگە شاقىرۋمەن بولدى.
ءار جولى ول وزگەرىسسىز ءبىرسارىندى سوزدەرمەن ونى سۇيەتىنىن، قۇدايىنداي كورەتىنىن انت ىشە قايتالاپ، كەتەرىندە ەندى ءوزىنىڭ "باقىتتى ەكەنىن، ونى كورۋدىڭ ءوزى باقىت ەكەنىن" ايتۋدان جالىقپايتىن.
ۆالتەر حانىم جىگىت ويلاعاننان مۇلدە باسقا ادام بولىپ شىقتى: ول ءوزىن عاشىق بولعان قىز بالاداي كورسەتىپ، جاسىنا لايىقسىز قىلىقتارمەن ارباپ الۋعا تىرىساتىن ەدى. بۇعان دەيىن ناعىز ىزگى جاندى، قىلىمسۋشىلىقتان ادا، قۇشتارلىقتى بىلمەيتىن، بۇزىلماعان، وسى ءبىر ونەگەلى، پاراساتتى قىرىقتاعى ايەلدىڭ قوڭىر سالقىن جازىنا ۇلاسقان جىلۋسىز كۇزى كۇتپەگەن جەردەن قۋراعان، ۇسىك ۇرعان گۇلدەرى اشىلماعان بۇرشىكتەرگە تولى ايانىشتى كوكتەمگە اينالعاندا، كەزىندە ءبۇر جارماي سولىپ قالعان قىز ماحابباتى كەش بولسا دا گۇل اشىپ، وزىندىك البىرت سەزىمىن ەرەپەيسىز قىلىقتارمەن، ون التى جاسار قىزعا ۇقساپ كەنەت ايعايلاپ جىبەرىپ، ءمۇلايىمسي ەركەلەپ، جاس كەزىندە جارىققا شىقپاي، قارتايىپ ۇلگەرگەن قىلىمسۋ مانەرى ارقىلى تانىتاتىن ادەت تاپقان ەدى. جورج ودان كۇنىنە ون شاقتى استارلى، ەكىۇشتى ماعىنالى، ۇندىلەردىڭ سوزىندەي كوتەرىڭكى لەپپەن جازىلاتىن جىلىمشى، اڭ مەن قۇستار اتاۋى ءورىپ جۇرەتىن حاتتار الادى.
ەكەۋى وڭاشا قالسا-اق ايەل ونى باس سالىپ ءسۇيىپ، بادەندى بوكسەسىن بۇراڭداتا سەكەڭدەپ، قولاپايسىز، دوكىر بوزبالاشا اسىر سالىپ، اۋزىن بۇرتيتقانى كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. جىگىت ونىڭ ەركەلەتە ايتاتىن: "مىسىعىم"، "كۇشىگىم"، "كوگەرشىنىم"، "باعا جەتپەس اسىلىم"، "قازىنام مەنىڭ" سەكىلدى سوزدەرىنەن، توسەككە جاتار الدىندا بەت-مونشاعى توگىلە قالاتىنىنان، وزىنە ءبىر كەرەمەت بولىپ كورىنەتىن ەلەڭدەپ شوشىعانسيتىنىنان، بۇزىلعان ايەلدەرشە قىلىمسۋىنان جۇرەگى اينيدى.
"مىنا اۋىز كىمدىكى؟" — دەپ سۇرايدى ول، ەگەر جورج "مەنىكى"، — دەپ قۇتىلماسا، جەلىمدەي جابىسىپ، جىگىت اشۋدان كوگەرىپ كەتكەنشە قويمايدى.
ماحاببات تەك قانا ادەپتىلىك، سىپايىلىق، ساقتىق، سەزىمتالدىقتى قالايتىنىن، مىنا سياقتى ەرەسەك ايەل وزىمەن جولىعىسقاندا جاس قىزشا بۇراڭداماي، ءوزىن لايىقتى ۇستاپ، ءتىپتى جىلاسا دا دجۋلەتتاشا ەمەس، ديدونانىڭ كوز جاسىمەن بەرىلسە بولماس پا ەدى دەپ كۇيىنەدى جورج.
— مەن سەنى سونداي سۇيەمىن، بالاقايىم مەنىڭ! — دەپ قايتالاۋدان جالىقپايدى. — سەن دە مەنى سۇيەسىڭ عوي، قۇرتاقاندايىم مەنىڭ؟
ول ءوزىن "بالاقايىم"، "قۇرتاقاندايىم" دەپ اتاعان سايىن، وعان "مەنىڭ كارتامىشىم" دەپ جاۋاپ قاتقىسى كەلىپ ءتىلى قىشيدى.
— ساعان كونىپ قالعانىم اقىلسىزدىق بولدى، — دەيدى ول ۇنەمى. — ءبىراق مەن وكىنبەيمىن. عاشىق بولۋ — سونداي جاقسى.
ونىڭ اۋزىنان شىققاننىڭ ءبارى جورجدىڭ جىنىن كەلتىرەدى. "عاشىق بولۋ — سونداي جاقسى" دەگەندى ول ساحنادا ايتىپ تۇرعانداي ساندەپ باعادى.
ونىڭ ورەسكەل ەركەلەتۋى دە جىگىتتىڭ جيىركەنىشىن تۋدىرادى. سۇلۋ جىگىتتىڭ ءسۇيۋى ونىڭ قانىن قىزدىرىپ، سەزىمىن جانيدى، ءبىراق ءوزى ونى قولاپايسىز ىنتىقتىقپەن، ءار قيمىلىنا بارىنشا ءمان بەرە قۇشاقتاۋىن ديۋ رۋا قارتايعاندا "الىپپەمەن" ساۋات اشۋعا كىرىسكەن ادامعا ۇقساتىپ، كۇلىپ جىبەرمەۋگە تىرىسادى.
ودان گورى ول كەيبىر قارتايا باستاعان، ءبىراق سوڭعى ماحابباتىنىڭ اسەرىنەن ءالى دە ادەمى كورىنەتىن كەيبىر ايەلدەر قۇساپ، اشىناسىنا جالىن اتقان، تەرەڭ دە قورقىنىشتى كوزدەرىن قاداعان كۇيى قۇشاعىنا قاتتى قىسىپ السا؛ دىرىلدەگەن ىستىق ەرىندەرىمەن قادالا ءسۇيىپ، سەمىز، ىپ-ىستىق، جاسى ۇلعايسا دا تويىمسىز دەنەسىنە ايىرىلماي قىسقان جاراسار ەدى، ونىڭ ورنىنا ول جاس قىزشا ويناقتاپ، بىلدىرلاپ:
— مەن سەنى سونداي سۇيەمىن، بالاقايىم مەنىڭ! بالاپانىڭدى جاقسىلاپ ەركەلەتە ءتۇسشى! — دەپ، ءتىلىن بۇراعانى وزىنە كەرەمەت قونىمدى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك.
مۇنداي كەزدەرى ول ونى قاتىرىپ ءبىر بوقتاپ، قالپاعىن الىپ شىعىپ كەتكىسى كەلەدى.
العاشقى كەزدەرى ولار كونستانتينوپولدە ءجيى كەزدەسىپ ءجۇردى. كەيىن ديۋ رۋا مارەل حانىممەن كەزدەسىپ قالۋدان ساقتانىپ، مۇنداي كەزدەسۋلەردەن قاشقاقتاي باستادى.
ونىڭ ەسەسىنە ول ەندى ايەلدىڭ ۇيىنە ەرتەڭگى، تۇسكى اسقا ءجيى كەلۋگە مىندەتتى بولدى. ايەل ۇستەل استىنان ونىڭ قولىن قىسىپ، ەسىك قالتارىسىندا ەرنىن توسادى. ال جىگىتكە ودان گورى سيۋزاننامەن قالجىڭداسۋ اناعۇرلىم ۇنايتىن ەدى. قۋىرشاققا ۇقسايتىن بۇل قىزدىڭ كورەرمەننىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇمار جارمەڭكە قۋشىكەشتەرى قۇساپ، اياق استىنان ءسوز تاۋىپ، بىلدىرمەي قىرشىپ الاتىنى بار. ول كىم-كىمدى دە، نەنى بولسىن، كەمشىلىگىن ءدال باسىپ، ولتىرە سىقاقتايدى. جورج ونىڭ اششى ءتىلىن قولپاشتاپ، قالجىڭباستىعىن كوتەرمەلەپ وتىرادى، ءسويتىپ ولار ءبىرىن-بىرى قاباق قاعىستان تۇسىنەتىن جاعدايعا جەتتى.
قىز ونى ءجيى-جيى: "تىڭداڭىزشى، سۇيكىمدى دوس!"، "بەرى كەلىڭىزشى، سۇيكىمدى دوس!" — دەپ شاقىرا بەرەدى.
جىگىت دەرەۋ شەشەسىن تاستاپ، قىزعا جەتىپ كەلەدى، ول جىگىتتىڭ قۇلاعىنا تۇزدىقتى سوزدەردىڭ ءبىرىن سىبىرلايدى دا، ەكەۋى ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ، ءماز بولادى.
بۇل كەزدە شەشەسىنىڭ ماحابباتىنان ابدەن جەرىپ بولعان ول ونى كورۋدەن دە، داۋسىن ەستۋدەن دە جالىعىپ، ويىنا تۇسكەننىڭ وزىنە زىعىردانى قاينايتىن بولدى. ونىڭ ۇيىنە بارۋدى قويدى، حاتىنا جاۋاپ قاتپايدى، شاقىرعان جەرىنە اتتاپ باسپايدى.
اقىرىندا جىگىتتىڭ ءوزىن سۇيمەيتىنىن تۇسىنگەن ايەل سۇمدىق ازاپتاندى. ءبىراق سوندا دا باس تارتپادى: ونىڭ جۇرگەن ءىزىن اڭدىپ، جولىنان كولدەنەڭدەۋمەن بولدى، سارالقا الدىندا، ءۇيىنىڭ ەسىگى الدىندا، كوشەدە كەزدەستىرىپ قالۋى مۇمكىن دەگەن جەردىڭ بارىندە تەرەزەسى قىمتاۋلى كۇيمەمەن توسىپ تۇراتىن بولدى.
جورج ونى اۋزىنا كەلگەن سوزبەن تىلدەپ، تۋراسىنان: "سەنەن تويىپ بولدىم، مازامدى الما"، — دەپ ايتىپ سالعىسى، ءتىپتى ۇرىپ جىبەرگىسى كەلەدى، ءبىراق ول سارالقاداعى قىزمەتىنەن ايىرىلعىسى كەلمەيتىن، سوندىقتان قاتتى ايتۋعا باتپاي، ءوزىنىڭ سالقىن، رەسمي سىپايى، كەي-كەيدە شالت ۇنىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبارى بىتكەنىن سەزدىرمەك بولادى.
ايەل ونى كونستانتينوپول كوشەسىندەگى ۇيگە كەلتىرۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قۋلىققا باستى، ال ول ءبىر كۇنى ەكى ايەل ەسىك الدىندا توقايلاسىپ قالۋىنان قاتتى قورقاتىن.
ديۋ رۋانىڭ بۇل جازدا مارەل حانىمعا قۇشتارلىعى ارتا ءتۇستى. ول ايەلدى "تەنتەگىم" دەپ اتاپ، بارىنشا جاقسى كورەتىن. ول ەكەۋى بىر-بىرىنە ساي ەدى: ەكەۋى دە قىزۋ وقيعالاردى، قاڭعىباستىقتى، ۇيسىز-كۇيسىز، ۇلكەن جولدىڭ بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن زيالى قاڭعىباستىقتى ۇناتاتىن.
ولار جازدى كەرەمەت وتكىزدى: ۇنەمى ەرتەڭگى استى نەمەسە تۇستىكتى بىرگە ءىشۋ ءۇشىن بىرەسە ارجانتەيلگە، بىرەسە برۋجيۆالگە، بىرەسە مەزون نەمەسە پۋاسسيگە كەتىپ قالاتىن، ساعاتتاپ قايىقپەن قىدىرىپ، دالادان گۇلدەر تەرەتىن. مارەل حانىم وسى سەنانىڭ وزىنەن ۇستالاتىن بالىقتان جاسالاتىن تاعامداردى، سونداي-اق ءۇي قويانىنان جاسالعان فريكا سەنى ۇناتاتىن، قالا سىرتىنداعى شاعىن قاباقتار مەن ەسكەكشىلەردىڭ ايقايىنا دا ءماز بولاتىن. ال جورج ونىمەن بىرگە جارقىراعان اشىق كۇنى پاريج توڭىرەگىندە قىدىرعاندى، كوڭىلدى اڭگىمە-دۇكەن قۇرا ءجۇرىپ، بايلاردىڭ كورىكسىز ساياجايلارىنا كوز تاستاعاننان ءلاززات الاتىن.
سودان كەيىن پاريجگە، تۇستىككە توسىپ وتىرعان ۆالتەر حانىمعا ورالىپ كەلە جاتىپ ول كەنەشە جابىسقان كارتامىش اشىناسىنا دەگەن جەككورىنىشىن سەزىنەتىن، ول جەككورىنىشى جاڭا عانا وزەن جاعاسىنىڭ جىبەكتەي شالعىنى ۇستىندە قۇمارىن قاندىرىپ، ماحاببات جالىنىن باسقان جاس اشىناسىن ويلاعان سايىن ەسەلەنە تۇسەتىن-دى.
ول ۆالتەر حانىمنان ءبىرجولا قۇتىلدىم عوي دەپ ويلاپ ەدى، ويتكەنى ونىمەن قاتىناسىن ۇزگىسى كەلەتىنىن قاتىگەزدىكپەن اشىپ ايتقان بولاتىن، ال مىنا جەدەلحاتتا ول تاعى دا ساعات ەكىدە كونستانتينوپولگە كەلۋىن قاتتى ءوتىنىپتى.
جولدا ول جەدەلحاتقا تاعى كوز جۇگىرتتى:
"مەن بۇگىن سەنىمەن ءبىر وتە، وتە ماڭىزدى ءىس جايىندا سويلەسۋىم كەرەك. ساعات ەكىدە مەنى كونستانتينوپولدەگى ۇيدە توس. مەن ساعان ۇلكەن پايدا كەلتىرۋىم مۇمكىن.
سەنى ولگەنشە سۇيەتىن
ۆيرگينيا".
"بۇل كارى جاپالاققا مەنەن تاعى نە كەرەك؟ — دەپ ويلادى ول — ءبارى سىلتاۋ ەكەنىنە بوس تىگەمىن. تاعى دا مەنى قالاي جاقسى كورەتىنىن ايتۋ ءۇشىن عانا. دەگەنمەن بىلگەن ارتىق ەمەس. ءبىر ماڭىزدى ءىس جايىندا دەپتى، ۇلكەن پايداسى نە بولدى ەكەن، — مۇمكىن، شىن بولىپ قالۋى. كلوتيلدا تورتتە كەلەدى. دەمەك مەن انانى ۇشتەن قالدىرماي ءىزىن سۋىتۋىم كەرەك. قۇرىسىن، تەك ەكەۋى ۇشىراسىپ قالماسا ەكەن. بۇل ايەلدەردىڭ بالەسى كوپ-اۋ!"
وسى ارادا ول ەرىكسىز مادلەنانى ويلادى: تەك سول عانا مۇنىڭ مازاسىن المايدى. ول مۇنىمەن ءبىر ۇيدە تۇرادى، ءتىپتى سۇيەتىن دە سياقتى، ءبىراق ءبىر كەزدە ورناتقان قاتاڭ ءتارتىبى بويىنشا، ەكەۋى ماحابباتپەن ارنايى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا عانا اينالىسادى، باسقا ۋاقىتتا ءوزىن مازالاعاندى ۇناتپايدى.
جورج كەزدەسۋ ۇيىنە اياڭداپ كەلە جاتىپ، ىشتەي ۆالتەر حانىمدى تىلدەۋمەن بولدى:
"ەگەر ول ءسوز ەتۋگە تۇرارلىق بىردەڭە ايتپايتىن بولسا، مەن وعان كەزدەسكەندى كورسەتەمىن. مەنىڭ ايتقاندارىما قاراعاندا، كامبروننىڭ تىلىنە جىلاپ كورىسكەندەي بولارسىڭ. ەڭ الدىمەن ەندى قايتىپ ۇيىنە اياق باسپايتىنىمدى ايتامىن".
ول پاتەرىنە كىرىپ، ۆالتەر حانىمدى كۇتتى.
ايەل ودان كەيىن ىلە-شالا كىرىپ كەلدى دە، جىگىتتى كورىپ قۋانىپ كەتتى:
— ءا-ا، سەن مەنىڭ جەدەلحاتىمدى العان ەكەنسىڭ عوي؟ نەتكەن باقىت!
جىگىت تۇنەرىپ كەتتى.
— ءيا، ونى مەن پارلامەنتكە بارۋعا جينالىپ جاتقاندا اكەپ بەردى. ساعان نە كەرەك ەدى؟
ايەل ونى ءسۇيۋ ءۇشىن بەتپەردەسىن كوتەرىپ، تاياق جەگەن ءيتتىڭ تۇرىمەن قاسىنا جاقىندادى.
— قانداي قاتالسىڭ ماعان... مەنىمەن سونداي دورەكى سويلەسەسىڭ... مەن ساعان نە جازدىم؟ مۇنىڭ مەنى قالاي قايعىعا بولەيتىنىن بىلسەڭ عوي!
— تاعى باستادىڭ با؟
قاسىنا كەلگەن ۆالتەر حانىم ونىڭ موينىنا اسىلا كەتۋ ءۇشىن ءبىر يشاراتىن، كۇلىمسىرەۋىن كۇتىپ تۇردى.
— نەگە مەنىمەن بۇلاي سويلەسەسىڭ، — دەدى ول داۋسى ارەڭ شىعىپ. — وندا مەنى نەگە ازعىردىڭ، مەنىڭ ماڭىما جولاماۋىڭ، بۇعان دەيىنگى تازا دا باقىتتى قالپىمدى بۇزباۋىن كەرەك ەدى. ماعان شىركەۋدە نە ايتقانىڭ، وسى ۇيگە قالاي كۇشتەپ كىرگىزگەنىڭ ەسىڭدە مە؟! ەندى مەنىمەن بىلاي سويلەسەسىڭ! ءتىپتى قارسى العىڭ دا كەلمەيدى. قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي، نە جازىعىم بار ەدى!
جورج اشۋمەن جەردى تەۋىپ قالدى:
— جەتتى! توقتات ەندى! مەنىمەن ءبىر مينۋت قالساڭ-اق وسى انىڭە قايتا باساسىڭ. ءداپ ءبىر مەن سەنى ون ەكى جاسار پەرىشتەدەي پاك كۇيىندە ازعىرعانداي. جوق، قىمباتتىم مەنىڭ، ءويتىپ اداسپا، مەن كامەلەتكە تولماعانداردى ازعىرعان ەمەسپىن. سەن ماعان اقىل-ەسى ورنىققان جاستا بەرىلگەنسىڭ. ونىڭا مەن ريزامىن، ءبىراق ءومىر بويى سەنىڭ ەتەگىڭە بايلانىپ وتپەك ەمەسپىن. سەنىڭ كۇيەۋىڭ، مەنىڭ ايەلىم بار. ازداپ كوڭىل كوتەردىك، ەشكىمگە ەشتەڭە سەزدىرگەن جوقپىز — جەتەدى ەندى.
— و، نەتكەن دوكىر جان ەدىڭ! نەتكەن وڭباعان، جەكسۇرىن ەدىڭ! مەن جاس قىز بولماسام دا، ەشقاشان ەشكىمگە عاشىق بولىپ، وپاسىزدىق جاساپ كورمەگەن ەدىم عوي...
جىگىت ءسوزىن ءبولىپ كەتتى:
— بىلەمىن، بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ كەلەسىڭ. سەنىڭ... ەكى بالاسى بار ايەلدىڭ قىزدىعىن مەن بۇزعان جوقپىن.
ايەل تەڭسەلىپ كەتتى.
— جورج، مۇنىڭ يتتىك!..
تاماعىنا وكسىك تىعىلعان ول ەكى قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، جىلامسىراي باستادى.
توگىلگەلى تۇرعان كوز جاسىن كورگەن جىگىت الدى اشىق پەش ۇستىنەن قالپاعىن الدى.
— سەن جىلاۋعا كەلگەن ەكەنسىڭ عوي. وندا قوش بول مەنى جىلاعانىڭدى كورۋگە شاقىرعان ەكەنسىڭ عوي.
ايەل ءبىر اتتاپ ونىڭ جولىن بوگەدى دە، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، تەز كوز جاسىن ءسۇرتتى. ول بارىنشا سابىرلى بولىپ كورىنۋگە تىرىستى، الايدا جانى اۋىرعانى داۋسىنىڭ ۇزىلە، دىرىلدەي شىققانىنان ءبىلىنىپ تۇردى.
— جوق، مەن ساعان جاڭالىقتى... ساياسي جاڭالىقتى ايتۋعا كەلدىم، سەن ەلۋ مىڭ فرانك، ءتىپتى قالاساڭ... ودان دا كوپ اقشا تاپسىن دەپ ەدىم.
جورج دەمدە جۇمساردى.
— قانداي جولمەن؟ نە ايتايىن دەپ تۇرسىڭ؟
— كەشە كەشكىسىن مەن بايقاۋسىزدا كۇيەۋىم مەن لاروشتىڭ سوزدەرىن ەستىپ قالدىم. شىنىن ايتقاندا، ولار مەنەن جاسىرىنعان دا جوق. ال قۇپيانى ساعان اشپاۋ جونىندە ۆالتەر مىنىستىرگە تاپسىرىپ جاتتى، ويتكەنى سەن ولاردى ۇستاپ بەرۋىڭ مۇمكىن.
ديۋ رۋا قالپاعىن ۇستەلگە قويدى. ول كۇدىكتەنە باستادى.
— سوندا ماسەلە نە جايىندا؟
— ولار ماروككونى باسىپ الۋعا دايىندالىپ جاتىر!
— جالعان! مەن بۇگىن ەرتەڭگىلىك استى لاروشپەن ءىشتىم، سوندا ول ماعان جاڭا كابينەتتىڭ جۇمىس جوسپارىن تۇگەل بايانداپ بەردى.
— جوق، قىمباتتىم، ولار سەنى الداپ ءجۇر. سەن ولاردىڭ قۋلىق-سۇمدىقتارىن ءبىلىپ قويادى دەپ قورقادى.
— وتىرشى، — دەدى جورج، ءوزى دە كرەسلوعا قۇيرىق باستى.
تاپال ورىندىقتى سۇيرەپ اكەلىپ، ۆالتەر حانىم اشىناسىنىڭ تىزەسىنىڭ اراسىنا سۇعىنا وتىردى.
— مەن ىلعي سەن تۋرالى ويلايمىن دا جۇرەمىن،— دەدى ول جاعىمپازدانا سويلەپ، — سوندىقتان اينالامدا بىرەۋلەر سىبىرلاسا باستاسا، مىندەتتى تۇردە قۇلاق تۇرەمىن.
سودان كەيىن ول باسەڭ داۋىسپەن ءبىرازدان بەرى جورجدىڭ سىرتىنان ءبىر ارەكەتتەر جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن، ونىڭ قىزمەتىن پايدالانعانىمەن، ءوزىن جاقتاس ەتۋدەن قاشقاقتايتىندارىن ايتا باستادى.
— بىلەسىڭ بە، سۇيگەن ادام نەشە ءتۇرلى قۋلىقتارعا بارادى، — دەدى ايەل.
اقىرىندا، كەشە ول ءبارىن تۇسىنەدى. ەندى ۆالتەر حانىم ءوزىنىڭ قۋلىعىنا ريزالىقپەن كۇلىمدەپ، بەرىلە سويلەدى، كوز الدىندا بيرجانىڭ كۇيرەۋى دايارلانىپ جاتقانىن، اكسيانىڭ قۇلدىراۋىن نەمەسە كەنەت كوتەرىلۋىن، — تاعى دا وسى سەكىلدى ەندى بىر-ەكى ساعاتتان سوڭ ءوز جيناق قورلارىن بانكيرلەر جانە ساياسي قايراتكەرلەر سياقتى قۇرمەتتى، اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمى كەپىلدىك بەرەتىن كاسىپورىندارعا سالىپ قويعان مىڭداعان ۇساق بۋرجۋانى، ۇساق ءوسىمقورلاردى تىپ-تيپىل ەتەتىن الىپساتارلىق ىستەر جايىندا حاباردار بولىپ وتىرعان قارجىگەردىڭ ايەلىندەي-اق ويلى پىكىرلەر ايتتى.
— ءيا، ولار مۇنى شەبەر ويلاستىردى. ءتىپتى ءمىنسىز دەۋگە بولادى، — دەپ قايتالادى ايەل — نەگىزىنەن ءبارىن ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن ويلاستىرعان ۆالتەر، مۇندايعا ول ۇستا. ادىلدىگىن ايتۋ كەرەك، وتە وڭتايلى جاسالدى.
بۇل كىرىسپە سوزدەر جورجدىڭ قانىن قايناتتى.
— تەزىرەك ايتساڭشى ەندى.
— ايتسام بىلاي. تانجەرگە ەكسپەديسيا جاساۋ لاروش شەتەل ىستەرى ءمىنىستىرى بولعان كۇنى-اق شەشىلگەن ماسەلە بولاتىن. بۇعان دەيىن ماروككولىق زايم وبليگاسيالارى الپىس ءتورت — الپىس بەس فرانككە دەيىن قۇلدىراپ كەتتى دە، ولار ونىڭ ءبارىن ساتىپ الدى. ونى ولار وتە قۇپيا، ەشقانداي كۇدىك تۋدىرمايتىن ۇساق، جۇرت سەنە قويمايتىن بيرجالىق قوڭىزدار ارقىلى جۇزەگە اسىردى. روتشيلدەر ماروككولىق زاەمنىي سۇرانىسى نەگە ارتقانىنا تۇسىنە المادى، ولاردى دا الداپ ءتۇسىردى. ولارعا دەلدالداردىڭ اتتارىن اتايدى: ال ولاردىڭ ءبارى دە قولدارى بىلعانعان، سىرتقا لاقتىرىلىپ قالعان جاندار. دوكەيلەر سابالارىنا تۇسەدى. ال ەندى ەكسپەديسيا جۇزەگە اسىرىلماق، ءبىز تانجەرگە ەنىسىمەن فرانسۋز ۇكىمەتى بىردەن زاەمدى قامتاماسىز ەتەدى. ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ ءبارى ەلۋ-الپىس ميلليوننايا اقشالى بولىپ شىعا كەلەدى. ءىستىڭ ءمانىسىن تۇسىنەسىڭ بە؟ ولاردىڭ سول دە بولسا جاريا بولۋدان قورقىپ وتىرعاندارى سوندىقتان.
ايەل باسىن جىگىتتىڭ جيلەتىنە توسەپ، قولىن ونىڭ تىزەسىنە سالىپ قويدى؛ ەندى ءوزىنىڭ وعان كەرەك ەكەنىن سەزگەن ول ەركەلەپ، وعان جابىسا ءتۇستى، جىگىتتىڭ ءبىر ەركەلەتۋى، ءبىر كۇلە قاراعانى ءۇشىن ول بارىنە دە بارۋعا دايار ەدى.
— سەن قاتەلەسكەن جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى جىگىت.
— و نە دەگەنىڭ! — ايەل داۋسى اسا سەنىمدى شىقتى.
— ءيا، بۇل كەرەمەت، — دەدى جورج. — بۇل ارامزا لاروشقا مەن دە قارىزدار بوپ قالماسپىن. تۇرا تۇر، جەكسۇرىن!.. تۇرا تۇر!.. مىنا مىنىستىرلىگىڭنەن دوپشا ۇشىپ كەتكەنىڭدى بىلمەي قالارسىڭ!
ول ويلانىپ قالدى.
— الايدا بۇدان پايدا تاۋىپ قالسا دا بولار ەدى، — دەپ كۇبىرلەدى ول.
— زاەم ساتىپ الۋعا ءالى دە مۇمكىندىك بار، — دەدى ۆالتەر حانىم.
— ءبىر وبليگاسيا جەتپىس ەكى فرانك تۇرادى.
— ءبىراق مەنىڭ ارتىق اقشام جوق قوي، — دەدى جىگىت. ايەل وعان جالبارىنا قارادى.
— مەن ونى ويلاعانمىن، مىسىقايىم، ەگەر سەن مەنى ازداپ بولسا دا سۇيەتىن بولساڭ، قۇداي ءۇشىن، ساعان قارىز بەرۋىمە كەڭشىلىك ەتشى.
— جوق، كەشىرەرسىز، — دەپ بىردەن، دورەكى تۇردە قايىرىپ تاستادى ول.
— تىڭداشى، — دەپ جالىندى ايەل — بىلاي ەتسەك قايتەدى، سەن ءتىپتى دە قارىز المايسىڭ. ءبىراز اقشا جيىپ الۋ ءۇشىن، مەن ون مىڭ فرانككە وبليگاسيا ساتىپ السام با دەپ ەدىم. ەندى مەن ون مىڭ ەمەس، جيىرما مىڭعا ساتىپ الامىن. جارتىسى سەنىكى. ارينە، مەن ول ءۇشىن ۆالتەرگە اقشا تولەمەيمىن. دەمەك ازىرگە اقشا قوزعاۋسىز جاتا بەرەدى. جولىمىز بولا قالسا، سەن جەتپىس مىڭ فرانكتىڭ يەسى بولىپ شىعا كەلەسىڭ. ساتسىزدىك بولسا، سەن ماعان ون مىڭ فرانك قارىز بولىپ، مۇمكىندىگىڭ بولعان كەزدە قايتارارسىڭ.
— جوق، بۇل ارەكەت ماعان جاقپايدى، — دەپ، تاعى قارسىلىق ءبىلدىردى جورج.
ەندى ايەل ءتۇرلى دالەلدەر كەلتىرىپ، جورج بار-جوعى ۆالتەر حانىمنىڭ سوزىنە سەنىپ، ودان ون مىڭ دوللار الاتىن بولسا، دەمەك ول تاۋەكەلگە بارعانى، ال وبليگاسيالار ءۇشىن "ۆالتەر بانكى" تولەيتىندىكتەن، ول ايەلدىڭ وزىنە ءبىر دە فرانك قارىز بولمايتىندىعىن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باقتى.
اقىر سوڭىندا ول وسى ءىستى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ناۋقاندى جورجدىڭ ءوزى "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" بەتىندە جۇرگىزگەنىن ەسىنە سالىپ، ەندى بۇدان پايدا كورمەي قۇر قالۋى ونىڭ تاراپىنان اقىلسىزدىق بولاتىنىن ەسكەرتتى.
جىگىت ءالى دە سولقىلداي بەردى.
— ويلاساڭشى ءوزىڭ، — دەدى ايەل، — ۆالتەر ساعان بار-جوعى ون مىڭ فرانك قارىز بەرەدى، ال سەنىڭ وعان كورسەتكەن كومەگىڭ اناعۇرلىم قىمبات تۇرادى عوي.
— جارايدى وندا! — دەدى جورج. — ساعان جارتى ۇلەسكە كىرەمىن. ەگەر ءبىز ۇتىلساق، سەنىڭ ون مىڭ فرانكىڭدى قايتارامىن.
قۋانعاننان ەسى شىققان ايەل ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ونىڭ باسىن قۇشاقتاي الدى دا، شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
العاشىندا ول قارسىلىق بىلدىرگەن جوق ەدى، وسىدان ەركىنسىگەن ايەل ونى قۇمارىنان شىعا ءسۇيىپ، ەركەلەتۋگە كوشكەن كەزدە، كەنەت ءقازىر باسقا ايەلدىڭ كەلەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، دەر كەزىندە بەتىن قايتارماسا، جاس اشىناسىنا ساقتاۋعا ءتيىستى كۇش-قايراتىن مىنا كورتامىشتىڭ قۇشاعىندا جۇمساپ قوياتىنىن ويلادى.
ول جايلاپ ايەلدى كەرى يتەردى.
— توقتا، ساباڭا ءتۇس!
ايەل وعان قامىعا قارادى.
— Ah، جورج! ەندى سەنى سۇيۋگە دە بولماي ما؟
— تەك بۇگىن ەمەس، — دەدى جىگىت. — مەنىڭ باسىم اۋىرىپ، جاعدايىم بولماي تۇر.
ايەل تەز كونىپ، قايتادان ونىڭ اياعىنىڭ قاسىنا وتىردى.
— ەرتەڭ بىزگە تۇستىككە كەل، — دەدى ول — مەن قانداي قۋانار ەدىم!
جىگىت ءبىراز كىبىرتىكتەدى، ءبىراق اقىر اياعىندا قارسىلىق بىلدىرۋگە باتپادى.
— جارايدى، كەلەمىن.
— راحمەت، قىمباتتىم.
جىگىتكە ەركەلەپ، بەتىن ونىڭ كەۋدەسىنە ۇيكەلەگەن ايەل كەنەت ءبىر تال ۇزىن قارا شاشىنىڭ جيلەت تۇيمەسىنە ورالىپ قالعانىن بايقادى. وسى ساتتە ونىڭ باسىنا كەي كەزدەرى ايەلدەردىڭ اقىل-ەسىن بيلەپ الاتىن قيالي ىرىم كەلە قالدى. ول اقىرىنداپ بۇل شاشىن تۇيمەگە وراي ءتۇستى. سودان كەيىن ەكىنشى، ءۇشىنشى تال شاشتارىن ورادى. ءسويتىپ، شاش ورالماعان تۇيمە قالدىرمادى.
ءقازىر جىگىت ورنىنان تۇرعاندا، ولار جۇلىنىپ كەتەدى. سۇيگەن جىگىتىڭنىڭ جۇلقىپ اۋىرتقانى قانداي باقىت! ول ءوزى دە بىلمەستەن، ايەلدىڭ ءبىر بولشەگىن وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. وسى كوزگە كورىنبەس شاش تالىمەن ايەل ونى وزىنە بايلاپ قويادى. ايەلدىڭ بويتۇمارىن الا كەتكەن جىگىت ەرىكسىز ول تۋرالى ويلايدى، تۇسىندە كورەدى، ءسويتىپ ەرتەڭ كورىسكەندە بۇعان ەلجىرەپ تۇراتىن بولادى.
— مەنىڭ كەتۋىم كەرەك، — دەدى جورج، — ءماجىلىس اياعىنا دەيىن پالاتاعا جەتۋىم كەرەك. ودان قالۋىما بولمايدى.
— اھ، قالاي از! — دەپ كۇرسىنە ءتىل قاتقان ايەل ىلە كونبىستىك تانىتقانداي بولدى: — بارا عوي، قىمباتتىم، تەك ەرتەڭ تۇستىككە مىندەتتى تۇردە كەلەتىن بول — ءسويتتى دە باسىن جىلدام تارتىپ قالدى.
سول ءسات باس تەرىسىنە قاتارىنان بىرنەشە ينە شانشىعانداي قاتتى اۋىرىپ كەتتى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ سالا بەرگەن ول سۇيگەنى ءۇشىن قينالىس بىلدىرمەي ءتوزدى.
— قوش بول! — دەدى ايەل.
مەيىرباندانا كۇلىمسىرەگەن جىگىت ونى قۇشاقتاپ، كوزىنەن سالقىن عانا ءسۇيدى.
ۆالتەر حانىم وسىنىڭ وزىنە ەسىنەن ايىرىلا ءماز بولدى.
— سونداي از! — دەدى ول تاعى دا كۇرسىنە كۇبىر ەتىپ.
جالىنىشقا تولى كوزىمەن ول اشىق تۇرعان جاتىن بولمەنىڭ ەسىگىن نۇسقادى.
جورج ونى قولىمەن ىسىرىپ جىبەردى.
— مەنىڭ كەتۋىم كەرەك، ايتپەسە كەشىگىپ قالامىن،— دەدى ول اسىققان تۇرمەن.
ايەل ەرنىن توستى، وعان ەرنىن تيگىزەر-تيگىزبەستەن، ۇمىتىپ بارا جاتقان قولشاتىرىن اپەردى دە، جورج ەسىككە بەتتەدى:
— كەتتىك، كەتتىك، ۋاقىت بوپ قالدى، ۇشتەن اسىپ كەتىپتى.
ونىڭ الدىندا كەلە جاتىپ تا ايەل قايتالاۋمەن بولدى:
— ەرتەڭ جەتىدە.
— ەرتەڭ جەتىدە، — دەپ قايتالادى ول.
ەكەۋى ەكى جاققا: ۆالتەر حانىم وڭعا، جورج سولعا بۇرىلدى.
ديۋ رۋا ىشكى بۋلۆارعا دەيىن باردى. ودان كەيىن اسىقپاي اياڭداپ مالزەربا بۋلۆارىنىڭ بويىمەن ءجۇردى. كونديتەر دۇكەنىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ ونىڭ كوزى حرۋستال كوزەدەگى قانت سەبىلگەن جاڭعاققا ءتۇستى. "كلوتيلداعا ءبىر فۋنتتاي الايىنشى"، — دەپ ويلادى ونىڭ مۇنى ولەردەي ۇناتاتىنىن بىلەتىن ول ساعات تورتتە ول ۇيگە قايتىپ كەلىپ، جاس اشىناسىن كۇتىپ وتىردى.
ول ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ كەلدى، سويتسە، كۇيەۋى ءبىر اپتاعا كەلىپ قالعان ەكەن.
— ەرتەڭ بىزگە تۇستىككە كەل، — دەپ ۇسىنىس جاسادى ايەل — ول سەنى كورگەنىنە قۋانىپ قالادى.
— جوق، مەن باستىعىمنىڭ ۇيىندە بولامىن. جۇمىس دەگەن شاش-ەتەكتەن، ساياسات، قارجى ماسەلەلەرىن قاراستىرىپ جاتىرمىز.
مارەل حانىم قالپاعىن شەشتى، سودان كەيىن تارلاۋ كورىنەتىن ءىشتارتقىشىن اعىتا باستادى.
جىگىت كوزىمەن اشىق پەش ۇستىندە جاتقان دوربانى نۇسقادى.
— مەن ساعان قانت سەبىلگەن جاڭعاق الدىم.
ول الاقاندارىن شارت ەتكىزدى.
— قانداي تاماشا! جانىم-اۋ سول!
دوربانى الىپ، جاڭعاقتىڭ ءدامىن تاتىپ كوردى.
— قانداي ءدامدى! ءقازىر-اق جوق بولادى-اۋ ەندى.
سودان كەيىن جورجعا كوڭىلدى، ماعىنالى كوز تاستاپ:
— دەمەك سەن مەنىڭ وسالدىقتارىما تۇسىنىستىكپەن قاراي باستاعانىڭ عوي؟ — دەگەندى قوسىپ قويدى.
ول جاڭعاقتى اسىقپاي جەپ، اندا-ساندا ءبىتىپ قالمادى ما دەگەندەي دوربانىڭ ىشىنە ۇڭىلە قاراپ قويادى.
— كەل، كرەسلوعا جايعاسشى، ال مەن اياعىڭنىڭ قاسىنا وتىرىپ، جەۋدى جالعاستىرا بەرەيىن. ماعان سولاي ىڭعايلى.
كۇلىمسىرەي كەلىپ وتىرعان جىگىت ونى، جاڭا عانا ۆالتەر حانىممەن وتىرعانداي، تىزەلەرىمەن قىسا قۇشاقتاپ الدى.
وعان ءتىل قاتقان سايىن كلوتيلدا باسىن جوعارى كوتەرىپ، بەتىنە كوز سالادى.
— بىلەسىڭ بە، قىمباتتىم مەنىڭ، — دەدى ول شايناڭداي وتىرىپ، — مەن سەنى تۇسىمدە كوردىم: ەكەۋىمىز تۇيەگە ءمىنىپ، الىس ءبىر جاققا كەتىپ بارادى ەكەنبىز دەيمىن. ونىڭ ەكى وركەشى بار، ال ءبىز ەكەۋىمىز ەكى وركەشكە ءمىنىپ الىپپىز: بىرەۋىندە سەن، ەكىنشىسىندە مەن، ءسويتىپ ءشول دالامەن ءجۇرىپ كەلەمىز... وركەشتە وتىرىپ، ءبىر شولمەك شاراپ پەن اراسىندا ەتى بار نان جەپ كەلەمىز. ال باسقا ەشتەڭە ىستەي المايتىندىقتان، ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدىڭ الشاقتىعىنان مەنىڭ ءىشىم پىسىپ، ءتۇسىپ قالعىم كەلەدى.
— مەنىڭ دە ءتۇسىپ قالعىم كەلەدى، — دەپ مويىندادى جىگىت.
ايەلدىڭ اڭگىمەسى قىزىقتىرعان ول كلوتيلدانى ازىلگە تارتىپ، قالجىڭداسقىسى، عاشىق جانداردىڭ ادەتىمەن نە بولسا سونى ايتىپ، ءسوزىن كۇلكىگە اينالدىرعىسى كەلدى. بالاشا بۇرتاڭداي سويلەۋ مانەرى ۆالتەر حانىمنىڭ اۋزىنان شىققاندا جىنىن كەلتىرسە، مارەل حانىمعا كەرەمەت جاراسىپ تۇرادى.
كلوتيلدا دا ونى "مەنىڭ قىمباتتىم، بالاقايىم مەنىڭ، مىسىقايىم مەنىڭ" دەپ اتايدى. ونىسى نازىك تە جانعا جايلى بولىپ ەستىلەدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن باسقا ايەلدىڭ اۋزىنان شىققاندا ول سوزدەر مۇنى ىزالاندىرىپ، اشۋىن كەلتىرىپ ەدى. ماحاببات سوزدەرىنىڭ ءبارى بىردەي، ماسەلە ونىڭ كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىندا.
الايدا كلوتيلدانىڭ قىلىقتارىنا كۇلىپ وتىرعانمەن، ديۋ رۋا ۇتىپ الۋى مۇمكىن جەتپىس مىڭ فرانك جايىنداعى ويدان ارىلا المادى. كەنەت ول قۇربىسىنىڭ باسىنا ساۋساعىن تيگىزىپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— تۇرا تۇرشى، مىسىقايىم، مەن ساعان كۇيەۋىڭە بايلانىستى ءبىر تاپسىرما بەرەيىن دەپ ەم. سەن وعان مەنىڭ اتىمنان سالەم ايتىپ، ەرتەڭنەن قالدىرماي، ون مىڭعا ماروككولىق زاەم ساتىپ الۋىن تاپسىرشى، — ءاربىر وبليگاسيا جەتپىس ەكى فرانك تۇرادى. ءۇش ايعا جەتەر-جەتپەس مەرزىم ىشىندە ول بۇدان الپىستان جەتپىس مىڭ فرانككە دەيىن پايدا تابارىنا مەن كەپىلدىك بەرەمىن. تەك ول بۇل تۋرالى ەشكىمگە ايتىپ قويماۋىن قاداعالا. مەنىڭ اتىمنان تانجەرگە ەكسپەديسيا جاساۋ ءىسى شەشىمىن تاپقانىن ايت جانە فرانسۋز ۇكىمەتى ماروككولىق زاەمدى قامتاماسىز ەتەتىندىگىن جەتكىز. ءبىراق باسقا ەشكىمگە ءتىس جارۋشى بولماڭدار. مەن ساعان مەملەكەتتىك قۇپيانى اشىپ وتىرمىن.
كلوتيلدا ونى مۇقيات تىڭدادى.
— راحمەت، — دەپ سىبىرلاي سويلەدى ول — بۇگىن كەشكە كۇيەۋىممەن سويلەسەمىن. سەن وعان سەنۋىڭە بولادى، ول ەشكىمگە ايتپايدى. ول — سەنىمدى ادام. ودان قاۋىپتەنبەسەڭ دە بولادى.
كلوتيلدا جاڭعاقتى بىتىرگەن ەدى. قاعاز دورباسىن ۋماجداپ اشىق پەشكە لاقتىرىپ جىبەرگەن ول ورنىنان تۇردى دا:
— ال ەندى توسەككە، — دەپ، جورجدىڭ جيلەتىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتا باستادى.
كەنەت ول ەڭكەيىپ، ەكى ساۋساعىمەن ىلگەكتەن ۇزىن شاش تالىن الىپ شىقتى.
— قارا! — دەدى ول كۇلىپ. — سەنىڭ ۇستىڭدە مادلەنانىڭ شاشى ءجۇر. قانداي سەنىمدى كۇيەۋسىڭ!
ءسويتتى دە دەرەۋ قاباعىن ءتۇيىپ، الاقانىنداعى شاشقا ۇڭىلە قالدى.
— جوق، مىناۋ مادلەنانىكى ەمەس، قارا شاش،— دەپ كۇبىرلەدى ول.
جورج كۇلدى:
— وندا كۇتۋشى ايەلدىكى بولار.
الايدا كلوتيلدا تىڭشى قۇساپ، جيلەتتى زەرتتەۋىن جالعاستىرا ءتۇستى: تۇيمەگە ورالعان ەكىنشى شاشتى، سودان سوڭ ءۇشىنشىسىن تاپتى. ول بوپ-بوز بولىپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— ءا-ا! — دەدى ول داۋسىن شىعارىڭقىراپ. — سەن ءبىر ايەلمەن جاتقانسىڭ، ال ول سەنىڭ تۇيمەڭە شاشىن وراپ جىبەرىپتى.
جورج تاڭعالدى.
— جوق، ول نە دەگەنىڭ. ەسىڭ اۋىسقان با؟ — دەپ اقتالدى ول
وسى سوت ول ۆالتەر حانىمدى ەسىنە الىپ، بارىنە تۇسىنە قالدى، العاشىندا قىسىلىڭقىراپ قالعانىمەن، ىلە كۇلكىگە اينالدىرىپ، مويىنداماي باقتى، جۇرەك تۇكپىرىندە ول كلوتيلدانىڭ ءوزىن جىگىتشىلىك جاسادى دەپ كۇدىكتەنگەنىن ايىپتاعان جوق.
ال ول بولسا ىزدەستىرۋىن جالعاستىرىپ، تاعى دا شاشتار تاۋىپ الۋمەن بولدى، ولاردى شيىرشىقتاپ، كىلەمگە لاقتىرىپ جىبەردى.
تاجىريبەلى ايەل تۇيسىگىمەن ول ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنىپ قويدى.
— ول سەنى سۇيەدى ەكەن... — دەپ كۇبىرلەي سويلەدى ىزادان جىلاعالى تۇرعان كلوتيلدا. — ول ءوزىنىڭ ءبىر بولىگىن سەنىڭ الىپ كەتكەنىڭدى قالاعان... وپاسىز!
كەنەت ول شىڭعىرا ايعايلاپ جىبەردى:
— ا! ا! ونىڭ كەمپىر ەكەن عوي... مىنا اق شاشتى قارا... ءا-ا، سەن ەندى كەمپىرلەرگە اۋىز سالدىڭ با... ولار ساعان اقشا تولەيتىن شىعار؟.. اقشا تولەي مە دەيمىن؟ دەمەك مەنىڭ ساعان ەندى كەرەگىم جوق ەكەن عوي؟.. سول كەمپىرىڭمەن-اق بول وندا...
ورنىنان ۇشىپ تۇرعان ول ءىشتارتقىشىن جۇلىپ الىپ، اسىعىس كيىنە باستادى.
جورج ونى توقتاتپاق بولدى.
— ولاي ەمەس قوي، كلو... — دەپ ول قىسىلا سويلەدى. — جوقتان وزگەنى ايتپاشى... تۇسىنسەم بۇيىرماسىن... كەتپەشى... قويشى، كەتپەشى!..
— كارتامىشىڭمەن-اق بولا بەر... كارتامىشىڭمەن-اق بولا بەر... — دەپ قايتالاي بەردى مارەل حانىم. — ونىڭ شاشىنان جۇزىك جاساتىپ ال... اپپاق شاشىنان... جۇزىككە جەتەرلىك شاشىن الىپ قاپسىڭ عوي...
ايەل تەز-تەز كيىنىپ بولىپ، قالپاعىن باسىنا قوندىردى دا، بەتشىلتەرىن ءتۇسىردى. جورج ونىڭ سوڭىنان ۇمتىلا بەرىپ ەدى، قولىن قۇلاشتاي سەرمەپ، جاعىنان شارت ەتكىزدى دە، ول ەسىن جيعانشا، ەسىكتى اشىپ. بولمەدەن اتىلا شىعىپ كەتتى.
جالعىز قالعان جىگىت كارى قاقباس ۆالتەر شەشەيگە دەگەن وشپەندىلىكتەن قالشىلداپ كەتتى. ەندى ونى باس-كوز دەمەي، جىبەرەتىن جەرىنە ايداپ سالماسا ما!
دۋىلداعان بەتىن سۋمەن شىلادى. سودان كەيىن كەك قايتارۋ جوسپارىمەن كوشەگە شىقتى. مۇنىسىن ول ەندى كەشىرمەيدى. ەشقاشان كەشىرمەيدى!
بۋلۆاردا قىدىرىپ كەلە جاتقان ونىڭ كوزى زەرگەرلىك دۇكەننىڭ جايماسىندا جاتقان حرونومەترگە (وتە ءدال جۇرەتىن قالتا ساعاتى) تۇسە كەتتى. ديۋ رۋا ونى ساتىپ الۋدى كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەنىمەن، ول مىڭ سەگىز ءجۇز تۇراتىن قىمبات ەدى.
كەنەت ونىڭ جۇرەگى قۋانىشتان دۇرسىلدەپ كەتتى: "جەتپىس مىڭ ۇتسام، بىردەن ساتىپ الامىن"،— دەپ ويلادى ول.
ەڭ الدىمەن دەپۋتات بولىپ سايلانادى. سودان كەيىن حرونومەتردى ساتىپ الادى، ودان سوڭ بيرجادا وينايدى، ودان سوڭ... ودان سوڭ...
سارالقاعا بارعىسى كەلمەدى؛ اۋەلى مادلەنامەن سويلەسىپ الىپ، سودان كەيىن عانا ۆالتەرمەن كەزدەسىپ، ماقالاعا كىرىسۋ ءۇشىن ول ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
درۋو كوشەسىنە جەتە بەرە ول كەنەت توقتاي قالدى: گراف دە ۆودرەكتىڭ كوڭىلىن سۇراۋدى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن، ول شوسسە-د انتەندە تۇراتىن. اياڭىنان تايماعان قالپى ول كەيىن بۇرىلدى، كوپتەگەن جاعىمدى نارسە جايلى، بولاشاق بايلىق تۋرالى ءتاتتى ارمانعا بەرىلگەن ونىڭ باسىنان جەكسۇرىن لاروش پەن سۇمپايى ۆالتەر حانىم دا شىقپاي قويدى. ال كلوتيلدانىڭ اشۋىنا ول تيتتەي دە ءمان بەرگەن جوق: ونىڭ قايتىمى تەز ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
گراف دە ۆودرەك تۇراتىن ۇيگە كىرگەن ول كۇزەتشىدەن:
— دە ۆودرەك مىرزانىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ سىرقاتتانىپ قالدى دەپ ەستىپ ەدىم،— دەدى.
— گرافتىڭ ءحالى وتە ناشار، مىرزا، — دەدى كۇزەتشى. — ەرتەڭنەن قالماس دەسىپ وتىر، — پوداگرا جۇرەككە اۋىز سالىپتى.
ديۋ رۋا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى، ول نە ىستەرىن بىلمەدى. ۆودرەك جان تاپسىرعالى جاتىر! ونىڭ باسىندا وزگە تۇگىل، وزىنە دە مويىنداۋعا باتىلى بارمايتىن تۇسىنىكسىز ءبىر ويلار شىرماتىلا بەردى.
— راحمەت... مەن كەيىنىرەك كەلەرمىن... — دەپ كۇبىرلەدى ول نە ايتىپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەستەن.
سودان سوڭ ەكيپاجعا قارعىپ ءمىنىپ، ۇيىنە ءجۇرىپ كەتتى.
مادلەنا ۇيدە ەكەن. ونىڭ بولمەسىنە القىنا جۇگىرىپ كىرگەن جورج:
— سەن بىلمەيسىڭ بە؟ ۆودرەك ولگەلى جاتىر، — دەپ قويىپ قالدى.
مادلەنا حات وقىپ وتىر ەدى. جاڭاعى سوزدەن سوڭ كۇيەۋىنە جالت قاراعان ول ءبىر ءسوزدى قاتارىنان ءۇش رەت قايتالادى:
— ءا؟ نە دەدىڭ؟.. نە دەدىڭ؟.. نە دەدىڭ؟..
— ۆودرەك ولگەلى جاتىر دەيمىن، پوداگرا جۇرەگىنە ءوتىپ كەتىپتى. نە ىستەمەكسىڭ ەندى؟
مادلەنا قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى، بەت.تەرىسى جىبىرلاي جونەلدى؛ ورنىنان تۇرىپ، قولىمەن بەتىن باسقان ول سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. قاتتى قايعىرعان ول ءبىراز ۋاقىت قوزعالىسسىز تۇرىپ قالدى، تەك ەكى ءيىنى عانا ءدىر-دىر ەتەدى.
ءبىر كەزدە وزىنە-وزى كەلگەندەي بولىپ، كوزىن ءسۇرتتى.
— مەن بارايىن... مەن بارايىن وعان... سەن الاڭ بولما... قاشان كەلەرىم بەلگىسىز... مەنى كۇتپەي-اق قوي...
— جاقسى. بارا عوي، — دەدى جورج.
ولار ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن قىستى دا، اسىعىستا قولعابىن الۋدى دا ۇمىتقان ايەل ۇيدەن شىعا جونەلدى.
جورج تاماعىن ءىشىپ، ماقالا جازۋعا وتىردى. ول ءمىنىستىردىڭ نۇسقاۋىن قاتاڭ ساقتاپ، ماروككوعا جورىق بولمايتىندىعىن وقۋشىلاردىڭ وزدەرى تۇسىنەتىندەي ەتىپ جازدى. سودان كەيىن ماقالانى سارالقاعا اپارىپ بەرىپ، باستىعىمەن ءبىراز اڭگىمەلەستى دە، نەگە وسىنشا كوڭىلدى ەكەنىنە ءمان بەرمەستەن، تەمەكىسىن ەزۋىنە قىستىرعان كۇيى ۇيىنە قايتتى.
ايەلى ءالى كەلمەپتى. ول توسەككە جاتتى دا ۇيقىعا كىرىستى.
مادلەنا ءتۇن جارىمىندا كەلدى. ۇيقىسى شايداي اشىلعان جورج باسىن كوتەردى.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قايتتى، — دەپ كۇبىرلەدى ايەلى.
— ءا! قايتەمىز ەندى... ساعان ەشتەڭە ايتپادى ما؟
— ەشتەڭە. مەن كەلگەندە ول ەسىن بىلمەيتىن ەدى.
جورج ويلانىپ قالدى. ءبىراق تىلىنە ورالعان سۇراقتارىن قويۋعا باتپادى.
— جات ەندى، ۇيىقتا، — دەدى ول.
ايەلى جىلدام شەشىنىپ، كورپە استىنا قويىپ كەتتى.
— ول قايتقاندا قاسىندا تۋىسقاندارىنان بىرەۋ-مىرەۋ بولدى ما؟ — دەپ، سۇراعىن جالعاستىردى كۇيەۋى.
— ءبىر جيەنى عانا.
— ءا! ول جيەنى ءجيى كەلۋشى مە ەدى وعان؟
— ەشقاشان كەلگەن ەمەس. ولار ون جىلدان بەرى كورىسكەن جوق.
— ال ونىڭ باسقا تۋىسقاندارى بار ما؟
— جوق... جوق قوي دەيمىن.
— دەمەك... ءبارى جيەنىنە قالعانى ما؟
— بىلمەيمىن.
— ۆودرەك سونشالىقتى باي ما ەدى؟
— وتە باي.
— ونىڭ قانشا اقشاسى بار ەكەنىن سەن بىلمەيسىڭ بە؟
— انىق بىلمەيمىن. ءبىر نەمەسە ەكى ميلليوننىڭ مولشەرىندە بولار.
بۇدان كەيىن ول قايتىپ ەشتەڭە سۇرامادى. مادلەنا مايشامدى ءسوندىردى. ەكەۋى دە ءۇنسىز، الدەبىر ويلاردىڭ جەتەگىندە جاتتى.
ديۋ رۋانىڭ ۇيقىسى اشىلىپ كەتكەن. ۆالتەر حانىم ايتقان جەتپىس مىڭ فرانك ءقازىر ول ءۇشىن ماڭىزىن جوعالتقان. كەنەت وعان مادلەنا جىلاپ جاتقانداي بولىپ كورىندى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ول ءتىل قاتتى:
— سەن ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟
— جوق.
داۋسىنان جىلاعانى ءبىلىندى.
— مەن ساعان ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، سەنىڭ ءمىنىستىرىڭ ءبىزدى اقىماق قىلىپ ءجۇر.
— قالايشا؟
جورج وعان ۆالتەر مەن لاروشتىڭ قيتۇرقىلارى جايلى اسىقپاي، رەت-رەتىمەن ءتۇسىندىرىپ ايتا باستادى.
— سەن مۇنى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى مادلەنا ول اڭگىمەسىن اياقتاعان كەزدە.
— بۇل تۋرالى ۇندەمەي قالۋىما رۇقسات ەت، — دەدى جورج. — سەنىڭ ءوز اقپارات الۋ كوزدەرىڭ بار، مەن ول تۋرالى سۇرامايمىن عوي. مەن دە قۇپيا ساقتاسام دەيمىن. دەگەنمەن بۇل مالىمەتتىڭ انىقتىعىنا كەپىلدىك بەرە الامىن.
— ءيا، مۇمكىن، — دەپ مادلەنا سىبىرلاي سويلەدى. — مەن ولاردىڭ بىزدەن جاسىرىپ بىردەڭە جاساپ جۇرگەندەرىنەن كۇدىكتەنەتىن ەدىم.
جورجدىڭ ۇيقىسى كەلمەدى؛ ول ايەلىنە جاقىنداپ، قۇلاعىنان اقىرىن عانا ءوپتى. ول بولسا مۇنى يتەرىپ تاستادى:
— وتىنەم، قويشى! ەرىگىپ جاتقام جوق.
كۇيەۋى بويسۇنىپ، قابىرعاعا بۇرىلىپ جاتتى دا، ۇزاماي ۇيقىعا كەتتى.
VI
شىركەۋ تۇگەل قاراعا ورانعان، ەسىك ماڭدايشاسىنا ىلىنگەن ۇلكەن، ءتاجدى قالقان وتكەن-كەتكەنگە قايتىس بولعان جاننىڭ اقسۇيەك ەكەنىن ايگىلەپ تۇردى.
جەرلەۋ عۇرپى جاڭا عانا اياقتالعان، ەندى جينالعاندار تابىتتىڭ قاسىنان جانە وزدەرىنىڭ قولدارىن يىلە تۇرىپ قىسقان گراف دە ۆودرەكتىڭ جيەنى الدىنان سالتاناتپەن ءوتىپ، تاراي باستادى.
جورج بەن مادلەنا ۇيگە بىرگە قايتتى. ەكەۋى دە الدەنەگە مازاسىزدانعان تۇرمەن ءۇن-تۇنسىز كەلەدى.
— دەگەنمەن بۇل تۇسىنىكسىز! — دەدى كەنەت جورج وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي.
— نە تۇسىنىكسىز، دوستىم؟ — دەپ سۇرادى مادلەنا.
— ۆودرەكتىڭ بىزگە ەشتەڭە قالدىرماعانىن ايتام دا.
مادلەنا كەنەت قىزارىپ كەتتى، — سىرت قاراعاندا تاماعىنان باستالىپ، بەتىنە دەيىنگى اپپاق تەرىسىن قىزعىلت بوياۋ جۋىپ وتكەندەي بولدى.
— ول نەگە بىزگە بىردەڭە قالدىرۋى كەرەك ەدى؟ — دەپ سۇرادى ول — ول ءۇشىن دە ءبىر نەگىز بولۋى كەرەك ەمەس پە؟
ءبىراز ءۇنسىز ءجۇرىپ بارىپ:
— وسيەت قاعازى ءبىر نوتاريۋستا جاتقان شىعار. ءبىز ءالى ەشتەڭە بىلمەيمىز عوي، — دەدى.
— ءيا، مۇمكىن، — دەپ كەلىستى جورج ويلى تۇرمەن، — ەندى ول ءبىزدىڭ، سەنى مەن مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىمىز ەدى عوي. اپتاسىنا ەكى رەت بىزبەن تاماق ىشەتىن، ءوز ۇيىنە كەلگەندەي ەمىن-ەركىن جۇرەتىن. سەنى تۋعان اكەڭدەي جاقسى كوردى، ءوز وتباسى، نە بالالارى، نە اعا-ىنىلەرى — ەشكىمى جوق، تەك جاڭاعى ءبىر الىستان تۋىساتىن جيەنى بولماسا. ءيا، وسيەت قاعازى بولۋى كەرەك. ءىرى بىردەڭەدەن دامەتپەيمىن، ءبىراق ول ەستەلىك رەتىندە، ءبىزدى ويلاعانى، جاقسى كورگەنى، وزىنە باۋىر باسىپ قالعانىمىزدى باعالاعانى رەتىندە سىيلىق جاساۋى كەرەك ەدى عوي. قانداي دا ءبىر دوستىق بەلگىسىن قالدىرادى دەپ كۇتۋگە حاقىلىمىز عوي دەپ ويلايمىن.
— شىنىندا دا، ول وسيەت قالدىرۋى مۇمكىن، — دەي سالدى مادلەنا وزىنە قاتىسى جوقتاي ويلى ۇنمەن.
ۇيگە كەلگەندە مالاي وعان حات ۇسىندى. ول وقىپ كوردى دە، كۇيەۋىنە ۇسىندى.
"نوتاريۋس لامانەردىڭ كەڭسەسى، بوگەزوۆ كوشەسى، 17.
مارحاباتتى حانىم،
وزىڭىزگە قاتىسى بار ىسكە بايلانىستى مەنىڭ كەڭسەمە سەيسەنبى، سارسەنبى جانە بەيسەنبى كۇندەرىنىڭ بىرىندە ساعات 2 مەن 4ء-تىڭ اراسىندا باس سۇعۋىڭىزدى وتىنەمىن.
قابىل الىڭىز،
لامانەر
ەندى جورج قىزاردى.
— بۇل، ءسىرا، جاڭاعى ايتقانىمىز بولۋى كەرەك. الايدا ونىڭ مەنى، زاڭدى ءۇي يەسىن ەمەس، سەنى شاقىرعانى نەسى؟
ءبىراز ءۇنسىز قالعان مادلەنا وعان بۇرىلدى:
— ماقۇل كورسەڭ، ءقازىر بارايىق.
— ءيا، بارايىق.
اۋقاتتانىپ العان سوڭ ولار نوتاريۋسقا بەتتەدى.
لامانەر كەڭسەسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاسىمەن، اعا كلەرك ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اسقان سىپايىگەرشىلىكپەن باستىعىنا ەرتىپ باردى.
نوتاريۋس كىپ-كىشكەنتاي، دوپ-دومالاق ادام ەكەن. ونىڭ شارعا ۇقساعان باسى ەكىنشى ءبىر ۇلكەنىرەك شارعا بۇراپ بەكىتىلگەندەي دە، وسىنىڭ ءبارىن كوتەرىپ تۇرعان سونداي قىپ-قىسقا، كىپ-كىشكەنتاي اياقتارىندا دا الدەقانداي شارعا ۇقساستىق كوزگە ۇرادى.
يىلە امانداسقان ول بۇلارعا كرەسلونى نۇسقادى دا، مادلەناعا قاراپ ءتىل قاتتى:
— حانىم! مەن ءسىزدى گراف دە ۆودرەكتىڭ سىزگە قاتىسى بار وسيەتىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن شاقىرعان ەدىم.
— ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم،— دەپ سىبىرلادى شىداي الماعان جورج.
— ءقازىر مەن وسى، وتە قىسقا قۇجاتتى وقىپ بەرەيىن.
نوتاريۋس پاپكادان وسيەت قاعازدى الىپ، وقي باستادى:
"مەن، تومەندە قولىمدى قويعان، پول-ەميل-سيپريەن-گونتران گراف دە ۆودرەك، اقىل-ەسىم ءبۇتىن كەزىندە ءوزىمنىڭ سوڭعى قالاۋىمدى بىلدىرەمىن.
اجالدىڭ ەشقاشان ايتىپ كەلمەيتىنىن بىلەتىندىكتەن، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، مەن نوتاريۋس لامانەردە ساقتالاتىن وسيەت قاعازىمدى جاساپ قويۋدى ءجون كوردىم.
تىكەلەي مۇراگەرىم جوق بولعاندىقتان، مەن ءوزىمنىڭ بارلىق — پايىزدىق قاعازدا التى ءجۇز مىڭ فرانك بولاتىن جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتە شامامەن بەس ءجۇز مىڭ فرانك بولاتىن بايلىعىمدى كلەر-مادلەنا ديۋ رۋا حانىمعا وسيەت ەتەمىن جانە بۇعان قوسىمشا وعان ەشقانداي شارت قويىپ، مىندەتتەر ارتپايتىنىمدى مالىمدەيمىن. ول مەنىڭ بۇل سىيلىعىمدى بەرىلگەندىگىم جانە قۇرمەتپەن جاقسى كورگەندىگىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىل الۋىن وتىنەمىن."
— بار-جوعى وسى، — دەدى نوتاريۋس. — بۇل وسيەتتىڭ اياعىنا وتكەن جىلعى تامىز ايىندا قول قويىلعان، بۇنىڭ الدىنداعى ەكى جىل بۇرىن جاسالعان قۇجات كلەر-مادلەنا فورەستەنىڭ اتىنا جاسالعان بولاتىن.
— العاشقى وسيەت تە مەندە ساقتاۋلى تۇر، ەگەر تۋىسقاندارى تاراپىنان قارسىلىق بولا قالعان جاعدايدا گراف دە ۆودرەكتىڭ قالاۋىندا وزگەرىس بولماعانىن دالەلدەپ بەرە الادى.
قاعازداي اپپاق بولىپ كەتكەن مادلەنا قۇنىسا ءتۇسىپ وتىر. جورج كۇيگەلەكتەنە مۇرتىن شيىرا بەرەدى.
— ەستە بولاتىن ءبىر نارسە، — دەدى نوتاريۋس ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ، — ءسىزدىڭ كەلىسىمىڭىز بولماسا، زايىبىڭىز مۇرانى قابىلداي المايدى.
ديۋ رۋا ورنىنان تۇردى.
— مەن ويلانۋىم كەرەك، — دەدى ول سالقىن عانا.
نوتاريۋس سۇيكىمدى كۇلىمسىرەپ، باسىن ءيدى.
— سىزگە كىنامشىلدىك بوگەت بولىپ تۇرعانىن تۇسىنەمىن. قوسىمشا ەسكەرتەيىن دەگەنىم -بۇگىن تاڭەرتەڭ ناعاشى اعاسىنىڭ قالاۋىمەن تانىسقان گراف دە ۆودرەكتىڭ جيەنى ەگەر ءجۇز مىڭ فرانك تولەيتىن بولساڭىز، كەلىسىم بەرەتىندىگىن ءبىلدىردى. مەنىڭشە، وسيەتكە داۋ جوق، ءبىراق ءىس قوزعالسا شۋ شىعۋى مۇمكىن، ال سىزدەرگە ونىڭ قاجەتى از عوي دەيمىن. قوعامدا تەرىس نيەتتى ءسوز تارالىپ كەتۋى مۇمكىن. قىسقارتىپ ايتقاندا، سىزدەر سەنبىگە دەيىن ماعان بار تارماق بويىنشا جاۋاپتارىڭىزدى بەرسەڭىزدەر، جاقسى بولار ەدى.
ديۋ رۋا كەلىسكەندىگىن ءبىلدىرىپ باس يزەدى:
— جاقسى.
ول سالتاناتپەن ءيىلىپ، مانادان بەرى ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاعان ايەلىن العا وزدىردى دا، ابىرويىنا داق تۇسكەن ادامنىڭ كەيپىمەن شىعا بەردى، ءتىپتى نوتاريۋس كۇلىمسىرەۋگە دە باتپادى.
ۇيىنە كەلىسىمەن ديۋ رۋا ەسىكتى تارس جاۋىپ، قالپاعىن كەرەۋەتكە لاقتىرىپ جىبەردى.
— سەن ۆودرەكتىڭ اشىناسى بولعانسىڭ با؟
بەت شىلتەرىن سىپىرىپ جاتقان مادلەنا جالت بۇرىلدى.
— مەن بە؟ و!..
— ءيا، سەن. اشىناسى بولماسا، كىم بار بايلىعىن بوتەن ايەلگە قالدىرىپ كەتەدى...
قالشىلداپ كەتكەن مادلەنا جۇقا ماتا بەكىتىلگەن تۇيرەۋىشتى اعىتا الماي-اق قويدى.
— جەتەر... جەتەر... — دەدى ءبىرازدان كەيىن ول داۋسىنىڭ ءدىرىلىن باسا الماي، — ەسىڭنەن اۋىسقانبىسىڭ... ءوزىن... ەمەس پە... باعانا... بىزگە بىردەڭە قالدىرۋى كەرەك ەدى دەگەن.
قاسىندا تۇرعان جورج ايىپكەردى ءمۇلت ەتكەن جەرىنەن ۇستاپ الماق بولعان تەرگەۋشىدەي-اق ونىڭ بەت-الپەتىنەن كوز الماي باقىلاۋمەن بولدى.
— ءيا، ۆودرەك ماعان ءبىر نارسە قالدىرۋىنا بولار ەدى... — دەپ، ول ءاربىر ءسوزىن شەگەلەي سويلەدى، —ماعان، سەنىن كۇيەۋىڭە... ماعان، ءوزىنىڭ سىيلاسىنا... ۇعامىسىڭ؟.. تەك قانا ساعان ەمەس... ايەل سىيلاسىنا ەمەس... مەنىڭ ايەلىمە ەمەس... اقسۇيەكتەر سالتى... جانە قوعامدىق پىكىر تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل جەردەگى ايىرما ايتارلىقتاي ۇلكەن.
مادلەنا دا ونىڭ ءمولدىر كوزدەرىنەن كوز الماي قادالا، ءبىر ءتۇرلى قارادى — ءدال ءبىر ودان بىردەڭەنى ۇعىپ العىسى كەلگەندەي، ادام ساناسىنىڭ ەشكىم تۇسىنە المايتىن، تەك قانا ءبىز اسىپ-ساسىپ، ءوزىمىزدى ۇستاي الماي ابدىراپ قالعان ءسال عانا ساتتە، جۇرەك قۇپياسىنىڭ شىمىلدىعى ءسال عانا جەلپ ەتكەن مەزەتىندە ءتۇپسىز تەرەڭىنە كوز جۇگىرتە قويعىسى كەلگەندەي مۇقيات ءۇڭىلدى.
— دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا،.. — دەپ اقىرىن، ءبىراق شەگەلەي سويلەدى ول، — كول-كوسىر بايلىقتىڭ ساعان قالدىرىلۋى دا ءدال وسىنداي ۇعىمسىز بولىپ كورىنەر ەدى...
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى جورج جۇلىپ العانداي.
— ويتكەنى... — ايەل ايتار ءسوزىن تابا الماعانداي بوگەلىپ بارىپ جالعاستىردى: -ويتكەنى سەن مەنىڭ كۇيەۋىمسىڭ... ويتكەنى، شىندىعىنا كەلگەندە، ول سەنى از بىلەتىن... ويتكەنى مەن ونىڭ ەسكى دوسىمىن... سەن ەمەس، مەن،.، ويتكەنى ونىڭ فورەستە ءتىرى كەزىندە جازىلعان ءبىرىنشى وسيەتى دە مەنىڭ اتىما ارنالعان بولاتىن.
جورج بولمەنىڭ ىشىندە ءىرى ادىمداپ جۇرە باستادى.
— سەن مۇرادان باس تارتۋىڭ كەرەك، — دەدى ول.
— جاقسى،— دەدى ايەلى نەمقۇرايدى ۇنمەن، — وندا سەنبىنى كۇتىپ قايتەمىز، لامانەرگە ءقازىر-اق بارىپ حاباردار ەتۋىمىزگە بولادى.
جورج ايەلىنىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالدى. ەكەۋى تاعى دا ءبىرسىپىرا بىر-بىرىنە تەسىلە قاراستى، — ءارقايسىسى ەكىنشىسىنىڭ جۇرەگىندەگى قۇپيانى اشىپ كورگىسى كەلگەندەي، ونىڭ ويىنىڭ تۇكپىرىنە بويلاماقتى كوزدەگەندەي، ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرىندە ەكىنشىسىنىڭ ار-ۇياتىنىڭ تەرەڭدىگىن انىقتاپ العىسى كەلەتىن ءۇنسىز سۇراق تۇنىپ تۇردى. بۇل ءبىر ۇيدە بىرگە تۇرسا دا، بىر-بىرىنە جاتتىعى ساقتالىپ قالعان، بىر-بىرىنەن ۇنەمى كۇدىكتەنىپ، سەزىكتەنىپ، اڭدىسىپ جۇرگەنىمەن، ءبىر-بىرىنىڭ ىلايلى كوكىرەكتەرىنە بويلاپ كورە الماعان جانداردىڭ ءۇنسىز ارباسۋى ەدى.
— جوق، سەن ۆودرەكتىڭ اشىناسى بولعانىڭدى مويىندا، — دەپ، باياۋ داۋىسپەن-اق ايەلىنىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزدى جورج.
ول يىعىن كوتەردى.
— ءسوز ەمەس ايتىپ تۇرعانىڭ... ۆودرەك مەنى قاتتى سىيلايتىن... باسقا ەشتەڭە جوق... بولعان دا ەمەس... ەشقاشان...
كۇيەۋى جەردى تەۋىپ قالدى.
— وتىرىك ايتاسىڭ. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس!
— دەگەنمەن شىنىم وسى، — دەدى مادلەنا سابىرلى ۇنمەن.
جورج تاعى دا ءۇيدى كەزىپ جۇرە باستادى، تاعى توقتادى.
— وندا ول بۇكىل بايلىعىن ساعان قالدىرعانىن نەمەن تۇسىندىرەسىڭ...
— وپ-وڭاي، — دەدى مادلەنا بەتى بۇلك ەتپەستەن. — ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، بىزدەن باسقا، دۇرىسى، مەنەن باسقا ونىڭ دوستارى بولعان جوق، — ال مەنى ول بالا كەزىمنەن بىلەدى. مەنىڭ انام ونىڭ تۋىسقاندارىمەن سەرىكتەس بولعان-دى. ول بىزگە ءجيى كەلىپ تۇراتىن، سودان تىكەلەي مۇراگەرى بولماعاندىقتان، ول مەنى ەسىنە العان. ول ماعان ازداپ عاشىق بولعان بولۋى مۇمكىن. ءبىراق قاي ايەلدىڭ ونداي قوزعاشىعى بولماپتى؟ مۇمكىن، ونىڭ ناق وسى قۇپيا، جاسىرىن سىرى ول قالاۋىن بىلدىرمەك بولىپ قولىنا قالام العان كەزدە مەنىڭ اتىمدى اۋزىنا سالعان بولۋى دا، وندا تۇرعان نە بار؟ ءاربىر دۇيسەنبى كۇنى ول ماعان گۇل اكەلەتىن. سەن وعان ءتىپتى ءمان بەرگەن ەمەسسىڭ، ال ساعان ول گۇل اكەلگەن جوق قوي، سولاي ەمەس پە؟ وسى سەبەپتى ول بايلىعىن دا ماعان قالدىرىپ كەتتى، ويتكەنى باسقا قالدىراتىن ەشكىمى دە جوق قوي. كەرىسىنشە، ەگەر ول ساعان قالدىرسا، سول ناعىز وعاشتىق بولىپ كورىنەر ەدى عوي. ول ءۇشىن سەن كىمسىڭ؟
ونىڭ داۋسىنان ەش بوگدە وي سەزىلمەدى، سونداي جايباراقات، جورج تولقي باستادى.
— ءبارىبىر، — دەدى ول، — مۇنداي شارتپەن ءبىز مۇرانى قابىلداي المايمىز. بۇل بىزگە زيانىن تيگىزۋى مۇمكىن. وسەك تارالادى، جۇرت مەنى سان-ساققا جۇگىرتىپ، سىرتىمنان كۇلكى ەتەتىن بولادى. قىزمەتتەستەرىم ونسىز دا مەنى كورە المايدى، كيت ەتىپ شالىس باسقانىمدى اڭدىپ جۇرەدى. مەن باسقالاردان دا گورى ءوز ارىمدى تازا ۇستاپ، بەدەلىمدى ساقتاۋىم كەرەك. بەيپىل اۋىزدار ونسىز دا اشىناسىنا بالاپ جۇرگەن ادامنىڭ مىنا سىيلىعىن ايەلىمنىڭ قابىلداۋىنا جول بەرە المايمىن. فورەستە، مۇمكىن، كەلىسەر دە ەدى، ال مەن ويتە المايمىن.
— جاقسى، دوستىم، — دەدى مادلەنا جۋاس قانا، — بار-جوعى ءبىر ميلليون اقشامىز بولمايدى، سول-اق.
جورج بۇرىشتان-بۇرىشقا ادىمداي ءجۇرىپ، وزىمەن-وزى ويشا داۋىستاپ سويلەسكەندەي بولىپ جۇرگەنىمەن، ءسوزى تۇگەلدەي دەرلىك ايەلىنە ارنالعان ەدى:
— ءيا، ءبىر ميلليونعا!.. سولاي بولسا شە... نە ىستەۋگە بولادى... ءوزىنىڭ وسيەتىن وسىلاي جاساعاندا ول، ءسىرا، مۇنىسى ەش ادەپكە جاتپايتىندىعىن، داعدىعا ساي كەلمەيتىندىگىن ويلاماعان بولۋى كەرەك. مەنى قانداي تۇيىققا تىرەيتىندىگىن بىلمەگەن بولۋى كەرەك... ءسال-پال وزگەرىس بولسا، جەتىپ جاتىر ەدى عوي... جارتىسىن ماعان قالدىرسا، ءبارى دۇرىس بولىپ شىعا كەلەر ەدى.
ول قۇيرىق باسىپ وتىرىپ، ءبىر اياعىن ەكىنشى اياعىنا قويدى دا، رەنجىگەن، تولقىعان نەمەسە تەرەڭ ويعا باتقان كەزىندە ىستەيتىن ادەتىمەن، مۇرتىن تىنىمسىز شيراتۋعا كىرىستى.
مادلەنا اندا-ساندا اينالىساتىن كەستەسىن قولىنا الدى دا، يىرىلگەن ءجىبىن جوندەۋگە كىرىستى.
— مەنىڭ شارۋام جوق. شەشىم قابىلدايتىن سەن.
جورج ۇزاق ءۇنسىز وتىردى، سودان كەيىن سەنىمسىز داۋىسپەن سويلەي باستادى:
— جۇرت ۆودرەكتىڭ نەگە سەنى جالعىز مۇراگەرى دەپ تانىعانىن، مەنىڭ وعان نەگە كەلىسكەنىمدى تۇسىنبەيدى. قازىرگى جاعداي مىناداي، ەگەر ءبىز مۇرانى قابىلداساق، مۇنىمىز... سەنىڭ قىلمىستى بايلانىسىڭدى مويىنداعانىڭ، ال مەن وعان كوز جۇما قاراعانىم بولىپ شىعادى... ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىزدىڭ قانداي ويلارعا جەتەلەيتىنىن كوردىڭ بە؟ وسىنىڭ بارىنە لايىقتى سىلتاۋ بولارلىقتاي ايلا ويلاپ تابۋىمىز كەرەك. مىسالى، ول بايلىعىن ەكەۋىمىزگە تەڭ ءبولىپ قالدىردى: جارتىسى كۇيەۋىنە، جارتىسى ايەلىنە دەپ جازىپتى دەگەن ءسوز تاراتۋىمىزعا بولار ەدى.
— ناقتى وسيەتىندە ونداي ءسوز بولماعاندىقتان، مۇنى قالاي ەتۋگە بولاتىنى ميىما كىرىپ-شىعار ەمەس، — دەدى مادلەنا.
— و، بۇل وپ-وڭاي! سەن مۇرانىڭ جارتىسىنان مەنىڭ پايداما باس تارتىپ، سىيلىق رەتىندە راسىمدەۋىڭە بولار ەدى. بالامىز جوق، سوندىقتان ەشكىم قارسىلىق تا بىلدىرمەيدى. ءسويتىپ ءبىز كورە الماۋشىلاردىڭ اۋزىن جابار ەدىك.
— مەن ءبارىبىر ۆودرەكتىڭ ءوزى قول قويعان قۇجات تۇرعاندا، بالەقورلاردىڭ اۋزىن قالاي جابۋعا بولاتىنىن تۇسىنە المادىم. — مادلەنانىڭ داۋسىنان سابىرسىزدىق سەزىلدى.
— قالاي تۇسىنبەيسىڭ! — دەپ جورج كۇيگەلەكتەنە جاۋاپ بەردى. — وسيەت قاعازدى كورسەت نەمەسە جارعا ءىلىپ قوي دەپ ءبىزدى بىرەۋ زورلاي ما؟ گراف ۆودرەك بايلىعىن ەكەۋىمىزگە تەڭ ءبولىپ قالدىردى دەپ ءوزىمىز ايتامىز... بار بولعانى سول... ال مەنىڭ كەلىسىمىمسىز سەن ول مۇرانى قابىلداي الماس ەدىڭ عوي. ال مەن ساعان كەلىسىمدى ءبىر عانا شارتپەن — تەڭ ءبولىسۋ شارتىمەن بەرەمىن، ايتپەسە مەن جۇرتتىڭ مازاعىنا اينالامىن.
مادلەنا وعان تاعى دا سىناي قارادى.
— ءوزىڭ ءبىل مەن كەلىستىم.
مۇنى ەستىگەن جورج تاعى ورنىنان تۇرىپ، بولمەنى كەزىپ جۇرە باستادى.
ول تاعى كۇدىك تورىنا شىرمالعانداي، ءبىراق بۇل جولى ايەلىنىڭ قادالا قاراعان كوزقاراسىنان قاشقاقتاپ جۇرگەندەي سەزىلدى.
— جوق... — دەدى ول. — جوق، جوق، جوق... مەنىڭشە، مۇلدە باس تارتقانىمىز ارتىق... مۇنىمىز ادالدىق، ورىندى، لايىقتى بولماق... دەگەنمەن بىزگە قانداي ءمىن تاعۋعا بولادى، نە ءۇشىن؟ ەڭ ءبىر كىنامشىل جانداردىڭ ءوزى بۇل جەردەن ءسوز قىلۋعا تۇرارلىق ەشتەڭە تاپپايدى.
ول مادلەنانىڭ الدىنا كەلiپ توقتادى.
— بىلاي بولسىن، قىمباتتىم، ماقۇل دەسەڭ، مەن لامانەرگە جالعىز بارىپ، نەگە ولاي ەكەنىن تۇسىندىرەيىن. وعان ءوز كۇدىگىمدى ايتىپ، ارتىق ءسوز بولماس ءۇشىن بولىسۋگە كەلىسكەنىمىزدى جەتكىزەيىن. ال مۇرانىڭ جارتىسى ماعان تيەسىلى بولعاندىقتان، ەشكىم ەزۋ تارتىپ تا كۇلە المايدى. بۇل دەگەن، مەن جۇرتتىڭ بارىنە: "مەن مۇرانى قابىلداعاندىقتان، ايەلىم دە قابىلدادى، ونىڭ ار-ۇياتى تازا ەكەنىنە مەن كۋامىن"، — دەگەن سەنىمىم بولىپ شىعادى. ايتپەسە جانجال تۋۋى مۇمكىن.
مادلەنا قىسقا قايىردى.
— ءوزىڭ ءبىل، — دەدى اقىرىن عانا.
ال كۇيەۋى تاعى دا ۇزىن-سونار تولعاۋعا ءتۇسىپ كەتتى:
— ءيا، وسى ماعىناداعى ءبولىسۋ كەزىندە ءبارى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق بولادى. ءبىزدىڭ دوسىمىز ەكەۋىمىزدى بولە-جارماي، بىردەي كورىپ، ءوز وسيەتىمەن: "مەن ومىردەگى سياقتى، ولگەننەن كەيىن دە بىرەۋىن ارتىق جاقسى كورەمىن" دەپ ايتقىسى كەلمەگەن بولىپ شىعادى. ارينە، ول ايەلىن ارتىق جاقسى كورگەنى بەلگىلى، ءبىراق بايلىعىن ەكەۋىنە تەڭ ءبولىپ قالدىرۋ ارقىلى ول مۇنىسى تەك قانا الىستان قىزىعۋ بولعانىن اڭعارتقىسى كەلگەنى. ەگەردە ول بۇلاي ويلاي العاندا، مىندەتتى تۇردە وسىلاي جاسار ەدى. بۇل ونىڭ باسىنا كىرىپ-شىقپاعان، اقىرىنا كوز جۇگىرتە الماعان. سەن وتە دۇرىس ايتتىڭ، ول اپتا سايىن گۇلدى دە ساعان اكەلەتىنى سياقتى، مىنا سىيلىعىن دا وزىنە-وزى ەسەپ بەرمەستەن ساعان عانا ارناعان...
— بۇل شەشىلگەن ماسەلە، — دەپ شىتىناڭقىراي سويلەگەن ايەلى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى. — مەن ءبارىن ءتۇسىندىم. ءبۇيتىپ ەگجەي-تەگجەيلى قايتالاي بەرگەننىڭ كەرەگى جوق. تەزىرەك نوتاريۋسقا بار.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەپ، قىزارا تۇسكەن كۇيەۋى، قالپاعىن الىپ، شىعار الدىندا ايەلىنە تاعى قايىرىلدى: — مەن اناۋ جيەنى ەلۋ مىڭعا كەلىسەتىندەي ەتەمىن. جاراي ما؟
— جوق، — دەدى مادلەنا يەگىن كوتەرە ءتۇسىپ. — ونىڭ ءوز سۇراعانىن ءجۇز مىڭ فرانك بەر. ەگەر قاجەت دەپ تاپساڭ، ءبارىن مەنىڭ ۇلەسىمنەن ال.
جىگىت ۇيالىپ قالدى.
— جو-جوق، بىردەي شىعارامىز. ءارقايسىمىز ەلۋ مىڭنان بەرگەننىڭ وزىندە بىزدە تۇتاس ءبىر ميلليون قالادى. كورىسكەنشە، كىشكەنتايىم مەنىڭ، — دەدى جورج.
نوتاريۋسكە كەلگەن ول بۇل ويىن ايەلىنىڭ قالاۋى ەتىپ جەتكىزدى.
كەلەسى كۇنى ولار سىيلىق جازباعا قول قويىپ، ول بويىنشا مادلەنا ديۋ رۋا كۇيەۋىنە بەس ءجۇز مىڭ فرانك تولەدى.
دالا تامىلجىپ تۇر ەدى، كەڭسەدەن شىققان سوڭ جورج مادلەناعا جاياۋ جۇرۋگە ۇسىنىس جاسادى. ول قامقورشى، ىقىلاستى، جاقسى كورەتىن سۇيىكتى كۇيەۋ بولىپ كورىنۋگە تىرىستى. ونىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ. الىپ-ۇشىپ كەلە جاتتى، ال مادلەنانىڭ ءتۇرى ويلى، ازداپ قاتاڭداۋ كورىندى.
سالقىنداۋ كۇزدىڭ كۇنى ەدى. جۇرگىنشىلەر ءبىر جاققا اسىققانداي ەكپىندەي باسادى. ديۋ رۋا ايەلىن ءوزىنىڭ ارمانىنا اينالعان حرونومەترگە قاراپ تۇرۋ ءۇشىن ءجيى ايالدايتىن دۇكەننىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
— ساعان ءبىر زات سىيلاۋىما رۇقسات ەتشى، — دەدى ول.
— ءوزىن ءبىل، — دەدى ايەلى نەمقۇرايدى ۇنمەن.
ولار دۇكەنگە كىردى.
— نە العىڭ كەلەدى: سىرعا، جۇزىك، بىلەزىك؟
التىن اشەكەيلەر مەن باعالى تاستاردى كورگەن كەزدە ايەلدىڭ بوياما سالقىندىعى دەرەۋ جوعالىپ، اۋەسقويلىق ويناپ شىعا كەلگەن جانارىن زەرگەرلىك بۇيىمدار تولى جايمادان الا المادى.
— مىنا ءبىر اسەم بىلەزىكتى، — دەدى قىزىعۋىن جاسىرا الماعان تۇرمەن.
ونىسى كۇردەلى جاسالعان، ءاربىر ورامىن ءار ءتۇرلى باعالى تاسپەن كومكەرگەن شىنجىر ەدى.
— مىنا بىلەزىك قانشا تۇرادى؟ — دەپ سۇرادى جورج.
— ءۇش مىڭ فرانك، — دەدى زەرگەر.
— ەكى جارىم مىڭعا كەلىسسەڭىز، الامىن.
— جوق، مىرزا، بەرە المايمىن، — دەدى ءسال ويلانعان زەرگەر.
— تىڭداڭىزشى، بۇعان قوسىمشا مىنا حرونومەتردى مىڭ جارىمعا الامىن، — سوندا بارلىعى ءتورت مىڭ بولادى، قولما-قول تولەيمىن. كەلىستىك پە؟ كەلىسپەسەڭىز — ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، مەن باسقا دۇكەنگە بارامىن.
زەرگەر كىشكەنە كۇمىلجىپ تۇردى دا، اقىر اياعىندا باعاسىن ءتۇسىردى:
— سولاي-اق بولسىن، مىرزا!
جۋرنالشى ءوز ءادىرىسىن بەرىپ جاتىپ:
— حرونومەترگە باروندىق ءتاجدى ويىپ سالىپ، استىنا مەنىڭ ەسىمىمنىڭ باسقى ارىپتەرى: ج. P. ك. جازىلسىن.
مادلەنا تاڭعالعاندىقتان، جىميا كۇلىپ جىبەردى. ال دالاعا شىققان كەزدە ول سونداي ءبىر ەركەلىكپەن جورجدىڭ قولتىعىنا جابىستى. ول كۇيەۋىنىڭ شىنىندا دا كۇشتى دە ەپتەيلى ادام ەكەنىنە كوزى جەتتى. قازىرگىدەي اقشالى بولعان كەزدە وعان اتاقتىڭ قاجەتتىگى دە ءسوزسىز.
زەرگەر ولاردى يىلە شىعارىپ سالدى.
— مازاسىزدانباڭىز، بارون مىرزا، بەيسەنبى كۇنى ءبارى دايار بولادى.
ولار ۆوديەۆيل تەاترىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتتى. وندا جاڭا پەسا ءجۇرىپ جاتىر ەكەن.
— كەشكە تەاترعا بارعىڭ كەلە مە؟ — دەپ ۇسىنىس جاسادى ديۋ رۋا. — لوجا بولسا، الىپ قويۋ كەرەك.
لوجا بار ەكەن، ولار ونى ساتىپ الدى.
— مەيرامحاناعا كىرسەك قايتەدى؟ — دەدى جورج.
— قارسى ەمەسپىن.
ءوزىن بيلەۋشىدەي باقىتتى سەزىنگەن ول تاعى بىردەڭە ويلاپ تاپتى.
— مارەل حانىمعا سوعىپ، كەشتى بىرگە وتكىزۋگە ۇسىنىس جاساساق قايتەدى؟ ونىڭ كۇيەۋى كەلدى دەپ ەستىگەم. ونىمەن كورىسپەگەلى دە كوپ بولدى.
ولار سوندا بەتتەدى. جورج اشىناسىمەن العاش كورىسۋدەن قورىقتى، سوندىقتان قاسىندا ايەلىنىڭ جۇرگەنىن قالاعان ەدى، ەڭ بولماسا، ۇرىس-كەرىسسىز بەت اشىپ الادى.
الايدا كلوتيلدا بۇعان ءتىپتى رەنجىمەگەن سياقتى، ۇسىنىستى قابىلداۋعا كۇيەۋىن ءوزى كوندىردى.
كوڭىلدى وتىرىس بولىپ، كەشتى ولار جاقسى وتكىزدى.
جورج بەن مادلەنا ۇيلەرىنە كەش ورالدى. باسپالداقتاعى گاز سونگەن ەكەن. جۋرنالشى سىرىڭكەنىڭ ءشيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاعۋمەن بولدى.
ەكىنشى قاباتتاعى الاڭشادا جارق ەتىپ سونگەن سىرىڭكە جارىعىندا قاراڭعىدان اينا جالت ەتىپ، ونداعى ەكى ادامنىڭ سۇلباسى دا كورىنىپ قالدى.
دوپ ءبىر ەكى ەلەس كولبەڭ ەتىپ قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ جوعالعانداي بولدى.
ولاردى انىقتاپ كورۋ ءۇشىن ديۋ رۋا قولىن جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ، جارقىن كۇلكىمەن داۋسىن شىعارا ءتىل قاتتى:
— مىنە، ميلليونەرلەر كەلە جاتىر!
VII
ماروككونى باعىندىرعالى دا ەكى اي ءوتتى. تانجەردى جاۋلاپ العان فرانسيا جەرورتا تەڭىزىنىڭ تريپوليگە دەيىنگى بارلىق افريكالىق جاعالاۋىنىڭ قوجايىنىنا اينالىپ، كۇشپەن باسىپ الىنعان ەلدەردىڭ ءبارىنىڭ زايىمىن قامتاماسىز ەتتى.
جۇرت ەكى ءمىنىستىر بۇدان جيىرما ميلليوننان پايدا تاۋىپتى دەسىپ. لاروش-ماتەنىڭ ەسىمىن اشىقتان-اشىق اۋىزعا الىپ ءجۇردى.
ال ۆالتەردىڭ ءبىر وقپەن ەكى قوياندى بىردەن اتىپ العانىن بۇكىل پاريج بىلەدى — زايىمنان ول وتىز-قىرىق ميلليونداي، مىس جانە تەمىر كەنىشتەرىنەن سەگىز بەن توعىز ميلليوننىڭ اراسىندا پايدا تۇسىرسە، جاۋلاپ الىنعانعا دەيىن بولىمسىز اقشاعا ساتىپ العان ال فرانسۋز وتارلاۋىنىڭ كەلەسى كۇنى-اق وتارلاۋشى كومپانيالارعا قايتا ساتىلعان وراسان ءىرى جەر ۇلەستەرىنەن پايدانىڭ استىندا قالدى.
بار-جوعى بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە ول الەمدى بيلەۋشىلەردىڭ بىرىنە، ءتىپتى كورولدەردەن دە كۇشتى قارجىگەرلەردىڭ بىرەگەيىنە، — الدىندا جۇرت باسىن ءيىپ، اۋىز اشا الماي تۇراتىن، ادامزات جاراتىلىسىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتاتىن ۇجدانسىزدىق، وڭباعاندىق جانە قىزعانىش ءتارىزدى جاعىمسىز سەزىمدەرىن جارىققا الىپ شىعاتىن قارجىگەر الپاۋىتتاردىڭ بىرىنە اينالدى.
بۇل ەندى بۇعان دەيىن ەشكىمنىڭ سەنىمىنە ەنە الماعان بانكتىڭ دەرەكتىرى، كۇماندى گازەتتىڭ شىعارۋشىسى، ۇزىنقۇلاققا سەنسەك، لاس ىستەرگە بەلشەسىنەن باتقان دەپۋتات جيد ۆالتەر ەمەس، بۇل ەندى ۆالتەر مىرزا، باي ەۆرەي.
ول مۇنىسىن الەمگە جاريا ەتۋدى ويلادى.
فوبۋر-سەنت-ونورە كوشەسىندەگى ەليسەي بۋلۆارىنا شىعاتىن باۋى بار ەڭ سالتاناتتى وڭاشا ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ يەسى كنياز كارلسبۋرگسكييدىڭ قيىن جاعدايعا دۋشار بولعانىن بىلگەن ول وعان جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە بۇل جىلجىمايتىن مۇلىكتى بارلىق زاتتارىمەن، بىردە-بىر كرەسلوسىنا تيمەستەن تۇگەل وزىنە ساتۋعا ۇسىنىس جاسادى. ول ءۇشىن ءۇش ميلليون اقشا بەرەتىن بولدى. اقشاعا قىزىققان كنياز كەلىسىم بەردى.
ەكىنشى كۇنى-اق ۆالتەر جاڭا جايعا كوشىپ الدى.
سول-اق ەكەن ونىڭ باسىنا جاڭا ءبىر وي كەلدى — بۇل تەك بوناپارت سياقتى ءپاريجدى جاۋلاپ العىسى كەلگەن جەڭىمپازدىڭ عانا باسىنا كەلەتىن وي ەدى.
ول كەزدە بۇكىل پاريج ۆەنگەر سۋرەتشىسى كارل ماركوۆيچتىڭ سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسا بەينەلەنگەن كارتيناسىن كورۋ ءۇشىن، جاك لەنوبلدىڭ دەلدالدىق دۇكەنىنە باراتىن-دى.
سۋرەت سىنشىلارى ونى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇري ماقتاپ، بۇل ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالاتىن ەڭ ۇزدىك تۋىندى دەپ جۇرەتىن.
ۆالتەر كارتينانى بەس ءجۇز مىڭ فرانككە ساتىپ الىپ، ءوز ۇيىنە الىپ كەلدى، ءسويتىپ، كوپشىلىكتىڭ اۋەسقوي نازارىن وزگە ارناعا بۇرىپ، بۇكىل پاريج تەك وزىنە قىزىعاتىن، قولدايتىن نەمەسە قارالايتىن، قىسقاسىن ايتقاندا، ءبارىنىڭ اۋزىنداعى ءسوز تەك ءوزى بولاتىن ەتتى.
سودان كەيىن ول گازەتتەرگە جارناما بەرىپ، ونەر تۋىندىسىن جاسىرىن ۇستاپ وتىر دەگەن سوزگە قالماس ءۇشىن، جاقىن اراداعى كەشتەردىڭ بىرىندە پاريج قوعامىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىن ۇيىنە، شەتەلدىك سۋرەتشىنىڭ تاماشا كارتيناسىن تاماشالاۋعا شاقىراتىنىن ءبىلدىردى.
ونىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى بارىنە اشىق بولادى. قوش كەلدىڭىزدەر. تەك قانا كىرەبەرىستە شاقىرۋ بيلەتىن كورسەتسەڭىز بولدى.
شاقىرۋ بيلەتىنە بىلاي دەپ جازىلدى: "مىرزا جانە حانىم ۆالتەرلەر ءسىزدى وتىزىنشى جەلتوقسان كۇنى كەشكى توعىز بەن ون ەكىنىڭ اراسىندا ەلەكتر جارىعىمەن كارل ماركوۆيچتىڭ "سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسا" كارتيناسىن تاماشالاۋعا قاتىسۋ ارقىلى قۇرمەت كورسەتۋىڭىزدى وتىنەدى".
اياعىنا كىشى ارىپتەرمەن "ون ەكىدەن كەيىن بي بولادى" دەپ ەسكەرتىلىپتى.
دەمەك ىنتا بىلدىرگەندەر قالۋىنا بولادى، ولاردىڭ ىشىنەن ۆالتەرلەر وزدەرىنە جاڭا تانىستار تاڭداپ الادى.
وزگەلەرى اقسۇيەكتەرگە ءتان اۋەسقويلىقپەن، بەتپاقتىقپەن نەمەسە نەمقۇرايدى تۇرمەن كارتينانى، ءۇيدى، ءۇي يەلەرىن قاراپ كورەدى دە، ۇيلەرىنە قايتادى. الايدا ۆالتەر قاريا ولاردىڭ ۇزاماي قايتا كەلەتىنىن بىلەدى، ءوزىنىڭ تايپالاستارى — ءوزى سياقتى بايىپ كەتكەن يۋدەيلەردىڭ اينالاسىنان ول مۇنداي ادامداردى ىلعي كورىپ ءجۇر عوي.
ال قازىرگە كەرەگى — ونىڭ ۇيىنە اتتارى گازەتتىڭ العاشقى بەتتەرىنەن تۇسپەيتىن اتاقتىلاردىڭ كەلە باستاۋى. ولار، ارينە، كەلەدى، — ولار ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە ەلۋ ميلليونعا يە بولعان ادامدى كورۋ ءۇشىن، ونىڭ قوناقتارىنا كوز جۇگىرتىپ، سانىن شامالاۋ ءۇشىن-اق كەلەدى، ويتكەنى ول ونەگەلى، زەيىندى جان ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، ولاردى وزىنە، يزرايل ۇلىنىڭ ۇيىنە، ءىنجىل تاقىرىبىنا سالىنعان سۋرەتتى كورۋگە شاقىرىپ وتىر عوي.
بۇل ارەكەتىمەن ول وزگەلەرگە: "قاراڭدار، مەن ماركوۆيچتىڭ "سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسا" كارتيناسى ءۇشىن، حريستيان ونەرىنىڭ جاۋھارى ءۇشىن بەس ءجۇز مىڭ فرانك تولەدىم. بۇل جاۋھار بۇدان بىلاي مەنىڭ كوز الدىمدا تۇرادى، ول جيد ۆالتەردىڭ يەلىگى" دەگەندى بىلدىرگىسى كەلگەن-دى.
يگى جاقسىلار، گەرسوگينيالار مەن جوكەي-كلۋب مۇشەلەرى بۇل شاقىرۋدى ۇزاق تالقىعا سالىپ. اقىرىندا شىنداپ كەلگەندە، ول بۇلارعا ەش مىندەت ارتپايدى دەگەن شەشىمگە كەلدى. بارلىعى بۇرىن پەتي مىرزاعا بارىپ، اكۆارەلدى كورگەندەرىندەي عانا ءمان بەرۋگە تىرىسادى. ۆالتەرلەردىڭ قولىنا ءبىر جاۋھار دۇنيە تۇسكەن ەكەن؛ ولار ءبىر كەش ەسىگىن ايقارا اشىپ، جۇرتتىڭ تاماشالاۋىنا مۇمكىندىك جاساعىسى كەلگەن ەكەن، وندا تۇرعان نە بار؟
ەكى اپتا بويى "فرانسۋز ءومىرى" قوعامنىڭ اۋەسقويلىعىن قوزدىرۋ ءۇشىن، وتىزىنشى جەلتوقسانعا تاعايىندالعان وسى كەش جايلى قانداي دا ءبىر حابارلار جاريالاۋمەن بولدى.
باستىعىنىڭ سالتاناتتى جەڭىسى ديۋ رۋانى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدادى.
ايەلىنەن بەس ءجۇز مىڭ فرانكتى تارتىپ العانداي بولعان ول ءوزىن باي ادام ساناي باستاعان، ءبىراق ءقازىر ول ءوزىنىڭ بولماشى اقشاسىنىڭ قاسىنان وتە شىققان ميلليوندار جاڭبىرىمەن سالىستىرعاندا، ءوزىن تۇككە تۇرمايتىن كەدەي ادام سەزىندى.
ونىڭ قىزعانىشى كۇننەن-كۇنگە ۇلعايا بەردى. ول بارىنە ىزالى ەدى: ۇيىنە بارۋدى دوعارعان ۆالتەرلەرگە دە، لاروشقا سەنىپ، ماروككولىق زايىمدى الدىرماي قويعان ايەلىنە دە، ەڭ باستىسى ءوزىن الداپ تۇسىرگەنىمەن قويماي، بۇرىنعىشا ءوزىنىڭ قىزمەتىن پايدالانىپ، بۇرىنعىشا ۇيىنە كەلىپ، اپتاسىنا ەكى رەت تاماق ءىشىپ جۇرگەن مىنىستىرگە دە اشۋى قارا قازانداي بولاتىن. جورج لاروشتىڭ اتقوسشىسى، ونىڭ حاتشىسى، جازعىشى سياقتى ەدى، ءار جولى ونىڭ ايتقاندارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعاندا، وسى ءبىر كىسىمسىنگەن نەمەنى قىلقىندىرىپ ولتىرگىسى كەلەدى. ءمىنىستىر رەتىندە لاروش اتاققا ىلىنە قويمادى، سوندىقتان پارتپەلدەن ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن، وعان بۇل پارتپەلى التىنعا لىق تولى ەكەنىن مۇقيات جاسىرۋعا تۋرا كەلدى. ال ديۋ رۋا ونىڭ اينالاسىنان تۇگەل، وسى ءبىر مانساپقۇمار ادۆوكاتتىڭ سوڭعى كەزدە اسقاقتاي سويلەۋىنەن، شەكتەن شىعا باستاعان ارسىزدىعىنان، ۇزىلدى-كەسىلدى سارىنداعى سوزدەرىنەن، وزىنە شەكسىز سەنىمدىلىگىنەن دە التىننىڭ بۋىن سەزىنەتىن.
لاروش ديۋ رۋانىڭ ۇيىندە بيلەۋشىگە اينالدى: ول گراف دە ۆودرەكتىڭ ورنىن باستى، سول كەلەتىن كۇندەرى تۇستىككە كەلىپ، قىزمەتشىلەرمەن قوجايىنىنداي سويلەسەدى.
جورج ونى جەك كورىپ كەتتى؛ ول باردا قاۋىپ العىسى كەلگەنىمەن، باتىلى بارمايتىن يتتەي ىزادان قالشىلداپ كەتەتىن. ونىڭ ەسەسىنە مادلەناعا ءجيى-جيى مىنەز كورسەتىپ قالاتىن بولدى، ال ول ونى تاربيەسى ناشار بالاداي عانا قابىلداپ، يىعىن كوتەرىپ قانا قوياتىن. دەگەنمەن ول كۇيەۋىنىڭ ۇنەمى قاباعى ءتۇسىپ جۇرەتىن بولعانىنا تاڭىرقايتىن.
— مەن سەنى تۇسىنبەيمىن، — دەيدى مادلەنا. —سىركەڭ سۋ كوتەرمەيدى دە جۇرەدى. ال جاعدايىڭ وتە جاقسى عوي سەنىڭ.
ول ءۇن-تۇنسىز بۇرىلىپ كەتەدى.
العاش ول باستىعىنىڭ ۇيىندەگى كەشكە بارمايتىنىن، ول ءجيدتىڭ ۇيىنە بۇدان بىلاي اتتاپ باسپايتىنىن مالىمدەدى.
ۆالتەر حانىم ەكى اي بويى بۇعان كۇن سايىن حات جازىپ، ۇيىنە شاقىردى، ءوزى بۇل ءۇشىن ۇتىپ العان جەتپىس مىڭ فرانك اقشانى قولىنا ۇستاتۋ ءۇشىن قاي جەردە بولسا دا كەزدەسۋگە شاقىرۋىن وتىنۋمەن بولدى.
جىگىت بۇل جالىنىشتى حاتتارعا جاۋاپ قاتپادى، الىسىمەن وتقا ورتەپ جىبەرىپ وتىردى. مۇنىسى ورتاق ۇتىستاعى ءوز ۇلەسىنەن ەش باس تارتقانى ەمەس، الايدا ايەلدى ءوزىنىڭ نەمقۇرايدىلىعىمەن سىلەسىن قاتىرىپ، جەرگە تاپتاعىسى كەلدى. ول ءقازىر شىلقىعان باي! جىگىت وعان ءوزىنىڭ تاكاپپار ەكەنىن كورسەتۋى كەرەك.
كارتينانى كورەتىن كۇنى مادلەنا ونى، ەگەر ول ۆالتەرلەرگە بارمايتىن بولسا، ۇلكەن قاتەلىك بولىپ شىعاتىنىن ايتىپ، ۇگىتتەپ باقتى.
— مازامدى الماشى، — دەپ بۇرق ەتتى ديۋ رۋا. — مەن ەشقايدا دا بارمايمىن.
الايدا تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن ول كەنەت وزگەردى:
— دەگەنمەن بۇل مىندەتكەرلىكتى دە اتقارۋ كەرەك. كيىن.
ايەلدىڭ دە كۇتكەنى وسى بولاتىن.
— ون بەس مينۋتتە دايار بولامىن.
كيىنىپ جاتىپ تا جورج كۇڭكىلدەۋمەن بولدى، ءتىپتى كۇيمەدە دە كەيۋىن قويمادى.
كارلسبۋرگ ءۇيىنىڭ سالتاناتتى اۋلاسىنىڭ ءتورت بۇرىشىندا كىشىگىرىم كوگىلدىر ايعا ۇقساعان ءتورت ەلەكتر پانارلار ءىلىنىپتى. بيىك كىرەبەرىس باسپالداققا عاجاپ ادەمى كىلەم توسەلىپتى دە، ونىڭ ءار ساتىسىندا تاس مۇسىندەي قاتىپ زەرلى باس كيىم كيگەن مالايلار تۇردى.
— كوزدى ارباۋىن! — دەپ كۇڭك ەتتى ديۋ رۋا.
ول جاراتپاعانداي يىعىن قيقايتتى، ءبىراق جۇرەگىن قىزعانىش ۋىتى سىعىمداپ جاتقان ەدى.
— وسىنداي ۇيدە تۇرساڭ كىم قوي دەپتى، ال وعان دەيىن تىلىڭە يە بول، — دەدى ايەلى جاقتىرماي.
ۇيگە كىرىسىمەن ولار اۋىر سىرت كيىمدەرىن جۇگىرىپ كەلگەن مالايلارعا ۇستاتتى.
بۇل جەردە شەشىنىپ جاتقان ەرلى-زايىپتىلار كوپ ەكەن.
— تاماشا! تاماشا! — دەگەن سىبىر سوزدەر ەستىلەدى.
ءزاۋلىم كىرەبەرىس زالدىڭ قابىرعاسى مارس پەن ۆەنەرانىڭ حيكايالارى كەستەلەنىپ بەدەرلەنگەن زەرلى ماتامەن قاپتالىپتى. وڭ جاقتا دا، سول جاقتا دا ەكىنشى قاباتقا بارىپ قوسىلاتىن شالقارداي كەڭ باسپالداقتار قاناتى كورىنەدى. تەمىردەن قۇيىلعان باسپالداق جاقتاۋلارى كوزدىڭ جاۋىن الادى؛ وعان جالاتىلعان التىننىڭ بوياۋى قىزىل ءمارماردان جاسالعان ساتىلارعا كۇڭگىرت ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇردى.
زالعا كىرەبەرىستە ەكى قىز بالا — بىرەۋى دەلديگەن قىزعىلت كويلەك، ەكىنشىسى كوگىلدىر كويلەك كيگەن - حانىمدارعا گۇل ۇلەستىرىپ تۇردى. ءبارى بۇعان ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتتى.
زال ادامعا لىق تولى ەكەن.
ايەلدەردىڭ كوبى جابىق كويلەك كيىپتى، — ءسىرا، ولار مۇنىسىمەن بۇل شاقىرۋمەن كەلگەن كەشتى كادىمگى جەكە كورمە دەپ قابىلداعان سىڭاي تانىتقىسى كەلگەندەي. ال بيگە دايارلانىپ كەلگەندەر اشىق-شاشىق كويلەكپەن ءجۇر.
ۆالتەر حانىم ەكىنشى زالدا سىيلاس ايەلدەردىڭ قورشاۋىندا، كەلۋشىلەردىڭ قۇتتىقتاۋىنا جاۋاپ قايتارىپ وتىر ەكەن. ونى تانىمايتىندار ءۇي يەلەرىنە كوڭىل اۋدارماستان، مۇراجايعا كەلگەندەي، بىردەن بولمەلەردى ارالاپ كورۋگە كىرىستى.
ديۋ رۋانى كورگەندە ايەل قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى دە، الدىنان شىققىسى كەلگەندەي ۇمتىلىپ قالدى، ءبىراق ول ءوزى كەلەدى دەپ ويلادى ما، ىركىلىس جاسادى. ول ايەلگە سالتاناتتى تۇرمەن يىلە امانداستى، ال مادلەنا وعان ماداق سوزدەردى جاڭبىرشا جاۋدىردى. ايەلىن ۆالتەر حانىمنىڭ قاسىندا قالدىرىپ، ديۋ رۋا كوپكە ارالاسىپ كەتتى: ول وسىنداعىلاردىڭ كوپشىلىگى ءوزى سياقتى تەرىس نيەتتىلەر دەگەن سەنىممەن ولاردىڭ جامانداعان سوزدەرىن ەستىگىسى كەلدى.
قىمبات ماتالارمەن، يتالياندىق زەرلى كەستەلەرمەن، ءتۇرلى-تۇستى جيناقتاعى شىعىس كىلەمدەرىمەن جانە كونە شەبەرلەر كارتينالارىمەن اشەكەيلەنگەن بەس زال بىرىنەن-بىرىنە وتە بەرەتىندەي ەتىپ جاسالىپتى. كورەرمەنگە اسىرەسە XVI ليۋدوۆيك ستيلىندە جابدىقتالعان، شەت-شەتىنە اشىق كوگىلدىر رەڭك جۇگىرتىپ، قىزعىلت ءتۇستى جىبەك ماتامەن قاپتالعان جاتىنجاي دەۋگە بولارلىق بولمە قاتتى ۇنادى. التىن جالاتىلىپ، عاجاپ نازىكتىكپەن جاسالعان جيھاز دا ناق وسىنداي ماتامەن قاپتالىپتى.
جورجدىڭ كوز الدىنان اتاقتى ادامدار: دە فەرراچيني گەرسوگينيا، گراف جانە گرافينيا دە راۆەنەلدەر، گەنەرال كنياز د'اندرەمون، سۇلۋلاردىڭ سۇلۋى ماركيزا دە ديۋن جانە باسقا تەاتر پرەمەرالارىنان عانا تۇراقتى كورۋگە بولاتىن يگى جاقسىلار ءوتىپ جاتتى.
بىرەۋ ونىڭ قولىنان شاپ بەرىپ، قۇلاعىنا جاس ادامنىڭ قۋانىشتى ءۇنى سىبىر ەتتى:
— Ah، ءسىزدى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ، قىرسىققان سۇيكىمدى دوس! نەگە سونشا كورىنبەي كەتتىڭىز؟
بۇرقىراعان اقشىل شاشتىڭ استىنان وعان سيۋزاننا ۆالتەردىڭ جىلتىر كوزى قادالىپ تۇردى.
جورج ونى كورگەنىنە قۋانىپ قالدى دا، قولىن قاتتى قىسىپ، كەشىرىم وتىنە باستادى:
— ەش قولىم تيمەدى. ەكى اي بويى جان-جاعىما قاراۋعا شامام بولماي، ەشقايدا شىعا المادىم.
— جاقسى ەمەس، جاقسى ەمەس، جاقسى ەمەس، — دەپ قايتالادى قىز شىن نيەتىمەن. — ءسىز ءبىزدى رەنجىتتىڭىز، ءبىز ءسىزدى شىن جاقسى كورەمىز عوي، — مەن دە، اپام دا. مەن، مىسالى، ءسىزسىز ءومىر سۇرە المايمىن. ءسىز جوق كەزدە، مەن ساعىنعاننان اسىلىپ ولگىم كەلەدى. مەن مۇنى ادەيى، ءسىز بۇدان بىلاي ءبۇيتىپ جوعالىپ كەتپەسىن دەپ اشىق ايتىپ تۇرمىن. قولىڭىزدى بەرىڭىز، "سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسانى" سىزگە مەن ءوزىم كورسەتسەم دەيمىن، ول اناۋ شەتتە، جىلىجايدىڭ ارتىندا. اكەمنىڭ ول ورىندى تاڭداعانداعى ماقساتى — قوناقتار وعان جەتكەنشە بارلىق زالداردى باسىپ ءوتۋىن قالاعاندىقتان. ول وسى ءۇيدى ماقتان ەتكەندە بار عوي، ءتىپتى سۇمدىق!
ولار اقىرىنداپ توپتى جارىپ كەلە جاتتى. وسى ءبىر سۇلۋ جىگىت پەن سۇيكىمدى قۋىرشاق قىزعا ءبارى بۇرىلىپ قاراپ قالىپ جاتتى.
— كەرەمەت جۇپ! سيرەك كەزدەسەتىن جۇپ! — دەدى ءبىر بەلگىلى سۋرەتشى.
"ەگەر مەن، شىنىندا، قۋ ادام بولسام، وسىعان ۇيلەنگەن بولار ەدىم عوي،— دەپ ويلادى جورج. — قولىمنان دا كەلىپ تۇر ەدى. قالاي ويىما كەلمەگەن؟ اناعان نەگە ۇيلەندىم دەسەڭشى! نەتكەن جوسىقسىزدىق! الدىمەن جاقسىلاپ ويلانىپ الىپ، سونان سوڭ بارىپ ارەكەت ەتۋىم كەرەك ەدى".
قىزعانىش، ءزارلى قىزعانىش جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تامشى بولىپ تامعان سايىن ونىڭ بارلىق قۋانىشىن، جان دۇنيەسىن ۋلاندىرا باستادى.
— راس ايتام، سۇيكىمدى دوس، ءجيى كەلىپ تۇرىڭىزشى، — دەدى سيۋزاننا. — اكەم بايىپ كەتتى، ەندى ءبىز قانشا تەنتەكتىك جاساپ، قالاي اسىر سالامىز دەسەك تە بولادى.
ال جىگىتتىڭ ويى ءوز باعىتىنان اۋىتقىعان جوق.
— ەندى ءسىز كۇيەۋگە شىعاسىز! وزىڭىزگە ساي ءبىر كەرەمەت، ءبىراق ءسال كەدەيلەنگەن حانزادانى تاۋىپ الاسىز، سوندا ويىنىمىز جايىنا قالادى.
— و، جوق، ازىرگە ونداي ويىم جوق! — دەدى قىز شىن كوڭىلمەن. — مەن تەك قانا وزىمە ۇناعان، شىن ۇناعان ادامعا عانا كۇيەۋگە شىعامىن. مەنىڭ بايلىعىم ەكى ادامعا جەتەدى.
كەكەسىندى، جىمىسقى كۇلكىمەن جورج قاسىنان ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ اتتارىن اتاي باستادى: بەلگىلى اقسۇيەكتەر وزدەرىنىڭ توت باسقان اتاقتارىن مىنا سيۋزاننا سياقتى باي قارجىگەرلەردىڭ قىزىنا ساتىپ، سودان كەيىن ايەلدەرىمەن بىرگە نەمەسە بولەك بىر-بىرىنە بايلانىسسىز، بۇزىقتىق ىستەرمەن اينالىسادى، الايدا سىي-قۇرمەتتەن كەندە بولمايدى.
— جارتى جىل وتپەي-اق ءسىزدىڭ دە وسىلارداي قارماققا تۇسەتىنىڭىزگە سەنىمدىمىن، — دەدى جورج. — ماركيزا، گەرسوگينيا، كنياگينيا بولىپ الاسىز دا، سۇيكىمدى قارىنداس، ماعان اسپانداي قارايتىن بولاسىز.
قىز قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ونىڭ قولىنا جەلپۋىشىمەن سوققىلادى، تەك جۇرەگى قالاعان ادامعا عانا كۇيەۋگە شىعاتىنىن ايتىپ انت ىشكەندەي بولدى.
— كورەرمىز، كورەرمىز، ءسىز ماحاببات ءۇشىن تىم اقشالىسىز، — دەپ شىمشىلاي ءتۇستى جىگىت.
— ءسىز دە بايسىز، ءسىز مۇراگەر بولدىڭىز عوي، — دەپ جالتاردى قىز.
— ايتۋعا تۇرمايدى! — دەپ تىجىرىنا سويلەدى جورج. — بار-جوعى جيىرما مىڭ رەنتا. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل تۇك ەمەس.
— جوق، ءسىزدىڭ ايەلىڭىز دە مۇراگەر بولدى ەمەس پە؟
— ءيا، ەكەۋىمىزگە ءبىر ميلليون. قىرىق مىڭ جىلدىق تابىس. مۇنىمەن ءبىر جاققا شىعا دا المايسىڭ.
ولار سوڭعى زالعا ەنگەندە، الدارىنان جىلىجاي — نەشە ءتۇرلى كوپتەگەن تروپيكالىق اعاشتىڭ تومەن يىلگەن بۇتاقتارى قاۋلاپ وسكەن سيرەك كەزدەسەتىن گۇلدەر تاسقىنىمەن استاسىپ كەتكەن ۇلكەن قىسقى ب ا ق كورىنىسى اشىلدى. اراسىنان كۇن ساۋلەسى كۇمىس تولقىنداي توگىلىپ تۇرعان وسىناۋ قالىڭ جاسىل وسكىن استىنان دىمقىل توپىراقتىڭ جاعىمدى ءيىسى مەن وسىمدىكتەردىڭ حوش ءيىسى ارالاسا بۇرقىراپ تۇر. ءبىراق وسى ءتاتتى دە قۇشىرلى يىستەردەن ءبىر ءتۇرلى قاجىعاندىق، جاساندىلىق، كىناراتتىق سەزىلىپ، دەنەنى تۇرشىكتىرەتىندەي. ەكى قاتار بۇتالاردىڭ اراسىنداعى اياقجولعا توسەلگەن كىلەمدەر كادىمگى قىنادان ايىرىپ العىسىز بولىپ كورىنەدى. سول جاقتا، بيىك پالما اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارىنان ءيىپ كەلتىرىلگەن كەڭ كۇمبەز استىنان ديۋ رۋانىڭ كوزىنە شالىنعان، سونداي ۇلكەن، ادام شومىلۋعا دا بولارلىقتاي حاۋىز اق مارمارمەن ءورىلىپ، جاعالاۋىنا ءتورت ءداۋ جانان اققۋلار ورناتىلىپتى؛ اققۋلاردىڭ اشىق اۋىزدارىنان سۋ اتقىلاپ تۇر.
ءتۇبى التىنداي جارقىراعان قۇممەن جابىلعان حاۋىزدا ۇلكەن-ۇلكەن قىزىل بالىقتار -كوزدەرى شاراسىنان شىعا ادىرايعان، قابىرشاقتارىنا كوگىلدىر ءتۇس جالاتىلعانداي، كۇردەلى جۇڭگو كەستەلەرىندەي قۇلپىرىپ، ءبىرقاتارى ارى-بەرى ءجۇزىپ جۇرسە، ءبىرقاتارى التىن قۇمعا ءىلىپ قويعانداي قوزعالىسسىز تۇر.
ديۋ رۋا توقتاي قالدى، ونىڭ جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ كەتتى. "مىنە، سالتانات! — دەدى ول وزىنە-وزى. — مىنە، قانداي ۇيدە تۇرۋ كەرەك. جۇرتتىڭ قولى جەتەدى. مەنىڭ نەگە قولىمنان كەلمەۋى كەرەك؟" ول قول جەتكىزۋ ءتاسىلىن دەرەۋ ويلاپ تاپپاق بولدى، ءبىراق ويىنا ەشتەڭە تۇسە قويماعان ول ءوزىنىڭ السىزدىگىنە ىزالاندى.
ونىڭ سەرىكتەسى دە ءوز ويىمەن بولىپ ءۇنسىز قالعان. ديۋ رۋا وعان قيعاشتاي كوز سالدى. "بار-جوعى مىنا جاندى قۋىرشاققا ۇيلەنسەم جەتىپ جاتىر ەدى-اۋ!" — دەپ ويلادى ول سيۋزاننا كەنەت وزگەردى.
— دايىندالىڭىز! — دەدى دە، ول الدارىندا تۇرعان توپتى جارىپ ءوتىپ، شۇعىل وڭعا بۇرىلدى.
جاپىراقتارى ادامنىڭ اشىلعان الاقانىنداي جىڭىشكە ساۋساقتى تاڭعاجايىپ وسىمدىكتەر اراسىندا، تەڭىز تولقىندارىنىڭ ۇستىندە قوزعالماي تۇرعان ادام كورىندى.
العاشقى اسەر ايتىپ جەتكىزگىسىز كەرەمەت بولدى. شەت-شەتى ءتىرى وسكىندەرمەن كومكەرىلگەن كارتينا بەلگىسىز ءبىر قيال-عاجايىپ دۇنيەسىنە جەتەلەپ الا جونەلەتىن قاقپا، قارا تەسىكتەي بولىپ كورىندى.
تەك كارتيناعا تەسىلىپ قاراعاندا عانا شىنايى ومىرگە ورالا باستايسىڭ. جاقتاۋ قايىقتى ەكىگە ءبولىپ تاستاپتى، ال ول قايىقتا قيعاش تۇسكەن شام جارىعىنىڭ كولەڭكەسىندە قالعان اپوستولدار وتىر دا، ولاردىڭ بەرگى شەتكىسى شام جارىعىن جاقىنداپ كەلىپ قالعان يساعا باعىتتاپتى.
يسانىڭ ءبىر اياعىن تولقىنعا تيگىزەر-تيگىزبەس شاعى، ال تولقىن وزىنە تاقاي بەرگەن قۇداي تابانىنا ءوزى جابىسا كەتەردەي وبەكتەپ جايىلا قالعان. قۇداي-ادامنىڭ اينالاسى قاراكولەڭكەگە اينالعان. تەك قانا اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى.
قۇدايعا باعىتتالعان شامنىڭ سولعىن جارىعىندا شاكىرتتەردىڭ جۇزدەرى قاسيەتتى ۇرەيدەن قيسايىپ كەتكەندەي كورىنەدى.
بۇل شىن مانىندە قۋاتى كۇشتى، ويدى استان-كەستەن ەتىپ، سانادا ماڭگى ساقتالىپ قالاتىن، ناعىز شەبەردىڭ قولىنان شىققان اسەرلى تۋىندى ەكەن.
جۇرت كارتيناعا ءۇن-تۇنسىز تەسىلە قاراپ، ويلى قالىپپەن بۇرىلىپ كەتەدى، سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا تىلگە كەلىپ، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز قىلا باستايدى.
ديۋ رۋا كارتيناعا قاراپ تۇرىپ:
— مۇنداي كارتيناعا نە بولۋ سالتاناتى — ەڭ تاماشا نارسە! — دەدى.
ءبىراق ونى باسقا دا كورگىسى كەلىپ ۇزدىككەندەر يتەرمەلەپ شىعارىپ جىبەردى، سودان كەيىن ول ءالى دە الاقانىندا جۇرگەن سيۋزاننانىڭ قولىن قىسا تۇسكەن كۇيى كەيىن شەگىندى.
— شامپان ىشكىڭىز كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى سيۋزاننا. — ءجۇرىڭىز ءدامحانا جاققا بارايىق. اكەم دە سول جەردە.
ولار اياڭداپ كەيىن قاراي ءجۇردى. مۇندا ءوزىن ۇيدەگىدەي سەزىنگەن ادامدار توبىنىڭ — ءساندى كيىنگەن، دابىر-دۇبىرى مول كوڭىلدى توپتار قاراسىنى ارتا ءتۇسىپتى.
كەنەت جورجدى بىرەۋدىڭ داۋسى ەلەڭ ەتكىزدى.
— انە لاروش پەن ديۋ رۋا حانىم.
بۇل ءسوز ونىڭ قۇلاعىنا الىستان جەلمەن جەتكەن سىبىرداي بولىپ ەستىلدى. كىم ەكەن مۇنى ايتقان؟
اينالاسىنا كوز سالعان ول، شىنىندا، ايەلىن كوردى، — ول ءمىنىستىر ەكەۋى قولتىقتاسىپ الىپتى. بىر-بىرىنەن كوز الماي اقىرىن قۇپيالاي سويلەسىپ، كۇلىمسىرەپ قويادى.
جورجعا جۇرتتىڭ ءبارى تەك سولارعا قاراپ سىبىرلاسىپ جاتقانداي بولىپ كورىندى. قانى قايناپ شىعا كەلگەن ول انالارعا تاپ بەرىپ، ەكەۋىنىڭ دە بىت-شىتىن شىعارعىسى كەلىپ كەتتى.
ايەلى ءوزىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى. ول فورەستەنى ويىنا الدى. مۇمكىن مۇنىڭ سىرتىنان دا: "الگى ءمۇيىزدى ديۋ رۋا" دەسەتىن شىعار. سونداي-اق ول كىم ەدى؟ ايتارلىقتاي ەپتىلىگى بار، ءبىراق دارىننان قۇرالاقان قالعان مانساپقۇمار. ونىڭ ۇيىنە قوناققا كەلەدى، ويتكەنى ودان قورقادى، ونىڭ كۇشتى ەكەنىن سەزەدى، الايدا وسى ەرلى-زايىپتى جۋرنالشىلار تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ەشكىم دە ايانىپ قالماس-اۋ. مىنا سياقتى ۇنەمى وزىنە ءسوز كەلتىرەتىن، بارلىق قىلىعى جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋمەن بولاتىن، ۇيىنە ابىروي اپەرمەيتىن ايەلمەن بۇل ەشقاشان وسە المايدى. تەك اياعىنا ورالعى بولادى. اھ، وسىنىڭ ءبارىن الدىن الا بىلگەندە عوي! قانداي ءىرى دە باتىل ويىندارعا بارار ەدى. كوزىرگە مىنا كىشكەنتاي سيۋزاننانى سالعاندا، قانداي ۇتىسقا يە بولعان بولار ەدى! بۇرىن كوزى قايدا قاراعان، نەتكەن كورسوقىرلىق!
ولار اسحاناعا — قابىرعالارى كونە زەرلى ماتالارمەن قاپتالعان، ءمارمار باعانالارى بار ءزاۋلىم زالعا كىردى.
قىزمەتكەرىن كورگەن ۆالتەر وعان قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى. ول شاتتىقتىڭ شىڭىنا شىعىپ العان ەكەن.
— ءسىز ءبارىن كوردىڭىز بە؟ سيۋزاننا، سەن وعان ءبارىن كورسەتتىڭ بە؟ حالىق دەگەن قىرعىن، — سولاي ەمەس پە، سۇيكىمدى دوس؟ كنياز دە گەرشتى كوردىڭىز بە؟ جاڭا عانا وسىندا كەلىپ، ءبىر ستاقان پۋنش ءىشىپ شىقتى.
وسى كەزدە ول سەناتور ريسولەندى كورىپ، قارسى ۇمتىلدى، ونىڭ قاسىندا جارمەڭكەدەگى ساتۋشى قۇساپ الەم-جالەم كيىنگەن ايەلى بار ەكەن؛ ايەلىنىڭ ەسى شىعىپ كەلە جاتقانى بىردەن بايقالادى.
سيۋزانناعا ۇزىن بويلى، جاراۋ اتتاي جاس جىگىت كەلىپ ءيىلدى، — اقشىل جاق ساقالى مەن ازداپ سەلدىرەي باستاعان شاشى بار ونىڭ شارۋاسى شايقالعان اقسۇيەكتەر وكىلى ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇردى. بىرەۋ ونىڭ اتىن اتادى: "ماركيز دە كازول"، — سول-اق ەكەن جورج سيۋزاننانى ودان قىزعانا باستادى. ەكەۋى كوپتەن تانىس پا ەكەن؟ ارينە، قىزدىڭ بايلىعى بەلگىلى بولعاننان كەيىن شىعار؟ ول جىگىتتىڭ ۇمىتكەر ەكەنىن سەزدى.
بىرەۋ جورجدىڭ قولتىعىنان ۇستادى. بۇل نوربەر دە ۆارەن ەكەن. نەمقۇرايدى، شارشاڭقى ءجۇزدى قارت اقىننىڭ مايلى شاشى مەن كونەتوز فراگى كوزگە ۇرىپ تۇردى.
— وسىنى ولار كوڭىل كوتەرۋ دەپ اتايدى، — دەدى ول — ءقازىر بي باستالادى، سودان كەيىن ءبارى ۇيدى-ۇيىنە تاراسىپ، ۇيقىعا جاتادى، قىزدارعا سول دا جەتىپ جاتىر. شامپان جاقسى ەكەن، ىشەسىز بە؟
وسىلاي دەپ، ول ءوزىنىڭ بوكالىنا شاراپ قۇيىپ الدى، جورج دا قولىنا بوكال الدى.
— رۋحاني بايلىقتىڭ ميلليونداردى جەڭۋى ءۇشىن ىشەمىن، — دەپ نوربەر جورجعا ءيىلدى دە، داۋسىن جۇمسارتا ءتۇسىپ ءسوزىن جالعادى: — بوتەن قالتاداعى اقشا ماعان كەدەرگى ەمەس، ارينە، مەن ونى يەسىنەن قىزعانبايمىن، مەن ءپرينسيپتى تۇردە قارسىمىن.
ديۋ رۋا ونى تىڭداعان جوق. ماركيز دە كازولمەن جوعالىپ كەتكەن سيۋزاننانى كوزىمەن ىزدەپ تۇرعان ول نوربەردىڭ قاسىنان ىعىسىپ شىعىپ، ولاردى ىزدەۋگە كىرىستى.
ءشول قاندىرۋعا اسىققان قالىڭ توپ ونىڭ جولىن بوگەدى. ولاردى كيىپ-جارىپ وتكەن ساتتە ول مارەلدەرمەن بەتپە-بەت جولىعىپ قالدى.
ايەلىمەن ول ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى، ال كۇيەۋىن كوپتەن كورمەگەن ەدى. ول بۇعان قوس قولىن بىردەي سوزدى:
— قىمباتتىم مەنىڭ، سەنىڭ كلوتيلدا ارقىلى ايتقان كەڭەسىڭە مەن سونداي ريزامىن! ماروككولىق زايىمنان مەن ءجۇز مىڭداي ۇتتىم. بۇل ءۇشىن تەك قانا سىزگە بورىشتارمىن. ناعىز دوس دەپ ءسىزدى ايتۋعا بولار!
ەركەكتەر سۇپ-سۇيكىمدى نازىك قارا تورى ايەلگە بۇرىلىپ قاراپ ءوتىپ جاتتى.
— قىزمەتىمە قىزمەت، قىمباتتىم مەنىڭ،— دەدى وعان ديۋ رۋا، — مەن ءسىزدىڭ ايەلىڭىزدى الىپ كەتسەم دەپ تۇرمىن، دۇرىسى مەن ول كىسىگە قولىمدى ۇسىنامىن. جۇبايلاردى ۇنەمى ءبولىپ اكەتۋ كەرەك.
مارەل مىرزا باسىن ءيدى:
— دۇرىس ايتاسىز. ەگەر ءبىر-بىرىمىزدى تابا الماي قالساق، ءبىر ساعاتتان كەيىن وسى جەردە جولىعىسايىق.
— وتە جاقسى.
ديۋ رۋا مەن كلوتيلدا كوپ اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى، ال كۇيەۋى ولاردىڭ سوڭىنان ەردى.
— ۆالتەرلەردىڭ جولى بولدى، — دەدى كلوتيلدا. — شامداعاي ىسكەر ادام وسىنداي بولادى.
— ءيا، مىقتى ادامدار قايتكەندە دە قالاعانىنا قول جەتكىزەدى.
— قىزدارىنىڭ ءارقايسىسىنا جيىرما-وتىز ميلليوننان جاساۋ بەرىلەدى، — دەپ ءسوزىن جالعادى ايەل — ال سيۋزانناسى ونىڭ ۇستىنە اپ-ادەمى قىز.
جىگىت ۇندەمەدى. ءوزىنىڭ ويىن بىرەۋ قايتالاۋى ونىڭ ىزاسىن كەلتىردى.
مارەل حانىم "سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسانى" ءالى كورمەپتى. جىگىت ونى سوندا ەرتىپ بارۋعا ۇسىنىس جاسادى. جول بويى ولار بەيتانىس جانداردى كەلەكەلەپ كۇلۋمەن بولدى. قاستارىنان وتكەن سەن-پوتەن فراگىنىڭ وڭىرىنە وردەندەرىن جىپىرلاتىپ قاداپ الىپتى، — ول بۇلاردىڭ كۇلكىسىن كەلتىردى. ءتىپتى ونىڭ سوڭىن الا وتكەن بۇرىنعى ەلشىنىڭ ءوزى دە مىنا جۋرنالشىداي وردەنگە باي ەمەس كورىنەدى.
— قوعام ەمەس، قىرىق جاماۋ قۇراق! — دەدى ديۋ رۋا.
بۇلارعا امانداسۋ ءۇشىن بۇرىلعان بۋارەنار دا جەكپە-جەك كۇنى كيگەن سارعىش جاسىل تاسپا باۋىن تاعىپ الىپتى.
ءبىر كىشىرەك ايەلدەر بولمەسىندە الەم-جالەم كيىنگەن سەمىز ۆيكونتەسسا دە پەرسميۋر ءبىر گەرسوگپەن اڭگىمەلەسىپ وتىردى.
— ماحاببات شىرعالاڭى، — دەپ سىبىرلادى جورج.
ال جىلىجايدا قاتارلاسىپ وتىرعان ءوز ايەلى مەن لاروش-ماتەنى كوردى، — وسىمدىكتەردىڭ قالقاسىنان ولار انىق بايقالمايدى. سوندا دا ولاردىڭ تۇرىندە: "ءبىز وسى جەردە جۇرتتىڭ كوز الدىندا كەزدەسۋگە كەلىسكەنبىز. جۇرت نە دەسە دە، تۇكىرگەنىمىز بار"، — دەگەن وي جازۋلى تۇرعانداي.
مارەل حانىم كارل ماركوۆيچتىڭ "يساسى" كەرەمەت ەكەن دەگەن پىكىرگە كەلدى. ولار كەرى قايتتى. كۇيەۋىنىڭ قايدا قالىپ قويعانى بەلگىسىز.
— نە، لورينا ماعان ءالى دە وكپەلى مە؟ — دەپ سۇرادى جورج.
— ءيا، وكپەلى. سەنى كورگىسى كەلمەيدى، سەن تۋرالى ءسوز بولا قالسا، شىعىپ كەتەدى.
جورج ءۇنسىز قالدى. كىشكەنتاي قىزدىڭ ءوزىن كەنەت جەك كورىپ كەتكەنى وعان قاتتى باتتى.
ەسىك الدىندا ولاردى سيۋزاننا توقتاتتى.
— ءا، سىزدەر مىندا ەكەنسىزدەر عوي! ال، سۇيكىمدى دوس، ءسىز جالعىز قالاسىز، مەن كلوتيلدا سۇلۋدى الىپ كەتپەكپىن، — ول كىسىگە ءوز بولمەمدى كورسەتكىم كەلەدى.
ول ەكەۋى كوپتىڭ اراسىمەن تەك ايەل زاتىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەپتىلىكپەن — جىلانشا بۇرالاڭداي باسىپ جونەلە بەردى.
سول ساتتە قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن بىرەۋ سىبىر ەتە قالدى:
— جورج!
بۇل ۆالتەر حانىم ەدى.
— و، ءسىز نەتكەن تاس جۇرەك ەدىڭىز! — دەدى ول داۋسىن ودان ءارى باسەڭدەتە ءتۇسىپ. — نەگە مەنى سونشا قينايسىز! سىزگە ايتايىن دەگەن ءسوزىم بار ەدى، سوندىقتان سيۋزانناعا قاسىڭىزداعىنى الىپ كەتۋدى ءوتىندىم. تىڭداڭىزشى، مەن سىزبەن بۇگىن كەشكە سويلەسۋىم كەرەك... ايتپەسە... ايتپەسە مەنىڭ نە ىستەي الاتىنىمدى ءسىز بىلمەيسىز. جىلىجايعا بارىڭىز. سول جاقتا باققا شىعاتىن ەسىك بار. ساياجولمەن تۋرا جۇرە بەرىڭىز. بارىپ تىرەلگەن جەردە قالقالى وتىرعىشتى كورەسىز. مەن ون مينۋتتەن كەيىن كەلەمىن. ەگەر كەلىسپەيتىن بولساڭىز، انت ەتەم، مەن وسى جەردە ءقازىر-اق جانجال شىعارامىن!
— جاقسى، — دەدى ونى تاكاپپار كوزبەن شولىپ وتكەن جىگىت. — ون مينۋتتەن كەيىن ايتقان جەرىڭىزدە بولايىن.
ەكەۋى ەكى جاققا كەتتى. ءبىراق جىگىت جاك ءريۆالدىڭ كەسىرىنەن كەشىگىپ قالا جازدادى. ول مۇنى قولتىقتاپ الىپ، جاڭالىقتارىن ايتا باستادى. ول ءوزى جاڭا عانا ءدامحانادان شىققان سياقتى. اقىرىندا ديۋ رۋا ونى ەسىك الدىندا ۇشىراسىپ قالعان مارەل مىرزانىڭ قولىنا بەرىپ قۇتىلدى دا، تايىپ تۇردى. ەندى ءوز ايەلى مەن لاروشتىڭ قاسىنان كوزگە تۇسپەي ءوتۋ قاجەت ەدى. ولاردىڭ اڭگىمە قىزىعىنا تۇسكەنى سونداي، قاستارىنان وپ-وڭاي وتە شىعىپ، باققا كەلىپ كىردى.
اشىق اۋادا ديۋ رۋا مۇزداي سۋعا تۇسكەندەي تىتىركەندى. "سايتان العىر، سۋىق تيگىزىپ الماسام ەتتى"، — دەپ ويلاعان ول موينىنا قول ورامالىن بايلاپ الدى. سودان كەيىن ساياجولمەن ابايلاپ ىلگەرى باستى، — ىشتەگى جارىقتان كەيىن ونىڭ كوزى تۇك كورمەدى.
وڭنان دا، سولدان دا جىڭىشكە جاپىراقسىز جالاڭاش بۇتاقتار تەڭسەلىپ تۇردى. كەنەت الدىنان اعاراڭداعان بىردەڭە جالت ەتتى دە، سول ءسات ول وزىنە قارسى اسىعا باسىپ كەلە جاتقان اشىق كويلەكتى ۆالتەر حانىمنىڭ دىرىلدەي شىققان داۋسىن ەستىدى.
— ءا، بۇل سەن بە؟ سەن نە، مەنى كورگە تىققىڭ كەلىپ ءجۇر مە؟ — دەپ سىبىرلاي سويلەدى ول.
— تەك قانا اشۋعا بوي بەرمەي سويلە، — دەدى جورج سابىرلى ۇنمەن. — ايتپەسە مەن بۇرىلام دا كەتەم.
ايەل ونىڭ موينىنا اسىلىپ، ەرنىنە ەرنى تيەر-تيمەس قالىپتا سىبىرلاي ءتىل قاتتى:
— مەن ساعان نە جازدىم؟ سەن مەنىمەن وڭباعان ادامشا سويلەسەسىڭ. نە ىستەدىم مەن ساعان؟
جورج ونى وزىنەن اۋلاقتاتۋعا تىرىستى.
— سوڭعى رەت كورىسكەنىمىزدە، سەن مەنىڭ بارلىق تۇيمەلەرىمە شاشىندى وراپ جىبەرىپسىڭ. ايەلىمىز ەكەۋمىز اجىراسىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدىق.
ول اۋەلى تاڭدانعان قالىپ كورسەتتى، سودان كەيىن باسىن شايقادى.
— جوق، سەنىڭ ايەلىڭە ءبارىبىر. ءسىرا، كوپ اشىنالارىڭنىڭ ءبىرى شىعار قىزعانىش بىلدىرگەن.
— مەندە اشىنا جوق.
— جامان قاتتى جوق! نەگە سەن مەن شاقىرعاندا ۇيگە كەلمەيسىڭ؟ اپتاسىنا ءبىر رەت كەلىپ تۇرۋعا بولاتىن ەدى عوي؟ مەن تەك سەن تۋرالى عانا ويلايمىن، بەينەڭ كوز الدىمنان كەتپەيدى، ماسقارا بولعاندا، اتىڭدى اتاپ جىبەرۋدەن ءوزىمدى شاققا ۇستاپ قالامىن، — سەنى قانشالىقتى سۇيەتىنىمدى وسىدان-اق بىلە بەر. سەن ونى ەشقاشان تۇسىنبەيسىڭ! مەن ءبىر قىسپاقتا، قاپشىقتىڭ ىشىندە جۇرگەندەيمىن، ماعان نە بولعانىن ءوزىم دە تۇسىنە الماي-اق قويدىم. سەن تۋرالى ويلاعاندا، تىنىسىم تارىلىپ، جۇرەگىم تىلىمدەنىپ كەتكەندەي بولادى، اياقتارىم شالىنىسىپ، جۇرە الماي قالامىن. كۇنى بويى سەن جايلى وي جەتەگىندە سىلەيىپ وتىرامىن دا قويامىن.
جورج وعان تاڭدانا قارادى. ونىڭ الدىندا بۇرىنعى شالدۋارلانعان كارتامىش قىز ەمەس، ۋايىمنان مۇجىلگەن، ەندى ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنداي جاعدايعا جەتكەن قايعىلى ايەل تۇردى.
دەگەنمەن ونىڭ باسىندا بۇلدىر ءبىر ويلار تۋىنداپ جاتتى.
— قىمباتتىم مەنىڭ، دۇنيەدە ماڭگىلىك ماحاببات دەگەن بولمايدى، — دەپ باستادى ول. — ادامدار قوسىلىسادى، سودان كەيىن اجىراسادى. ال ەگەر بۇل ەكەۋمىزدىكى قۇساپ سوزىلا بەرسە، ول اۋىرتپالىققا اينالادى. مەن ءبىتتىم. ساعان اشىق ايتىپ تۇرمىن. الايدا ەگەر سەن اقىلىڭا يەلىك ەتىپ، مەنى دوسىم عانا دەپ قابىلداي الساڭ، مەن ساعان بۇرىنعىشا كەلىپ تۇرامىن. قالاي، وزىڭە كۇشىڭ جەتە مە؟
— مەن بارىنە دايارمىن، تەك سەنى كورىپ تۇرسام بولدى، — دەدى ۆالتەر حانىم جالاڭاش بىلەگىن ونىڭ يىعىنا سالىپ.
— دەمەك ماسەلەنىڭ باسى اشىق، ءبىز تەك قانا دوسپىز.
— ءيا، كەلىستىك، — دەپ كۇبىرلەدى دە، ايەل وعان ەرنىن توستى. — ءبىر ءسۇيشى... سوڭعى رەت.
— جوق، — دەدى ول جۇمساق قانا. — سوزدە تۇرۋ كەرەك.
ايەل بۇرىلىپ كەتىپ، كوز جاسىن ءسۇرتتى دە، ءىشتارتقىشىنان قىزعىلت لەنتامەن بايلانعان ورامانى الىپ، ديۋ رۋاعا ۇسىندى.
— ءما، ال. بۇل ماروككولىق زايىمنان ۇتقان سەنىڭ ۇلەسىڭ. سەن ءۇشىن وسىنى ۇتقانىما قۋانامىن! الساڭشى...
جورج باس تارتتى:
— جوق، مەن بۇل اقشانى المايمىن!
ايەل شارت كەتتى:
— سەنىڭ تاراپىڭنان مۇنىڭ تىم قاتالدىق! بۇل باسقا ەشكىمدىكى ەمەس، تەك سەنىڭ اقشاڭ. سەن الماساڭ، مەن مۇنى قوقىسقا لاقتىرا سالۋعا ءماجبۇر بولامىن. ءبىراق سەن الۋعا ءتيىسسىڭ، جورج، الاسىڭ عوي؟
ديۋ رۋا اقشانى الىپ، قالتاسىنا سۇڭگىتتى.
— كەتۋ كەرەك،— دەدى ول، — سەن وكپەڭە سۋىق تيگىزىپ الاسىڭ.
— جاقسى بولار ەدى! — دەدى ايەل باياۋ ۇنمەن. — اھ، ءولىپ قالسام عوي!
ول جورجدىڭ قولىنا جابىسىپ، ەلجىرەي، بار جانىمەن ەلبىرەي ءسۇيدى دە، ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
جورج ويعا شومعان قالىپپەن ونىڭ سوڭىنان ەردى. جىلىجايعا ەنگەندە ونىڭ باسى قاقشيا ءتۇسىپ، ەرنىندە كۇلكى ويناپ تۇردى.
ايەلى مەن لاروش كەتىپ قالعان ەكەن. توبىر ازايايىن دەپتى. بالعا قالاتىندار از بولاتىنى بايقالىپ تۇر. كەنەت ول اپكەسىمەن قول ۇستاسىپ العان سيۋزاننانى كورىپ قالدى. ولار بۇعان كەلىپ، وزدەرىمەن بىرگە گراف دە لاتۋر-يۆەلەنگە قوسىلا العاشقى كادريلدى بيلەۋىن ءوتىندى.
— ولارىڭ كىم تاعى؟ — دەپ تاڭدانا سۇرادى ول.
— ول اپكەمنىڭ جاڭا دوسى، — دەدى سيۋزاننا قۋلانا كۇلىمدەپ.
روزا شىرت ەتە قالدى.
— قالاي ۇيالمايسىڭ، سيۋزەتتا، ول قانشالىقتى مەنىكى بولسا، سونشالىقتى سەنىكى دە!
— مەن ايتار ءسوزىمدى بىلەمىن.
روزا اشۋلانىپ، كەتىپ قالدى.
ديۋ رۋا ادەپپەن سيۋزاننانى قولتىقتاپ الدى.
— تىڭداشى، كىشكەنتايىم، — دەپ باستادى ول ءوزىنىڭ بال تاتىعان تىلىمەن، — ءسىز مەنى دوسىم دەپ سانايسىز عوي؟
— ارينە، سۇيكىمدى دوس.
— ءسىز ماعان سەنەسىز بە؟
— ابدەن سەنەمىن.
— باعاناعى اڭگىمە ەسىڭىزدە مە؟
— قايسى؟
— ءسىزدىڭ كۇيەۋگە شىعۋىڭىز تۋرالى، دالىرەك ايتسام، ءسىز كۇيەۋگە شىعاتىن جان تۋرالى.
— ءيا.
— ال ەندى ءسىز ماعان ءبىر ۋادە بەرە الاسىز با؟
— ءيا. ءبىراق قانداي ۋادە؟
— ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ سىزگە كۇيەۋگە شىعۋ جونىندە ۇسىنىس جاساي قالسا، بۇعان مەنىڭ قالاي قارايتىنىمدى ءبىلىپ الماي تۇرىپ، ەشكىمگە كەلىسىم بەرمەۋگە ۋادە ەتىڭىزشى.
— جاقسى، ۋادە ەتەمىن.
— بۇل ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قالسىن. اكەڭە دە، شەشەڭە دە ايتۋشى بولماڭىز.
— ايتپايمىن.
— انت ەتىڭىز.
— انت ەتەمىن.
بۇلاردىڭ قاسىنا ىسكەر ادامنىڭ كەيپىمەن ريۆال جۇگىرىپ كەلدى.
— بيكەش، اكەڭىز ءسىزدى بالعا شاقىرىپ جاتىر.
— ءجۇرىڭىز، سۇيكىمدى دوس، — دەدى قىز.
ءبىراق ول قايتۋدى ويلاپ تۇر ەدى، ول وڭاشا كەتىپ، قولى بوستا جاقسىلاپ ويلانىپ الۋعا شەشىم قابىلدادى. ونىڭ جانى بۇگىن جاڭا اسەرلەرگە تولى ەدى. ول ايەلىن ىزدەپ، ۇزاماي ونى ءدامحانادا بىر-ەكى ەركەكپەن شوكولاد ءىشىپ وتىرعان جەرىنەن تاپتى. ول قاسىنداعىلارعا "كۇيەۋىن تانىستىردى، ءبىراق ولاردىڭ اتىن بۇعان اتاعان جوق.
— كەتتىك پە؟ — دەدى ءبىرازدان كەيىن ول ايەلىنە قاراپ.
— كەتسەك كەتەيىك.
ەكەۋى قولتىقتاسقان كۇيى بوساپ قالعان زالداردى باسىپ ءوتتى.
— ءۇي يەسى حانىم قايدا؟ — دەدى مادلەنا. — ونىمەن قوشتاسپايمىز با؟
— قاجەت ەمەس. ول ءبىزدى بالعا قالىڭدار دەپ ۇگىتتەي باستايدى، مەن تويىپ بولدىم.
— راس ايتاسىڭ.
جول بويى ەكەۋى جاق اشپادى. تەك جاتىن بولمەگە ەنىسىمەن، مادلەنا بەت پەردەسىن سىپىرا بەرە كۇيەۋىنە كۇلە قارادى:
— ساعان ايتاتىن ءبىر ءسۇيىنشىم بار.
— تاعى قانداي ءسۇيىنشى؟ — دەدى جورج ۇناتپاي.
— تاپشى.
— باسىمدى اۋىرتارىم جوق.
— جاقسى وندا. بۇرسىگۇنى ءبىرىنشى قاڭتار عوي.
— ءيا.
— بۇگىن ناعىز جاڭاجىلدىق سىيلىق تاپسىراتىن كۇن.
— ءيا.
— مىنە ساعان جاڭاجىلدىق سىيلىعىم، — جاڭا عانا ونى لاروشتان الدىم.
وسىلاي دەپ ول زەرگەرلىك بۇيىمدار سالىناتىن قاپتاماعا ۇقساس كىشكەنتاي قارا قوراپشانى ۇسىندى.
ديۋ رۋا ونى بەيمارال كەيىپپەن اشىپ، قۇرمەتتى لەگيون وردەنىن كوردى.
ول ءسال بوزارىپ كەتتى دە، ەزۋ تارتتى:
— مەن ون ميلليونعا كەلىسەر ەم. ال مىناۋىڭ وعان ارزانعا ءتۇستى.
قۋانىشتان ەسى شىعادى دەپ كۇتكەن كۇيەۋىنىڭ مىنا سالقىندىعىنا ايەلى رەنجىپ قالدى.
— نە بوپ كەتكەنسىڭ ءوزىڭ؟ ساعان ەشتەڭە جاقپايدى.
— ول ماعان ءوزىنىڭ قارىزىن وتەمەك بوپ جاتىر، بار-جوعى سول عانا، — دەدى جورج سابىرلى ۇنمەن. — ونىڭ ماعان بەرەشەگى ءالى كوپ.
ونىڭ ءسوز سارىنى مادلەنانى تاڭداندىردى.
— الايدا سەنىڭ جاسىڭدا بۇل دا از ەمەس، — دەدى ول.
— ءبارى شارتتى، — دەدى جورج قارسىلىق ءبىلدىرىپ. — ءدال ءقازىر مەنىڭ قولىمدا كوپ نارسە بولار ەدى.
ول قوراپشاسىن الدى دا اشىق پەشتىڭ ۇستىنە قويىپ، جارقىراعان جۇلدىزدى انىقتاپ قارادى. سودان كەيىن ونى قورابىنا سالىپ قويدى دا، يىعىن ءبىر كوتەرىپ، شەشىنە باستادى.
ءبىرىنشى قاڭتار كۇنگى "ۇكىمەت حابارشىسىندا" شىنىندا كوسەمسوزشى پروسپەر-جورج ديۋ رۋا ۇزدىك ەڭبەگى ءۇشىن قۇرمەتتى لەگيون وردەنىنىڭ يەگەرى بولعانى تۋرالى حابار باسىلدى. ديۋ رۋا وردەننىڭ وزىنەن گورى فاميلياسىنىڭ ەكى رەت جازىلعانىنا قۋاندى.
وسى حاباردى گازەتتەن وقىپ، ءوزىنىڭ وردەن الۋى قوعامدىق ماڭىزعا يە بولعانىنا كوزى جەتىپ وتىرعاندا، ءبىر ساعاتتان كەيىن قولىنا ۆالتەر حانىمنىڭ حاتى ءتيدى: ول مۇنىڭ بۇگىن تۇستىككە ايەلىمەن كەلىپ، مىنا ماراپاتتاۋدى اتاپ وتۋگە مۇمكىندىك بەرۋىن ءوتىنىپتى. الدىندا باس تارتقىسى كەلگەنىمەن، ارتىنان ونىڭ باسقاشا تۇسىنۋگە دە بولاتىن حاتىن وتقا جاعىپ جىبەردى دە، مادلەناگا كەلىپ:
— بۇگىن ءبىز ۆالتەرلەردىڭ ۇيىندە تۇستەنەمىز، — دەپ مالىمدەدى.
ول تاڭعالدى.
قىزىق ەكەن! ەندى تابالدىرىعىنان اتتاماسپىن دەگەن كىم ەدى؟
— ول ويىمنان قايتتىم، — دەدى دە قويدى ول.
بۇلار كەلگەندە، ۆالتەر حانىم ادامداردى وڭاشا قابىلدايتىن كىشىگىرىم بولمەدە وتىر ەكەن. ول باستان-اياق قارا كيىنىپتى، وپالانعان شاشى وزىنە سونداي جاراسىپ تۇردى. الىسىراقتان قاراعاندا ول كارىلەۋ كورىنگەنىمەن، جاقىنداپ كەلگەندە جاپ-جاس سياقتى، بايقاعىش ادامعا بۇل كەرەعار اسەر ونى تارتىمدى ەتە تۇسەتىندەي.
— ءسىزدىڭ بىرەۋىڭىز قايتىس بولدى ما؟ — دەپ سۇرادى مادلەنا.
— ءيا دەۋگە دە، جوق دەۋگە دە بولادى، — دەدى ول قايعىلى داۋىسپەن. — جاقىندارىمنان ەشكىم قايتقان جوق. ءبىراق ءقازىر مەن وتكەن ءومىرىمدى ازا تۇتاتىن جاستامىن. بۇگىن مەن ءبىرىنشى رەت كيدىم، ەندى قالعان عۇمىرىمدا جۇرەگىممەن ازا تۇتىپ وتەمىن.
"توزە الار ما ەكەم؟" — دەپ ويلادى ديۋ رۋا.
تۇستىك جابىرقاۋ جاعدايدا ءوتتى. تەك سيۋزاننا عانا اۋىز جاپپاي سويلەۋمەن بولدى. روزا دا الدەنەگە الاڭداپ وتىرعانداي كورىندى. ءبارى جۋرنالشىنى قىزۋ قۇتتىقتادى.
كەشكىلىك بارلىعى بىر-بىرىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرا ءجۇرىپ، زالداردى، قىسقى باقتى ارالاپ كەتتى. ديۋ رۋانىڭ سوڭىنان كەلە جاتقان ۆالتەر حانىم ونى قولىنان تارتىپ توقتاتتى.
— تىڭداڭىزشى، — دەدى ول اقىرىن سويلەپ. — مەن ەندى ءسىزدىڭ مازاڭىزدى المايمىن، ەشقاشان... تەك قانا كەلىپ تۇرىڭىزشى، جورج. كوردىڭىز عوي، مەن ەندى "سەن" دەۋدى دە قويدىم. ءبىراق ءسىزدى كورمەي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس. بۇل ءبىر سۇمدىق قينالىس. كۇندىز-تۇنى تەك ءسىز كوز الدىمدا تۇراسىز دا قوياسىز، جان-جۇرەگىمە، دەنەمە ءسىڭىپ كەتكەندەيسىز. ءسىز ماعان ۋ بەرگەن سياقتىسىز دا، سول ۋ مەنى ىشىمنەن ءمۇجىپ جەپ بارادى. شىداي الار ەمەسپىن. شىدامىم جەتەر ەمەس. مەنى كەمپىر ساناي بەرىڭىز، — قارسىلىعىم جوق. شاشىمدى دا ادەيى ءسىز مەنىڭ اق شاشىمدى كورسىن دەپ وپالاپ الدىم، — مەيلى، تەك قانا كەلىپ، كورىنىپ تۇرىڭىزشى، اندا-ساندا بولسا دا، دوس رەتىندە.
ايەل ونىڭ قولىن قاتتى قىسقانى سونداي، تىرناعى ەتىنە باتىپ كەتتى.
— بۇل شەشىلگەن ماسەلە، — دەدى جورج بەتى بۇلك ەتپەستەن. — قايتالاي بەرىپ كەرەگى نە. كوردىڭىز عوي، ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الىسىمەن جەتىپ كەلدىم.
ۆالتەر قىزدارىمەن جانە مادلەنامەن الدا كەلە جاتقان؛ "سۋ بەتىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسانىڭ" قاسىنا توقتاي قالعان ۆالتەر ديۋ رۋانى توسىپ الدى.
— قىزىق بار، — دەدى ول كۇلە سويلەپ، — كەشە ايەلىمنىڭ مىنا سۋرەت الدىندا عيباداتحاناداعىداي تىزەرلەپ تۇرعانىن كورىپ قالدىم. ول جالبارىنىپ تۇردى. كۇلگەنىم-اي!
— يسانىڭ بۇل بەينەسى مەنىڭ جانىما شيپا دارىتادى، — ۆالتەر حانىمنىڭ سەنىمدى شىققان ۇنىنەن ريزالىعى سەزىلىپ قالدى. — كوز الماي قاراعان سايىن بويىما كۇش-قايرات قۇيىلعانىن سەزەمىن.
تەڭىز تولقىنىندا تۇرعان قۇدايعا بۇرىلىپ، ءسوزىن سىبىرلاي اياقتادى:
— قانداي عاجاپ! ول مىنا ادامدارعا قانشالىقتى ۇرەي تۋدىرسا دا، ولار ونى سونشالىقتى جاقسى كورەدى! باسىنا، كوزىنە قاراڭدارشى، — ءبارى سونداي قاراپايىم ءارى ساناعا سىيمايتىنداي قۇدىرەتتى!
— ول ءوزى سىزدەن اۋمايدى عوي، سۇيكىمدى دوس! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى سيۋزاننا. — قۇداياقى، ۇقسايدى. ەگەر ءسىز ساقال قويساڭىز نەمەسە ول ساقالىن قىرىپ تاستاسا، — قۇيىپ قويعاندايسىزدار. كەرەمەت!
ول جورجدان سۋرەتتىڭ قاسىنا تۇرۋىن ءوتىندى. ءبارى دە ەكەۋىنىڭ وڭىندە ۇقساستىقتار بار دەپ تاپتى.
بۇعان ءبارى دە تاڭعالىپ جاتتى. ۆالتەرگە بۇل اقىلعا سىيمايتىن نارسە بولىپ كورىندى. مادلەنا كۇلە ءتۇسىپ، يسانىڭ ءوڭى قاتاڭداۋ ەكەنىن ايتتى.
ۆالتەر حانىم قالشيىپ تۇرىپ، بىرەسە ءوز اشىناسىنىڭ جۇزىنە، بىرەسە يسانىڭ بەينەسىنە كەزەك قاراي بەردى. وسى ءسات ونىڭ ءوڭى دە شاشى سياقتى اپپاق بولىپ كەتتى.
VIII
ەرلى-زايىپتى ديۋ رۋالار قىس اياعىنا قاراي ۆالتەرلەر ۇيىنە ءجيى قاتىناپ تۇردى. مادلەنا كوبىنەسە شارشاپ تۇرعانىن ايتىپ، ۇيدە قالعىسى كەلگەن كەزدەرى جورج جالعىز ءوزى-اق كەلىپ ءجۇردى.
ول جۇما كۇندەرى كەلەتىن، ال ۆالتەر حانىم بۇل كۇنى باسقا ەشكىمدى قابىلدامايدى. بۇل كۇن سۇيكىمدى دوستىڭ، تەك قانا سونىڭ كۇنىنە اينالدى. تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن كارتا وينايدى، قىتايلىق بالىقتارعا قولدارىنان جەم شاشادى، ءۇي ىشىلىك ۋاقىتتارىن قالايدا كوڭىلدى وتكىزىپ ءجۇردى. بىرنەشە رەت ەسىك قالتارىسىندا، جىلىجايداعى بۇتالار قالقاسىندا، كەز كەلگەن قاراڭعى بۇرىشتا ۆالتەر حانىم جورجدى شاپ بەرىپ قۇشاقتاپ، كەۋدەسىنە قىسا ءتۇسىپ، قۇلاعىنا القىنا سىبىرلايتىن:
— مەن سەنى سۇيەمىن!.. سۇيەمىن سەنى!.. ەس-تۇسسىز سۇيەمىن!
ال ول ايەلدى سالقىنقاندىلىقپەن ىسىرىپ تاستاپ، جاي عانا:
— ەسكىنى قوزعاي بەرەتىن بولساڭ، كەلمەي قويامىن،— دەيدى.
ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا كۇتپەگەن جەردەن ءاپالى-سىڭلىلى قىزداردىڭ ەكەۋى دە كۇيەۋگە شىعادى ەكەن دەگەن ءسوز تارادى. روزانىڭ جىگىتى گراف دە لاتۋر-يۆەلەن، سيۋزاننانىكى -ماركيز دە كازول دەسىپ ءجۇردى. اتالعان ەكى مىرزا بۇل ۇيدە ايرىقشا قۇرمەتكە بولەنىپ، ءوز ادامدارىنداي بولىپ كەتتى.
جورج بەن سيۋزاننا كادىمگى اعا مەن قارىنداستاي تاتۋ قاتىناستا بولدى؛ ولار بىرنەشە ساعات بويى اۋىز جاپپاي اڭگىمەلەسىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن كەلەكەلەپ كۇلىسىپ وتىراتىن، سىرتتاي قاراعاندا، ەكەۋىنە دە بىرگە بولۋ ۇنايتىنداي كورىنەدى.
ولاردىڭ ەشقايسىسى قىزدىڭ الداعى بولار تويى جونىندە، جۇرتتىڭ اۋزىنداعى ءسوز تۋرالى ءتىس جارعان ەمەس.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ باستىعى ديۋ رۋانى ءوز ۇيىنە سۇيرەگەندەي ەتىپ الىپ كەلدى دە، تاڭعى تاماقتان كەيىن ۆالتەر حانىمدى ءبىر جابدىقتاۋشىمەن سويلەسۋگە شاقىرىپ كەتتى، جورج سول كەزدە سيۋزانناعا:
— ءجۇرىڭىز، قىزىل بالىقتارعا جەم بەرەيىك، — دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
ولار ۇستەلدەن جۇمساق ناندى ۋىستاپ الىپ، جىلىجايعا قاراي بەتتەدى.
ءمارمار توسپانىڭ جيەگىندە تىزەرلەپ تۇرىپ سۋداعى جاندىكتەرگە ۇڭىلە قاراۋعا بولاتىن جاستىقتار جاتاتىن-دى. سيۋزاننا مەن ديۋ رۋا قاتارلاسا تىزەلەرىن بۇگىپ، سۋعا ەڭكەيگەن كۇيى ناندى ۋقالاپ دومالاقتاپ، بالىقتارعا لاقتىرا باستادى. مۇنى كورگەن بالىقتار ءجۇزىپ كەلىپ، قۇيرىقتارىن بىلعاڭداتىپ، ارقا قاناتتارى جىبىرلاپ، ادىرايعان كوزدەرىن الاقتاتىپ، سۋعا تۇسكەن ناندى سۇڭگي قاقشىپ الىپ، ىلە قايتا شىعىپ، تاعى دامەتكەندەي اينالا ءجۇزىپ ءجۇردى.
ولار اۋىزدارىن اشىپ-جاۋىپ، العا ورعي سەكىرگەندە، ادام قورقاتىنداي قۇبىجىققا ۇقساپ كەتەدى. حاۋىز ءتۇبىن جاپقان التىن قۇم اياسىندا ولار قان قىزىل تۇسىمەن جانار سۋىرعانداي بولسا، ءموپ-مولدىر سۋ بەتىندە سەكىرگەن كەزدە جارق ەتكەن جالىنداي شالىنىپ، توقتاعان كەزدە قابىرشاعىنداعى كوگىلدىر ءتۇسىن كوزگە توسادى.
جورج بەن سيۋزاننا وزدەرىنىڭ سۋعا توڭكەرىلگەن بەينەلەرىنە قاراپ كۇلدى.
كەنەت جورج اقىرىن عانا:
— ءسىز مەنەن سىر جاسىرا باستادىڭىز، سيۋزاننا، بۇل جاقسى ەمەس، — دەدى.
— قانداي سىر، سۇيكىمدى دوس؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— اناۋ جولعى اتاۋلى كەشتە ءدال وسى جەردە نەندەي ۋادە بەرگەنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
— جوق.
— سىزگە بىرەۋ-مىرەۋ ۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساي قالسا، الدىمەن مەنىمەن اقىلداسامىن دەپ ۋادە بەرگەنسىز.
— سولاي بولسا شە؟
— بىرەۋ سىزگە ۇسىنىس جاسادى عوي. كىم ەكەن ول؟
— ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز كىم ەكەنىن.
— بىلمەيمىن. شىن ايتام.
— بىلەسىز! اناۋ ۇزىنتۇرا ءسانقوي، ماركيز دە كازول.
— ەڭ الدىمەن ول ءسانقوي ەمەس.
— مۇمكىن. ءبىراق ول اقىماق. قارتا ويناپ، ساۋىق-سايران قۇرۋمەن-اق ازىپ-توزىپ بىتكەن جان. ايتارى جوق، مىنا سەن سياقتى جاپ-جاس، ادەمى دە اقىلدى قىزعا كەرەمەت جاراسادى.
— وعان ءبىر قارسىلىعىڭىز بار عوي، ءسىرا؟ — دەپ سۇرادى قىز كۇلىمدەي ءتۇسىپ.
— مەنىڭ بە؟ ەشقانداي.
— جوق، بار. ءبىراق ول مۇلدە ءسىز ايتقانداي جان ەمەس.
— قويىڭىزشى ەندى. اقىماق ءارى قاسكۇنەم.
قىز سۋعا ءۇڭىلۋدى قويىپ، باسىن بۇعان بۇردى.
— سىزگە نە بولعان؟
— مەن... مەن... مەن ءسىزدى قىزعانامىن، — دەدى ول ءداپ ءبىر جۇرەگىندەگى قاسيەتتى قۇپياسىن امالسىز سۋىرىپ سالعانداي ۇنمەن.
قىز ونشالىقتى تاڭىرقاي قويعان جوق.
— ءسىز بە؟
— ءيا، مەن!
— سولاي ما! نەگە ولاي؟
— ويتكەنى مەن ءسىزدى سۇيەمىن، ال ءسىز، جامان قىز، مۇنى ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز.
— ەسىڭىزدەن اداسقاننان ساۋمىسىز، سۇيكىمدى دوس! — دەدى ول قاتاڭ ۇنمەن.
— ەسىمنەن اداسقانىمدى ءوزىم دە بىلەمىن، — دەدى جىگىت. — ايتپەسە مەن سياقتى ءۇيلى-باراندى ادام ءسىز سياقتى جاس قىزبەن وسىلاي سويلەسەر مە ەدى! مەن جارىمەس قانا ەمەس، قىلمىسكەر، وڭباعان اداممىن. ەشبىر ۇمىتتەنۋگە حاقىم جوق ەكەنىن بىلگەن سايىن ەسىمنەن ايىرىلا تۇسەمىن. ال مەنىڭ كوزىمشە ءسىزدىڭ كۇيەۋگە شىعاتىنىڭىز جونىندە ءسوز بولا قالسا، بىرەۋدى ءولتىرىپ تاستاعىم كەلەدى. ءسىز مەنى كەشىرىڭىز، سيۋزاننا!
ول ءۇنسىز قالدى. نان لاقتىرۋدى قويعاننان كەيىن بالىقتار اعىلشىن سولداتتارى قۇساپ، ساپقا تىزىلە تۇرىپ، تومەن ەڭكەيگەن ادامداردىڭ جۇزدەرىنە باقىرايا قاراپ قالىپتى. الايدا ادامداردىڭ ەندى ولارمەن ىستەرى جوق ەدى.
— ءسىزدىڭ ايەلىڭىز بارى وكىنىشتى-اق، — دەدى قىز ءازىل-شىنى ارالاس. — بۇعان نە ىستەۋگە بولادى؟ بوس اۋرە. ءبارى ءبىتتى!
جىگىت جالت بۇرىلىپ، قىزدىڭ بەتىنە تونە ءتۇستى:
— باسىم بوس بولسا، ماعان كۇيەۋگە شىعار ما ەدىڭىز؟
— ءيا، سۇيكىمدى دوس، مەن سىزگە كۇيەۋگە شىعار ەدىم: ءسىز ماعان بارىنەن ارتىق ۇنايسىز، — دەپ ول شىنىن اشىپ ايتتى.
— ريزامىن... ريزامىن،.. — دەپ كۇبىرلەدى ول — سىزدەن جالىنا وتىنەمىن: ەشكىمگە كەلىسىم بەرمەڭىزشى. تاعى ءبىراز توسىڭىزشى. وتىنەمىن! ۋادە بەرەسىز بە؟
— ۋادە ەتەمىن، — مۇنىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن تۇسىنبەسە دە، قىسىلىڭقىراي تۇرىپ قىز ۋادەسىن بەردى.
ديۋ رۋا الاقانىندا قالعان ناننىڭ قالدىعىن سۋعا تاستاي سالدى دا، ابدەن باسىنان ايىرىلعان ادامشا قوشتاسپاستان جۇگىرە باسىپ كەتىپ قالدى.
بۇل سوڭعى نان كەسەگى الاقاندا ەزىلمەگەندىكتەن، ول سۋدىڭ تۇبىنە كەتپەي، بەتىندە قالقىپ ءجۇردى دە، بالىقتار جاپاتارماعاي تۇرا ۇمتىلىستى، — جىرتقىش اۋىزدار ناندى جان-جاقتان جۇلمالاپ جاتتى. تالاسا-تارماسا ولار حاۋىزدىڭ كەلەسى باسىنا اۋىستى، نانعا ۇيمەلەگەن بالىقتار ەندى الىستان سۋ ىشىندە جايقالىپ تۇرعان ءتىرى گۇل شاشاقتارىنىڭ باسىنا ۇقساپ كەتتى.
ابىرجىپ قالعان سيۋزاننا تاڭىرقاعان كۇيى ورنىنان تۇرىپ، ءوز بولمەسىنە بەتتەدى.
جورج ۇيىنە تۇك بولماعانداي قالىپپەن كەلدى دە، بۇل كەزدە حات جازىپ وتىرعان ايەلىنە بۇرىلىپ:
— جۇما كۇنى ۆالتەرلەردىڭ ۇيىنە تۇستىككە باراسىڭ با؟ مەن بارامىن،— دەدى.
— جوق، — دەدى ايەلى سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن. — مەن اۋىرىڭقىراپ ءجۇرمىن. ۇيدە وتىرعانىم دۇرىس.
— ءوزىڭ ءبىل سەنى ەشكىم زورلامايدى، — دەدى دە، قالپاعىن العان جورج قايتادان شىعىپ كەتتى.
ول كوپتەن بەرى ايەلىنىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسىپ، اڭدىپ، ءار ادىمىن باقىلاۋمەن جۇرگەن-دى. اقىرىندا كۇتكەن ءسات تە تۋدى. ول مىنا: "ۇيدە وتىرعانىم دۇرىس"، — دەگەننىڭ استارىندا نە جاتقانىن بىردەن اڭعاردى.
كەيىنگى كۇندەرى ول ايەلىمەن ءوزىن وتە ساق ۇستادى. ادەتتەگىسىنەن تىس ول ءتىپتى كوڭىلدى بولىپ ءجۇردى.
— بۇرىنعى سۇيكىمدى جورج قالپىنا كەلىپ قاپسىڭ، — دەدى مادلەنا.
جۇما كۇنى ول ەرتە جينالا باستادى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، باستىعىنىڭ ۇيىندەگى تۇستىككە دەيىن ءبىر جەرلەرگە بارىپ شىعۋى كەرەك ەكەن.
ساعات التىعا تامان ول ايەلىن ءبىر ءسۇيىپ، ۇيىنەن شىقتى دا، نوتر-دام-دە لورەت الاڭىنا بارىپ، كۇيمە جالدادى.
— فونتەن كوشەسىندەگى ون جەتىنشى ءۇيدىڭ قارسىسىنا توقتاڭىز دا، مەن ايتقانشا قوزعالماڭىز، — دەدى ول ات ايداۋشىعا. — سودان كەيىن مەنى لافايەت كوشەسىنە، "قىرعاۋىل" مەيرامحاناسىنا الىپ باراسىز.
ات جەلە اياڭداپ جونەلگەندە، ديۋ رۋا پەردەنى ءتۇسىرىپ قويدى. ون مينۋتتەن كەيىن ۇيدەن مادلەنا شىعىپ، ىشكى بۋلۆارعا قاراي بەتتەدى. ول ءبىراز ۇزادى-اۋ دەگەندە، جورج ەسىكتەن باسىن شىعارىپ ايعاي سالدى:
— كەتتىك!
ءبىرازدان كەيىن كۇيمە ونى "قىرعاۋىل" مەيرامحاناسىنا — وسى كوشە ورامىنداعى ەڭ ايگىلى ورتا قول مەيرامحاناعا — الىپ كەلدى. جورج جالپى زالعا كىرىپ، تاماققا تاپسىرىس بەردى. اسىقپاي تاماقتانىپ وتىرىپ، ول ءالسىن-السىن ساعاتىنا قاراۋمەن بولدى. اقىرىندا كوفە مەن ەكى رومكە كانياك ءىشىپ، حوش ءيىستى سيگاردى راقاتتانا شەگىپ بولعاننان كەيىن، ساعات تۋرا جەتى جارىمدا مەيرامحانادان شىقتى دا، ءوتىپ بارا جاتقان كۇيمەنى توقتاتىپ، لاروشفۋكو كوشەسىنە الىپ بارۋدى بۇيىردى.
كۇيمەنى ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنا توقتاتقان ديۋ رۋا ەسىككۇزەتكە ەشتەڭە ايتپاستان ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلدى دە، ەسىك اشقان قىزمەتشى ايەلدەن:
— گيبەر دە لورم مىرزا ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، مىرزا.
ونى قوناقجايعا ەرتىپ باردى؛ ءبىراز كۇتتىرىپ بارىپ ونىڭ قاسىنا سۇڭعاق بويلى، ايبىندى، وردەندەرى سىڭعىرلاعان اق شاشتى ادام كەلدى.
ديۋ رۋا ءيىلىپ قۇرمەت كورسەتتى.
— مەنىڭ جورامالداعانىمداي، ايەلىم ءقازىر ءوزىنىڭ اشىناسىمەن مارتير كوشەسىندەگى جالداپ العان جيھازدى بولمەلەرىندە تۇستەنىپ وتىر، پوليسيا كوميسسارى مىرزا، — دەدى ول.
ءتارتىپ ساقشىسى باسىن ءيدى.
— قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن.
— ءبىز ءبارىن ساعات توعىزعا دەيىن ۇلگەرۋىمىز قاجەت، سولاي ەمەس پە؟ — دەپ جورج ءسوزىن جالعادى. — ويتكەنى توعىزدان كەيىن زيناقورلىق ءىسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋ ءۇشىن جەكە پاتەرلەرگە باسىپ كىرۋگە ءسىزدىڭ حاقىڭىز بولمايدى عوي؟
— ناقتىلاي تۇسسەك: قىستا — جەتىگە دەيىن، ال وتىز ءبىرىنشى ناۋرىزدان باستاپ توعىزعا دەيىن. بۇگىن ءساۋىردىڭ بەسى، دەمەك ساعات توعىزعا دەيىن ءالى ۋاقىتىمىز بار.
— وندا بىلاي، كوميسسار مىرزا، تومەندە مەنى كۇيمە توسىپ تۇر، سوندىقتان بىزبەن بىرگە بولۋعا ءتيىستى اگەنتتەردى الا كەتەيىك، سودان كەيىن ەسىك الدىندا كىشكەنە توسا تۇرامىز. نەعۇرلىم كەشىرەك كىرسەك، سوعۇرلىم ولاردى قىلمىس ۇستىندە باسۋ ىقتيمالدىعىمىز ناقتى بولماق.
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
كوميسسار شىعىپ كەتىپ، ءۇش ءتۇستى بەلدىگىن جاسىراتىن پالتەسىن كيىپ ورالدى. ول شىعار بەتتە ديۋ رۋانى العا وزدىرعىسى كەلىپ ىعىسىپ ەدى، ءبىراق ءوز ويىنىڭ جەتەگىندە تۇرعان ول دا شەگىنشەكتەپ:
— سىزدەن كەيىن... سىزدەن كەيىن... — دەپ قايتالاي بەردى.
— ءوتىڭىز، ديۋ رۋا مىرزا، مەن ءوز ۇيىمدەمىن، — دەپ ەسكەرتتى ءتارتىپ ساقشىسى.
ديۋ رۋا ءيىلىپ قۇرمەت كورسەتتى دە، تابالدىرىقتان اتتادى.
ول كەشقۇرىم بىرەۋلەردى ۇستاۋعا شىعاتىندىقتارىن كۇندىز ەسكەرتىپ قويعان بولاتىن، سوندىقتان بۇلار كوميسسارياتقا كەلگەندە، كيىمدەرىن اۋىستىرىپ كيگەن ءۇش اگەنت ساقاداي-ساي وتىر ەكەن. ولاردىڭ بىرەۋى ات ايداۋشىنىڭ قاسىنا وتىرىپ، قالعان ەكەۋى ارباعا سىيىستى دا، ارباكەش بۇلاردى مارتير كوشەسىنە الىپ كەلدى.
پاتەردىڭ جوسپارى مەندە بار، — دەدى جولدا ديۋ رۋا. — بۇلار ءۇشىنشى قاباتتا. وڭ جاقتا كىشىگىرىم كىرەبەرىس، سودان كەيىن اس ءۇي، ودان ءارى جاتىن بولمە. ءۇش بولمە بىرىنەن-بىرىنە وتەدى. قۇپيا ەسىك جوق، سوندىقتان قاشىپ كەتە المايدى. تەمىر ۇستاسى وسى ماڭدا تۇرادى. ول ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى كۇتىپ وتىر.
ولار كورسەتىلگەن ءۇيدىڭ قاسىنا كەلگەندە، سەگىزدەن ون بەس مينۋت قانا كەتكەن ەدى. ەسىك الدىندا جيىرما مينۋتتەي ءۇنسىز توسىپ تۇرىستى. ءقازىر ون بەس ءمينۋتسىز توعىزدى سوعاتىنىن بايقاعان ساتتە عانا ديۋ رۋا:
— ال ەندى كەتتىك، — دەدى.
ەسىككۇزەتكە كوڭىل دە اۋدارماستان، ال ول بۇلارعا ءتىپتى كوز دە سالعان جوق، ولار باسپالداقپەن كوتەرىلە باستادى. كىرەبەرىستە اگەنتتەردىڭ بىرەۋى كۇزەتتە قالدى.
ءتورت ەركەك ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ توقتادى. ديۋ رۋا ەسىككە قۇلاعىن توستى، سودان كەيىن كىلت تەسىگىنەن سىعالادى. ءبىراق ەشتەڭە كورىنىپ، ەستىلە قويمادى. سودان كەيىن ول قوڭىراۋدى باستى.
— وسى جەردە دايىن تۇرىڭدار، — دەپ ەسكەرتتى كوميسسار ءوز اگەنتتەرىنە.
ەكى-ۇش مينۋتتەن كەيىن جورج تاعى دا بىرنەشە رەت قاتارىنان قوڭىراۋدى شىرىلداتتى. بولمە ىشىندە ءبىر قوزعالىستار سەزىلدى، جەڭىل اياق دىبىسى ەستىلدى. بىرەۋ بارلاۋعا كەلگەندەي. جۋرنالشى بۇگىلگەن ساۋساعىمەن ەسىكتى قاتتى-قاتتى قاعىپ جىبەردى.
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى ار جاقتان بىرەۋ؛ داۋسىن وزگەرتۋگە تىرىسقان ايەل ءۇنى.
— زاڭ اتىمەن بۇيىرامىن: اشىڭىز، — دەدى ءتارتىپ ساقشىسى.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەپ سۇرادى جاڭاعى داۋىس.
— پوليسيا كوميسسارىمىن. اشىڭىز، ايتپەسە مەن ەسىكتى بۇزۋعا ءامىر بەرەمىن.
— سىزگە نە كەرەك؟
— بۇل مەنمىن، — دەدى ديۋ رۋا. — ەندى بىزدەن قۇتىلا المايسىڭدار.
جالاڭ اياق دىبىسى ەسىكتەن ۇزاي بەردى دە، بىرنەشە سەكونتتەن كەيىن قايتىپ كەلدى.
— اشپاساڭدار، ەسىكتى بۇزامىز، — دەدى ديۋ رۋا.
ول مىس تۇتقانى سىعىمداي ۇستاپ، يىعىمەن ەسىكتى يتەرىپ قويدى. جاۋاپ بولمادى؛ سول كەزدە ول بار كۇشىن سالىپ جۇلقىنا يتەرىپ جىبەرگەندە، ەسكى قۇلىپ شىداس بەرمەدى. جۇلىنعان بۇراندالار جان-جاققا شاشىراپ، ديۋ رۋا مادلەناعا سوقتىعىپ قۇلاي جازدادى، — قولىنا مايشام ۇستاعان ول ەسىك الدىندا تۇر ەكەن، — جالاڭاياق، شاشىن ارقاسىنا بوس جىبەرگەن ۇستىندە تەك توسەك كويلەگى عانا بار.
— مىناۋ سول، ءبىز ۇستىنەن تۇستىك! — دەپ ايقايلاعان جورج بولمەگە ۇمتىلدى.
قالپاعىن قولىنا العان كوميسسار ونىڭ سوڭىنان ەردى. نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىعان مادلەنا ولاردىڭ جولىنا جارىق ءتۇسىرىپ ارتتارىندا كەلە جاتتى.
اس ۇيدەگى جيۋسىز قالعان ۇستەل ۇستىندە تاعام قالدىقتارى: شامپان شولمەگى، اشىلعان پاشتەت قالبىرى، مۇجىلگەن تاۋىق سۇيەكتەرى جانە جارتىلاي تىستەلگەن نان تۋرامدارى كوزگە ءتۇستى. بۋفەتتە ەكى تاقسىدا ۋستريسا قابىرشاقتارى ءۇيىلىپ قالىپتى.
جاتىنجاي استان-كەستەن. ورىندىق ارقالىعىندا ايەل كويلەگى ءىلۋلى تۇر، كرەسلو جاقتاۋىندا شالبار جاتىر. كەرەۋەت الدىندا ەكى ۇلكەن، ەكى كىشى — ءتورت باتەڭكە دومالاپ قالىپتى.
وسى ءبىر جيھازىمەن بىرگە جالداناتىن ۇيلەردىڭ بىر-بىرىنە ۇقساس قالىپتاعى جاتىن جايىندا، قوناقۇيلىك جيىركەنىشتى، جۇرەك اينىتاتىن قولاڭسا ءيىسى بار. ورىندىقتاردان، قابىرعادان، توسەكتەن، پەردەلەردەن اڭقىپ تۇرعان جاعىمسىز ءيىسى ۇزىلمەيتىن بولمەدە بار-جوعى ءبىر تۇنەپ شىققان، ءبىر كۇن نەمەسە جارتى جىل تۇرعان ادامنىڭ ءارقايسىسى مۇندا وزىنە ءتان ءبىر ءيىسىن قالدىرىپ كەتەدى دە، وسى ءيىس بۇعان دەيىنگى بولعانداردىڭ يىسىنە ارالاسىپ، اقىر اياعىندا سونداي ءبىر تۇسىنىكسىز، تاتتىلەۋ ءارى سونىمەن قاتار ادام توزگىسىز ساسىق يىسكە اينالىپ، وسىنداي مەكەمەلەرگە ورتاق ءسىڭىستى يىسكە اينالادى.
الدى اشىق پەش ۇستىندە تاتتىلەر سالىنعان-تاقسىلار، شارترەز شولمەگى مەن ىشىندەگىسى جارتىلاي ىشىلمەگەن ەكى رومكە تۇردى. قولا ساعاتتىڭ توبەسىنە سيليندر قالپاق ورنالاسىپتى.
كوميسسار جالت بۇرىلىپ، مادلەناعا تەسىلە قارادى.
— ءسىز كلەر-مادلەنا ديۋ رۋا حانىم، وسى جەردە تۇرعان كوسەمسوزشى پروسپەر-جورج ديۋ رۋا مىرزانىڭ زاڭدى ايەلى بولاسىز با؟
— ءيا، — دەپ، داۋسى قارلىعىڭقى شىقسا دا، انىق جاۋاپ قاتتى مادلەنا.
— بۇل جەردە نە ىستەپ ءجۇرسىز؟
ايەل جاۋاپ بەرمەدى.
— بۇل جەردە نە ىستەپ ءجۇرسىز؟ — دەپ قايتا سۇرادى پوليسيا شەنىندەگى ادام. — ءسىز ءوز ۇيىڭىزدە ەمەس، جالدامالى ۇيدە ءارى جالاڭاش-جالپى دەرلىك قالىپتا ءجۇرسىز. مۇندا نەگە كەلدىڭىز؟
ول جاۋاپ كۇتتى. ءبىراق مادلەنا تىرس ەتىپ ءۇن شىعارمادى.
— ءوزىڭىز ايتپاساڭىز، مۇنى مەن ءوزىم انىقتايمىن وندا، — دەدى كوميسسار.
كەرەۋەتتە جۇقا كورپەنىڭ استىنداعى ادام سۇلباسى انىق بايقالىپ جاتىر.
كوميسسار جاقىنداپ كەلدى.
— شاپاعاتتى مىرزا! — دەپ ءۇن قاتتى ول جاتقان ادامعا.
توسەكتەگى ادام قوزعالا قويمادى. ول قابىرعاعا قاراپ، باسىن جاستىقتىڭ استىنا تىعىپ جاتقان سياقتى.
لاۋازىمدى پوليسەي جاتقان ادامنىڭ يىعى-اۋ دەگەن تۇسقا قولىن تيگىزدى:
— شاپاعاتتى مىرزا! وتىنەمىن، مەنى كۇش قولدانۋعا ءماجبۇر ەتپەڭىز.
الايدا ورانىپ العان دەنەدە جان بەلگىسى جوقتاي، تىرپ ەتپەدى.
وسى كەزدە ديۋ رۋا كەرەۋەتكە قاراي ءبىر-اق قارعىپ كەلىپ، كورپەنى جۇلىپ الىپ، جاستىقتى اۋدارىپ تاستاعان كەزدە، استىنان اپپاق قۋداي بولىپ كەتكەن لاروش-ماتەنىڭ ءجۇزى كوزگە شالىندى. جورج ونى تاماعىنان شاپ بەرىپ، قىلقىندىرا سالعىسى كەلگەن ادامداي ۇڭىلە ءتۇسىپ. ءتىسىن شىقىرلاتتى:
— تىم بولماسا ۇجدانسىزدىعىڭىزدى مويىنداۋعا باتىلىڭىز جەتسەشى.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەپ سۇرادى ءتارتىپ ساقشىسى.
ەسى شىققان اشىنامىز ۇندەمەدى.
— مەن پوليسيا كوميسسارىمىن، ءاتى-جونىڭىزدى اتاۋىڭىزدى وتىنەم.
— ايتساڭىزشى، سۋ جۇرەك نەمە، ايتپەسە كىم ەكەنىڭىزدى مەن-اق ايتىپ بەرەيىن! — دەپ، اشۋدان قالشىلداپ كەتكەن ديۋ رۋا ايقايلاپ جىبەردى.
— كوميسسار مىرزا! — دەپ كۇمىلجي سويلەدى توسەكتە جاتقان كىسى. — مىنا بىرەۋدىڭ مەنى قورلاي سويلەۋىنە تىيىم سالىڭىز. مەن كىمگە جاۋاپ بەرۋىم كەرەك: سىزگە مە، الدە مىناعان با؟
تاماعى كەۋىپ قالعانداي داۋسى قىلعىنا شىقتى.
— ماعان، ارينە، ماعان، — دەدى لاۋازىمدى جان. — مەن سىزدەن سۇراپ تۇرمىن: ءسىز كىمسىز؟
اشىنامىز تاعى ءۇنسىز قالدى. كورپەنى يەگىنە دەيىن تارتا تۇسكەن ول جان-جاعىنا ماعىناسىز كوز جۇگىرتتى. قىسقا عانا شيراتپا مۇرتى بوزارىپ كەتكەن جۇزىندە ءتىپتى قاپ-قارا بولىپ كورىندى.
— دەمەك ءسىزدىڭ جاۋاپ بەرگىڭىز كەلمەيدى عوي؟ — دەدى كوميسسار. — وندا ءسىزدى تۇتقىنداۋعا تۋرا كەلەدى. تىم بولماسا تۇرەگەلىڭىز. اڭگىمەنى ءسىز كيىنگەن سوڭ جالعاستىرامىز.
توسەكتەگى دەنە قوزعالاقتاپ، ەرىندەرى جىبىر ەتتى:
— جۇرتتىڭ كوزىنشە تۇرا المايمىن.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى ءتارتىپ ساقشىسى.
— ويتكەنى... ويتكەنى... مەن جالاڭاشپىن، — دەپ، كۇمىلجي جاۋاپ قاتتى ول.
ديۋ رۋا مىرس ەتىپ، ەدەندە جاتقان جەيدەنى الدى دا، توسەككە لاقتىرىپ جىبەردى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى!.. تۇرا بەر!.. — دەپ ايعايلادى ول. — ايەلىمنىڭ الدىندا شەشىنۋگە ۇيالماعان جان مەنىڭ الدىمدا كيىنۋگە بەتىنەن باسپاي-اق قويسىن.
ول بۇرىلىپ، اشىق پەشكە قاراي كەتتى.
ەسىن جيىپ العان مادلەنا ءبارىنىڭ ورنىنا كەلمەستەي بىت-شىت بولعانىنا كوزى جەتىپ، ەندى نەنى بولسا دا قايىسپاي كوتەرۋگە بەلىن بۋعانداي ءتۇر بايقاتتى. باسىن تاكاپپارلانا كوتەرىپ العان ونىڭ كوزى وت شاشىپ تۇرعانداي. قاعاز قيىعىن ۋماجداپ الىپ، قوناق كۇتكەندەگىدەي-اق اشىق پەش جيەگىنە ورنالاسقان دوكىرلەۋ شىراعداندارداعى ون مايشامنىڭ ءبارىن جاعىپ شىقتى. سودان كەيىن اشىق پەشتىڭ ءمارمار جاقتاۋىنا سۇيەنە تۇرىپ، جالاڭ اياعىن ونىڭ سونە باستاعان جالىنىنا توسىپ ەدى، مىقىنىنا ارەڭ ىلىگىپ جۇرگەن بەلدەمشەسىنىڭ ارت جاعى كوتەرىلىپ كەتتى. قىزعىلت قوراپشادان تەمەكى الىپ تارتتى.
ونىڭ اشىناسى توسەگىنەن تۇرىپ بولعانشا، كوميسسار مادلەنانىڭ قاسىنا كەلدى.
— مۇنداي ىسپەن ءجيى اينالىساسىز با، قايىرىمدى مىرزا؟ — دەپ سۇرادى ايەل اسقاقتاي سويلەپ.
— نەعۇرلىم از بولعانىن قالايمىن، حانىم، — دەپ، وعان كوميسسار شىن جاۋاپ قاتتى.
ايەل كەكەسىندى مىرس ەتتى:
— ونىڭىز جاقسى ەكەن، ابىروي اپەرمەيتىن ءىس قوي.
ول ءوز كۇيەۋىن كوزىنە دە ىلمەيتىن ءتۇر بايقاتتى.
توسەكتەگى مىرزا بۇل كەزدە كيىنىپ بولعان ەكەن. شالبارىن ءىلىپ، باتىڭكەسىن كيىپ، جيلەتىن جۇرە تۇيمەلەپ بۇلاردىڭ قاسىنا كەلدى.
لاۋازىم يەسى وعان بۇرىلدى:
— ال ەندى، شاپاعاتتى مىرزا، كىم ەكەنىڭىزدى، مۇمكىن، ايتارسىز؟
ول ۇندەي قويمادى.
— وندا مەن ءسىزدى تۇتقىنداۋعا ءماجبۇرمىن،— دەدى كوميسسار.
— تيىسپەڭىز ماعان! — دەپ، باقىرىپ جىبەردى كەنەت مىرزامىز. — مەنىڭ جەكە باسىما تيىسۋگە بولمايدى.
ديۋ رۋا ونىڭ قاسىنا ۇرىپ جىعارداي ەكپىنمەن جەتىپ كەلدى.
— ءسىز قىلمىس ۇستىندە ۇستالدىڭىز... قىلمىس ۇستىندە... — دەپ، ىسىلداي سويلەدى ول. — مەنىڭ ءسىزدى قاماۋعا الۋعا قۇقىعىم بار... ءيا، بار. — سودان كەيىن اشۋدان تۇتىعا ايعايلاپ جىبەردى: — بۇل لاروش-ماتە، سىرتقى ىستەر ءمىنىستىرى!
مۇنى كۇتپەگەن پوليسيا كوميسسارى ىرشىپ ءتۇستى.
— شىنىندا دا، شاپاعاتتى مىرزا، ءسىز كىمسىز ءوزى، ايتساڭىزشى؟ — دەپ ابىرجي كۇبىرلەدى ول
بۇل جولى رۋحتانا تۇسكەن مىرزا داۋسىن شىعارا ءتىل قاتتى:
— بۇل جولى مىنا سۇمىراي شىندىعىن ايتتى. مەن شىنىندا ءمىنىستىر لاروش-ماتەمىن.
ءسويتتى دە، جورجدىڭ كەۋدەسىندە قىپ-قىزىل بولىپ جارقىراپ تۇرعان تەمىردى نۇسقاپ:
— بۇل جەكسۇرىنعا مىنا وردەندى مەن بەرگەنمىن! — دەدى.
ديۋ رۋا قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ول ءبىر-اق شالت قيمىل جاسادى — كەلەسى ساتتە ىلگەگىنەن جۇلىنعان تاسپا اۋەدە وت جالىنىنداي جەلبىرەپ، اشىق پەشكە قاراي ۇشىپ بارا جاتتى.
— سەن سياقتى ارامزالار بەرەتىن وردەندەردىڭ قۇنى، مىنە، وسىنداي.
قولدارى قۇشىرلانا تۇيىلگەن، تىستەرىن شىقىرلاتا اشۋدان ىسىنە قابارتقان ولار بىر-بىرىنە قاسقايا قاراپ تۇردى: ءبىرى — ارىقشا كەلگەن، ەدىرەيگەن مۇرتتى دا، ەكىنشىسى — تولىق دەنەلى، مۇرتى شيىرشىقتالا ساقينالانعان ەكى ەركەك.
كوميسسار ولاردىڭ ورتاسىنا ءتۇستى.
— سابىر ەتىڭىزدەر، مىرزالار، ءتارتىپ ساقتاڭىزدار!
ولار ءۇن-تۇنسىز بۇرىلىپ كەتىستى. مادلەنا ورنىنان قوزعالماستان، تەمەكىسىن سورعان كۇيى كۇلىمسىرەپ قويدى.
— ءمىنىستىر مىرزا! — دەپ ءسوز باستادى لاۋازىمدى پوليسەي. — مەن ءسىز بەن مىنا تۇرعان ديۋ رۋا حانىم ەكەۋىڭىزدىڭ وڭاشا ۇيدە ۇستەرىڭىزدەن ءتۇستىم: ءسىز توسەكتە جاتىرسىز، بۇل كىسى جارتىلاي جالاڭاش. كيىمدەرىڭىز بولمە ىشىندە جايراپ جاتىر. بۇل — زيناقورلىقتىڭ ايقىن كورىنىسى. ءسىز مۇنى جوققا شىعارا المايسىز. بۇعان نە ايتاسىز؟
— ايتارىم جوق، مىندەتىڭىزدى اتقارا بەرىڭىز،— دەپ كۇبىر ەتتى لاروش-ماتە.
كوميسسار مادلەناعا بۇرىلدى:
— ال ءسىز قايىرىمدى حانىم، مىنا مىرزا اشىناڭىز ەكەنىن مويىندايسىز با؟
— اشىنام ەكەنى راس! — دەپ شامدانا سويلەدى ول.
— باسقا سۇراعىم جوق.
ءتارتىپ ساقشىسى پاتەردىڭ جالپى جاعدايى، بولمەلەردىڭ ورنالاسۋى جونىندە تاعى ءبىر دەرەكتەردى جازىپ جاتتى. بۇل كەزدە ءمىنىستىر كيىنىپ بولىپ، پالتەسىن بىلەگىنە اسا سالدى دا، قالپاعىن الىپ، جازۋىن توقتاتقان كوميسسارعا بۇرىلدى:
— مەن سىزگە ەندى كەرەكپىن بە؟ نە ىستەۋىم كەرەك؟ كەتە بەرسەم بولاتىن شىعار؟..
ديۋ رۋا ونىڭ بەتىنە ارسىزدىقپەن كۇلە قارادى:
— نە ءۇشىن كەتپەكسىز؟ ءبىز بولدىق. توسەككە قايتا جاتىڭىز، شاپاعاتتى مىرزا. ءبىز كەتەمىز.
ول پوليسيا كوميسسارىنىڭ جەڭىنەن شىمشي ۇستاپ، ەسىككە يكەمدەدى:
— ءجۇرىڭىز، كوميسسار مىرزا، بۇل جەردە ەندى ءبىز ىستەيتىن ەشتەڭە قالعان جوق.
ءتارتىپ ساقشىسى تاڭىرقاعان تۇرمەن ونىڭ سوڭىنان ىلەستى. تابالدىرىق الدىندا جورج توقتاپ، ونى العا وزدىرماق بولدى. كوميسسار ادەپ ساقتاپ، باس تارتتى.
— ءوتىڭىز! — دەپ بولمادى جورج.
— سىزدەن كەيىن، — دەدى كوميسسار.
سول كەزدە جۋرنالشى ءيىلىپ، قۇرمەتپەن ءارى كەكەسىندى ۇنمەن:
— ءوتۋ ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز، كوميسسار مىرزا. بۇل مەنىڭ ءوز ۇيىمدەي بوپ قالدى عوي،— دەدى.
ءسويتتى دە، ابايلاپ، ادەيى ادەپتى تۇرمەن ەسىكتى جاۋىپ شىقتى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن جورج ديۋ رۋا "فرانسۋز ءومىرى" سارالقاسىنا كەلىپ كىردى.
ۆالتەر سوندا وتىر ەدى، — سوڭعى كەزدە تارالىمى كوبەيىپ، ونىڭ بانكىنىڭ بارعان سايىن شارىقتاي باستاعان تابىسىنا قوسار ۇلەسى كەڭەيە تۇسكەن "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" شىعۋىن ول بۇرىنعىشا ءوزى باقىلاپ، ءوزى باسشىلىق جاسايتىن.
باسپاگەر ونىڭ بەتىنە قارادى:
— ءا، بۇل ءسىز بە؟! ءتۇرىڭىز نەگە وزگەرىپ كەتكەن؟ بۇگىن نەگە تۇستىككە كەلمەدىڭىز؟ قايدان ءجۇرسىز؟
ءوز ءسوزىنىڭ اسەرى قانداي بولارىنا سەنىمى مول ديۋ رۋا ءار ءسوزىن قاداي ايتتى:
— مەن جاڭا عانا سىرتقى ىستەر ءمىنىستىرىن قۇلاتىپ كەلدىم.
ۆالتەر ونى قالجىڭداپ تۇر دەپ ويلادى.
— قۇلاتىپ كەلدىڭ... قالايشا؟
— مەن كابينەت قۇرامىن وزگەرتەمىن. بارى سول-اق. ول سۇمىرايدىڭ كوزىن باياعىدا قۇرتۋ كەرەك ەدى.
قاريا كۇمىلجىپ قالدى، — ول قىزمەتكەرى ماس ەكەن دەپ ويلادى.
— ءسىز ەسىڭىزدەن اداسقان شىعارسىز، — دەپ كۇبىرلەي سويلەدى ول.
— ەسىم دۇرىس. مەن جاڭا عانا ايەلىم مەن لاروش-ماتە مىرزانىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. پوليسيا كوميسسارى زيناقورلىق جاسالعانىن ءوز كوزىمەن كوردى. ءمىنىستىرىڭىز قۇرىدى.
ۆالتەر سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، كوزاينەگىن ماڭدايىنا سىرعىتتى.
— ءسىز قالجىڭداپ تۇرعان شىعارسىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قالجىڭ ەمەس. مەن ءتىپتى بۇل تۋرالى جاڭالىقتارعا حابار جازامىن.
— سوندا نە ىستەگىڭىز كەلەدى؟
— مەن انا الدامشىنى، قوعامعا ءقاۋىپتى وڭباعاندى الاستاسام دەيمىن! جولىما كولدەنەڭ تۇرام دەۋشىلەر جانىنان تۇڭىلەتىندەي ەتەمىن! ەشكىمدى دە ايامايمىن! — دەدى جورج قالپاعىن كرەسلوعا قويىپ جاتىپ.
باسپاگەر ماسەلەنىڭ مانىسىنە تۇسىنە المادى.
— ال... ايەلىڭىز شە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ەرتەڭ-اق ايىرىلىسۋ جايلى ءىس قوزعايمىن. مارقۇم فورەستەسىنە قايتىپ بارسىن.
— ءسىزدىڭ ايىرىلىسقىڭىز كەلە مە؟
— ارينە. مەن كۇلكى بولدىم. ولاردى قىلمىس ۇستىندە ۇستاۋ ءۇشىن تۇك سەزبەگەن بوپ كورىنۋگە تۋرا كەلدى. ەندى ءبارى ءبىتتى. ءبارى مەنىڭ قولىمدا.
ۆالتەر ءالى دە ەسىن جيا الماي، ديۋ رۋاعا جالتاقتاپ قاراي بەردى، ال ىشىنەن: "سايتان العىر، مىنا پىسىقپەن جاۋلاسپاعان ءجون"، — دەپ ويلادى.
— مەن ەندى ەركىنمىن... — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى جورج. — ازداعان بايلىعىم دا بار. قازان ايىندا، جاڭا سايلاۋ الدىندا مەن ءوزىم تۋعان جەرىمنەن داۋىسقا تۇسپەكپىن، — ول جاقتاعىلار مەنى جاقسى بىلەدى. جۇرتتىڭ كوزىنشە بەدەلىمدى تۇسىرگەن ايەلمەن ابىرويعا جەتە المايتىن ەدىم، ءوزىمدى ەشكىمگە سىيلاتا المايتىن ەدىم. ول مەنىڭ باسىمدى اينالدىرىپ، قاقپانىنا ءتۇسىرىپ العان بولاتىن. الايدا ونىڭ سيقىرلىعىن سەزگەننەن-اق باسقان ءىزىن اڭدۋمەن بولدىم.
ول قارقىلداي كۇلدى.
— بايعۇس فورەستە، الاڭسىز، سەنگىش فورەستە ءمۇيىزدى قالپىندا كەتە باردى. ال مەن ابايسىزدا موينىما ارتىپ العان قىرسىقتان دەر كەزىندە قۇتىلدىم. قولىمدى شەشىپ الدىم. ەندى مەن ۇزاققا شابامىن.
ول ورىندىقتىڭ ارقالىعىن الدىنا قاراتا اتتاي ءمىنىپ وتىرىپ، ويىن داۋىستاپ ايتقانداي-اق:
— ۇزاققا بارامىن... — دەپ قايتالادى.
ۆالتەر قاريا كوزاينەگىن ماڭدايىنان تۇسىرمەگەن كۇيى وعان باجىرايا قاراپ تۇرىپ، ىشىنەن: "ءيا، بۇل وڭباعان الىسقا بارار-اق — دەپ ويلادى.
جورج ورنىنان تۇردى.
— مەن ءقازىر ماقالا جازامىن. ارينە، ساقتىقتى ۇمىتپاۋ كەرەك. ەسىڭىزدە بولسىن: ءمىنىستىر ءۇشىن بۇل قاتتى سوققى بولادى. ول سۋ تۇبىنە كەتتى دەي بەرىڭىز. وعان ەشكىم قول ۇشىن سوزبايدى. "فرانسۋز ومىرىنە" ەندى ونى قورعاشتاۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.
ۆالتەر قاريا كىشكەنە بۇلتالاقتاپ تۇردى دا، اقىرى قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— تارتىنباڭىز، — دەدى ول، — وزىنە دە سول كەرەك.
IX
ارادا ءۇش اي ءوتتى. ديۋ رۋا بۇل ارادا ايىرىلىسۋعا قول جەتكىزىپ، ونىڭ ايەلى بۇرىنعى فورەستە فاميلياسىن قايتىپ الدى. شىلدەنىڭ ون بەسى كۇنى ۆالتەرلەر ترۋۆيلگە ءجۇرىپ كەتۋدى جوسپارلادى دا، قوشتاسۋ ءۇشىن ءبىر كۇندى قالا سىرتىندا وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى.
سەرۋەن بەيسەنبى كۇنگە بەلگىلەندى. تاڭعى ساعات توعىزدا ءتورت ات جەگىلگەن التى ورىندىق ۇلكەن كۇيمە بۇلاردى جولعا الىپ شىقتى.
تاڭعى استى سەن-جەرمەندە، IV گەنريحتىڭ ب ا ق ىشىندەگى ۇيىندە ءىشۋ جوسپارلانعان. ماركيز دە كازولدى جان-تانىمەن جەك كورەتىن، ءتىپتى ءتۇرىن كورگىسى كەلمەيتىن سۇيكىمدى دوس بۇل ساپاردا جالعىز جىگىت ءوزى بولۋعا تىلەك بىلدىرگەن. الايدا سوڭعى ساتتە ءۇي يەلەرى تاڭەرتەڭگىلىك گراف دە لاتۋر-يۆەلەندى الا كەتۋدى ۇيعاردى. وعان بۇل جونىندە كەشكىسىن حابار جىبەرىلدى.
اتتار ەليسەي دالاسى كوشەسىمەن جەلە جورتىپ ءوتىپ، وسى جۇرىسپەن بۋلون ورمانىن دا ارتتا قالدىردى.
ونشا ىستىق ەمەس، تاماشا جازعى كۇن تامىلجىپ تۇردى. كوگىلدىر اسپاندا قارلىعاش قاناتتارىنان پايدا بولعان دوڭگەلەك سىزىقتار اۋەدە كوپكە دەيىن تارقاماي تۇرىپ الاتىنداي بولىپ سەزىلەدى.
ايەلدەر جاعى ارتتا وتىردى: ورتاسىندا اناسى، ەكى قىزى ەكى جاعىندا؛ ەركەكتەر ولارعا قاراما-قارسى: ۆالتەر قوناقتارىن ەكى جاعىنا الا جايعاستى.
سەنانى، مون-ۆالەرەندى اينالىپ ءوتتى، بۋجيۆال دا ارتتا قالدى، ودان سوڭ پەككە دەيىنگى جول وزەندى جاعالادى دا وتىردى.
روزاعا ەلجىرەي كوز تاستاۋمەن بولعان جاسى ءبىرازعا كەلىپ قالعان گراف دە لاتۋر-يۆەلەننىڭ ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن جاق ساقالىن جەل ۇيتقىتۋىن قويمادى (ونى كورگەن ديۋ رۋانىڭ باسىنا: "جەل ونىڭ ساقالىمەن ويناۋعا قۇمار بولدى"، — دەگەن وي كەلدى). ولار ءبىر اي بۇرىن اتاستىرىلعان بولاتىن.
جورج اندا-ساندا سيۋزانناعا قاراپ قويىپ وتىردى؛ ولاردىڭ ەكەۋى دە بوپ-بوز ەدى. كوزدەرى كەزىگىپ قالعاندا ەكەۋى تەك وزدەرىنە عانا بەلگىلى نارسە جايلى ويشا ءتىل قاتىسقانداي بولادى دا، تەز كوزدەرىن اۋدارىپ اكەتەدى. ۆالتەر حانىم باقىتتى ءارى بايسالدى كەيىپتە وتىر.
تاڭعى اس ۇزاققا سوزىلدى. ديۋ رۋا پاريجگە ورالماس بۇرىن ءۇي الدىنداعى باستىرمادا قىدىرىستاۋعا ۇسىنىس جاسادى. اۋەلى ءبارى قابىرعانى جاعالاي قاز-قاتار تۇرىپ، الدارىنان اشىلعان كورىنىسكە تاماشالاي قارادى. ۇزىننان-ۇزاق كولبەۋ جاتقان تاۋ ەتەگىندەگى جاسىل شالعىندا سەنا الىپ ايداھارداي يرەلەڭدەپ، سۋىن مەزون-لافيتكە قاراي اكەتىپ بارادى. وڭ جاقتاعى توبەنىڭ جوتاسىنداعى ءمارليدىڭ سۋاعار ناۋاسى اسپاننان ءداۋ اياقتارى جىبىرلاپ سالبىراپ تۇسكەن الىپ جۇلدىز قۇرت سياقتانىپ كورىنەدى، ال ءمارليدىڭ ءوزى تومەندەگى قالىڭ ورماننان كوزگە شالىنباي قالىپتى.
بۇلاردىڭ كوز الدىندا جازىلىپ جاتقان كەڭ-بايتاق جازىقتىڭ ءار جەرىندە شاشىراي ورنالاسقان قىستاقتار كورىنەدى. كىشىگىرىم توعايدىڭ توزىڭقى كوگىنىڭ اراسىنان ۆەزينە توعاندارى جىلتىرايدى. سول جاقتا، الىس ءبىر جەردەن اسپانعا شانشىلعان ۇشكىر سارترۋۆيل شىركەۋىنىڭ مۇناراسى اسقاقتايدى.
— الەمنىڭ ەش جەرىنەن مۇنداي كورىنىستى تاپپايسىڭ، — دەدى ۆالتەر. — ءتىپتى شۆەيساريانىڭ وزىندە كەزدەسپەيتىن ادەمىلىك.
بۇلار اياڭداپ ءارى قاراي جىلجىدى، — ءبارى دە تاعى ءبىراز جۇرە ءتۇسىپ، اينالاعا كوز سۋارۋدى قالايدى.
جورج بەن سيۋزاننا ارتتا كەلە جاتتى. الداعىلار بىرنەشە ادىم ۇزاعان كەزدە ول قىزعا باسىن ەڭكەيتە ءتۇسىپ، اقىرىن داۋىسپەن سىبىرلاي سويلەدى:
— مەن ءسىزدى ۇناتامىن، سيۋزاننا. ەسسىز سۇيەمىن ءسىزدى.
— مەن دە، سۇيكىمدى دوس، — دەپ سىبىر ەتتى قىز.
— ەگەردە ءسىز ماعان ايەل بولماساڭىز، مەن پاريجدە قالمايمىن، فرانسيادان كەتىپ قالامىن.
— اكەممەن سويلەسىپ كورىڭىز. مۇمكىن، كەلىسىپ قالار.
جورجدىڭ تاماعىنان قارسىلىق بەلگىسىندەي اسىعىس دىبىس شىقتى.
— جوق، تاعى قايتالاپ ايتامىن: ودان پايدا جوق. ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگى مەن ءۇشىن تارس جابىلادى، مەنى سارالقادان دا ايداپ شىعادى، سىزبەن كورىسۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولادى. رەسمي ۇسىنىس جاساۋىم تەك وسىلاي عانا اياقتالارىنا سەنە بەرىڭىز. ءسىزدى ماركيز دە كازولعا بەرۋدى ۇيعارىپ وتىر. اتا-اناڭىز ءسىز، ايتەۋىر، ءبىر كەلىسەدى دەپ كۇتىپ ءجۇر.
— سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەپ سۇرادى قىز.
جىگىت بىردەن جاۋاپ قاتپاي، ونىڭ بەتىنە قيعاشتاي قارادى.
— مەن ءۇشىن باتىل قادام جاساي الار ما ەدىڭىز؟
— ءيا، — دەدى قىز ويلانباستان.
— جانكەشتى ارەكەتكە؟
— ءيا.
— اكەڭىز بەن اناڭىزعا قارسى شىعۋعا باتىلىڭىز جەتەر مە ەكەن؟
— ءيا.
— شىن با؟
— شىن.
— وندا جالعىز عانا ءبىر ءادىس بار. ءبارىن مەن ەمەس، ءسىز باستاۋىڭىز كەرەك. ءسىز ءبىر ءۇيدىڭ الاقانىنا سالعان ەركەسىسىز، ەشكىم بەتىڭىزدەن قاقپايدى، تاعى ءبىر تەنتەكتىگى دەپ قويا سالادى. ەندى قۇلاق سالىڭىز. بۇگىن كەشكە، ۇيگە كەلگەن سوڭ اناڭىزبەن عانا وڭاشا سويلەسىپ كورىڭىز. مەنىڭ ايەلىم بولعىڭىز كەلەتىنىن ايتىڭىز. ول بۇعان، ارينە، شەكتەن شىعا اشۋلانادى...
— جو، اپام قايتا قۋانادى! — دەپ سيۋزاننا ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— قۋانبايدى، — دەدى جىگىت شەشىمدى ۇنمەن، — ءسىز اناڭىزدى بىلمەيسىز. قايتا اكەڭىزدەن ءارمان اشۋعا بۋلىعىپ، ىزالانادى، كورىڭىز دە تۇرىڭىز. ءبىراق ءسىز ايتقانىڭىزدان قايتپاي تۇرىپ الىڭىز، مەنەن باسقا ەشكىمگە كۇيەۋگە شىقپايمىن دەڭىز. جاراي ما؟
— جارايدى.
— اناڭىزدان شىققان سوڭ اكەڭىزگە بارىپ، ۇزىلدى-كەسىلدى سەنىمدى تۇرمەن جاڭاعى ءسوزدى وعان دا ايتىڭىز.
— ءيا، ءيا. ال سودان سوڭ؟
— ودان ارعىسى ەڭ ماڭىزدى قادام. ەگەر ءسىز وزىڭىزگە سەنىمدى بولساڭىز، مەنىڭ ايەلىم بولۋعا شىن بەل بايلاساڭىز، مەنىڭ قىمباتتىم، مەنىڭ كىشكەنتاي عانا سيۋزاننام... وندا مەن... مەن ءسىزدى الىپ قاشامىن!
قىز قۋانعاننان الاقان سوعىپ جىبەرە جازدادى.
— نەتكەن باقىت! ءسىز مەنى الىپ قاشاسىز! قاشان، قاشان؟
كىتاپتاردان وقىعان قاراڭعىلىقتى جامىلىپ قاشىپ شىعۋ، پوشتا تاسۋشى اربالار، ارزانقول اسحانالار، شىتىرمان وقيعالار — شىنعا اينالعالى تۇرعان سيقىرلى تۇستەي — قىز قيالىن قوزعاپ ءوتتى.
— قاشان بولادى بۇل؟ — دەپ قايتا سۇرادى ول.
— ءتىپتى بۇگىن كەشكە... تۇندە، — دەدى جىگىت اقىرىن عانا.
— سوندا قايدا بارامىز؟ — دەپ ىنتىعا سۇرادى قىز.
— ول مەنىڭ قۇپيام. ءار قادامىڭىزدى ساراپتاڭىز. بىرگە قاشقاننان كەيىن ءسىز مەنەن باسقا ەشكىمگە كۇيەۋگە شىعا المايتىنىڭىزدى ءبىلۋىڭىز كەرەك. جالعىز جولى وسى، ءبىراق ول... ءسىز ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى جول..
— مەن سوزىمنەن تانبايمىن... — دەدى قىز. — مەن سىزبەن قالاي كەزدەسەمىن؟
— ءسىز ۇيدەن جالعىز شىعا الاسىز با؟
— ءيا، مەن قاقپانى اشا الامىن.
— وندا بىلاي، ءتۇن ورتاسىندا، ەسىك كۇزەتۋشى ۇيقىعا جاتقاننان كەيىن، كەلىسىم الاڭىنا كەلىڭىز. مەن تەڭىز مىنىستىرلىگىنىڭ الدىندا كۇيمەمەن توسىپ تۇرامىن.
— كەلەمىن.
— مىندەتتى تۇردە مە؟
— مىندەتتى تۇردە.
جىگىت ونىڭ قولىن قاتتى قىستى.
— مەن ءسىزدى سۇيەمىن! ءسىز قانداي جاقسى، باتىل ەدىڭىز! سونىمەن، ءسىزدىڭ ماركيز دە كازولعا تۇرمىسقا شىققىڭىز كەلمەيتىنى راس قوي؟
— ارينە، راس!
— بۇگىن ءسىز وسىنى ايتقاندا اكەڭىز قاتتى اشۋلاندى ما؟
— اشۋلانعاندا قانداي! مەنى موناستىرعا جىبەرەمىن دەدى.
— كورىپ تۇرسىز عوي، باتىل قيمىلداماساق بولمايدى.
— مەن باتىل بولامىن.
قاشىپ كەتۋ تۋرالى ويعا بەرىلگەن ول الىس كوكجيەككە كوز تىكتى. مىنا جىگىتپەن الىسقا-الىسقا ساپار شەگەدى... ول مۇنى الىپ قاشادى!.. قىزدىڭ كوكىرەگىن ماقتانىش كەرنەدى. ول ءوزىنىڭ ابىرويىنا داق ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەنىن، ۇياتىن ويلاپ جاتپادى. بۇل قادامى قايدا باستارىنا دا وي جۇگىرتە المادى، وعان ورەسى جەتپەيتىن ەدى.
ۆالتەر حانىم ارتىنا بۇرىلدى.
— قىزىم، مۇندا كەل! — دەپ داۋىستادى ول. — نەعىپ سۇيكىمدى دوس ەكەۋىن كەيىندەپ قالدىڭدار؟
بۇلار قاتارعا كەلىپ قوسىلدى. ولار تاياۋ ارادا ۆالتەرلەر اتتانعالى جاتقان تەڭىز كۋرورتى تۋرالى ءسوز ەتىپ تۇر ەكەن.
كەلگەن جولدى قايتالاماس ءۇشىن، شاتۋ ارقىلى قايتۋعا شەشىم قابىلداندى.
جورج ءۇنسىز وتىردى. ول تەرەڭ ويدا ەدى. سونىمەن، ەگەر مىنا قىزدىڭ باتىلدىعى جەتسە، ول اقىرىندا ءوز ماقساتىنا قول جەتكىزبەك. ءۇش اي بويى ول قىزدىڭ باسىن اينالدىرۋمەن بولدى. تەك ءوزىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ونەرىن اياماي جۇمساپ، قىزدى الدادى، اربادى، اقىرى تابىندىرىپ الدى. جەڭىل ويلى قۋىرشاقتىڭ جانىن جاۋلاپ الۋ اسا قيىنعا تۇسە قويمادى.
ەڭ الدىمەن ول قىزدىڭ ماركيز دە كازولگە كۇيەۋگە شىعۋدان باس تارتۋىنا قول جەتكىزدى. ەندى، مىنە، وزىمەن قاشىپ كەتۋگە كوندىرىپ وتىر. بۇدان باسقا جول جوعىنا سەندىردى.
ۆالتەر حانىم بۇعان قىزىن بەرۋگە ەشقاشاندا كەلىسپەيتىنىن ول جاقسى بىلەدى. ايەل بۇنى ءالى دە سۇيەدى جانە ءومىر بويى ءسۇيىپ وتەتىن ءتۇرى بار. ونى جورجدىڭ ەسەپكە قۇرىلعان سالقىندىعى عانا تەجەپ كەلەدى، ايتپەسە ءۇمىتسىز دە ىرىقسىز قۇمارلىقتان ءمۇجىلىپ جۇرگەنىن ءىشى سەزەدى. ول ايەلدى ەش كوندىرە الماس ەدى. مۇنىڭ سيۋزانناعا ۇيلەنۋىنە جول بەرمەيدى ول.
ال قىزدى قولعا ءتۇسىرىپ، اتا-اناسىنىڭ قاسىنان الىپ كەتە السا، ول قىز اكەسىمەن تەرەزەسى تەڭ ادامشا كەلىسسوز جۇرگىزەر ەدى.
تەرەڭ ويعا باتقان ديۋ رۋا وزىنە قاراتا ايتىلعان سوزدەرگە ءمان بەرىپ جاتپاستان، قوستاي بەردى. تەك قالاعا كىرگەن كەزدە عانا بويىن جيىپ الدى.
سيۋزاننا دا ويلى قالىپتا كەلەدى. ءتورت اتتىڭ موينىنا تاعىلعان قوڭىراۋلار شىلدىرلاپ، وسى اۋەننەن ونىڭ كوز الدىنا اي ساۋلەسىمەن عانا اجىراتارلىق شەتسىز-شەكسىز تۇنگى جول، قاراۋىتقان ورمان، جول توعىسىنداعى ارزانقول اسحانا، سوڭىنان شىققان قۋعىن كەلىپ قالا ما دەپ اسىعا-اپتىعا اتتارىن اۋىستىرىپ جاتقان ارباكەشتەر ەلەسى كولبەڭدەدى.
كۇيمە ءزاۋلىم ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىرىپ توقتاعان كەزدە، ۆالتەرلەر جورجدى تۇستىك ىشۋگە قالۋعا ۇگىتتەي باستادى. ءبىراق ول باس تارتىپ، ۇيىنە كەتىپ قالدى.
ۇيىندە ول جەڭىل عانا شايلانىپ، ءداپ ءبىر الىس ساپارعا شىعاتىنداي-اق قاعازدارىن رەتتەۋگە كىرىستى. كەسىرى تيەدى-اۋ دەگەن حاتتاردى وتقا سالدى، ءبىرازىن الىسىراق تىقتى، كەيبىر دوستارىنا حات جازدى.
ارا-اراسىندا ساعاتىنا قاراپ قويعان ول: "ءقازىر انا جاقتا ناعىز مايدان بوپ جاتقان شىعار"، — دەپ ويلادى. كوكەيىنە كۇدىك جۇگىردى. ەگەر ويلاعانى بولماي قالسا شە؟ ءبىراق قورقاتىن نە بار؟ سۇتتەن اق بولىپ شىعۋ قيىن ەمەس. دەگەنمەن ءىرى ويىنعا بوس تىگىپ وتىر ول!
ون ءبىردىڭ كەزىندە ول ۇيدەن شىعىپ، ءبىراز اياڭداپ ءجۇردى، سودان كەيىن كۇيمە جالدادى دا، كەلىسىم الاڭىنداعى تەڭىز مىنىستىرلىگىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى.
ارا-تۇرا سىرىڭكەنىڭ ءشيىن جاعىپ، ساعاتىنا قارايدى. ساعات ون ەكىگە جاقىنداعاندا ول شىدامسىزدانا باستادى. ءسات سايىن ەسىكتەن باسىن شىعارىپ، سيۋزاننا كەلە جاتقان جوق پا دەپ كوز جۇگىرتەدى.
الىسىراق جەردەگى ءبىر ساعات ون ەكىنى سوقتى، ىلە جاقىنىراق جەردەگى ءبىر ساعات، ودان كەيىن ەكى ساعات قوسىلا، ەڭ اقىرىندا مۇلدەم الىستان تاعى ءبىر ساعات ون ەكىنى سوقتى. سوڭعى قوڭىراۋ باسىلا بەرە ول: "ءبارى ءبىتتى. قۇرىدىم. قىز كەلمەيدى"، — دەپ ويلادى.
دەگەنمەن تاڭ اتقانشا كۇتۋگە بەل بايلادى. .مۇنداي جاعدايدا ءتوزىمدى بولعان ءجون.
ءبىرازدان كەيىن ون ەكىدەن ون بەس مينۋت كەتكەنىن، ودان كەيىن ون ەكى جارىمدى، سونان سوڭ ون بەس ءمينۋتسىز ءبىردى جانە اقىرىندا بارلىق ساعات باعانا ون ەكىنى سوققانىنداي رەتپەن بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۇنگى ءبىردى سوقتى. ول ەندى كۇتۋدى قويىپ، انا جاقتا نە بولىپ قالعانىن تۇسىنۋگە تىرىسىپ، باس قاتىرىپ وتىرعان ەدى. كەنەت كۇيمە تەرەزەسىنەن ايەل باسى قىلتيدى.
— ءسىز وسىندامىسىز، سۇيكىمدى دوس؟
ول ورنىنان ۇشىپ تۇردى. تىنىسى تارىلىپ كەتكەندەي.
— سيۋزانناسىز با؟
— ءيا، بۇل مەنمىن.
ساسقانىنان ەسىكتىڭ تۇتقاسىن بۇراي الماي جاتىپ:
— ءا، بۇل ءسىز بە... ءسىز... كىرىڭىز... — دەپ قايتالاي بەردى.
قىز كىرىسىمەن ونىڭ قاسىنا سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. جورج ارباكەشكە: "ايداڭىز!" — دەپ ايعاي سالدى دا، اتتار الا جونەلدى.
سيۋزاننا القىنا دەم الىپ، سويلەۋگە ءتىلى كەلە قويمادى.
— قالايشا بۇلاي بولدى؟ — دەپ سۇرادى جىگىت.
— و، سۇمدىق بولدى، اسىرەسە اپاممەن سويلەسكەنىم سۇمدىق، — دەپ سىبىرلادى ەسىنەن تانۋعا جاقىن وتىرعان قىز.
جورج تولقىعاننان دىرىلدەپ كەتتى.
— اپاڭىزبەن بە؟ ول سىزگە نە دەدى؟ ايتىڭىزشى.
— ايتارى جوق، سۇمدىق! مەن ءبارىن ويلاپ الدىم دا، كىرىسىمەن بىردەن اشىق ايتتىم. ول بوزارىپ كەتتى دە، ايقايعا باستى: "ەشقاشاندا! ەشقاشاندا!" ال مەن جىلادىم، دولدانىپ، سىزدەن باسقا ەشكىمگە كۇيەۋگە شىقپايمىن دەپ انت-سۋ ءىشتىم. ول مەنى ۇرىپ جىبەرە مە دەپ ەدىم. ەسىنەن اداسقانداي قالشىلداپ، مەنى ەرتەڭ-اق موناستىرعا جىبەرمەك بولدى. مەن ونى مۇنداي كۇيدە ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن. وسى كەزدە ايقاي-شۋدى ەستىپ، اكەم كىرىپ كەلدى. ول اپام قۇساپ اشۋ شاقىرا قويعان جوق، ءبىراق ءسىزدىڭ مەن ءۇشىن جاقسى سەرىك ەمەس ەكەنىڭىزدى ايتتى. ولاردىڭ سوزىنە ىزالانعان مەن ولاردان دا اسىرا ايقايلادىم. اكەم وزىنە ءتىپتى جاراسپايتىن قايعىلى تۇرمەن مەنىڭ شىعىپ كەتۋىمدى تالاپ ەتتى. سول كەزدە مەن سىزبەن قاشۋعا بەلدى بەكەم بايلادىم. سونىمەن، مەن وسىندا وتىرمىن. ال ءبىز قايدا بارامىز؟
ديۋ رۋا ونى بەلىنەن ەركەلەتە قۇشاقتاپ، اڭگىمەسىن ءبىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭدادى، ونىڭ اكە-شەشەسىنە جىنى ۇستادى. ايتەۋىر، قىزدارى قولىندا. كوكەلەرىڭ كوزدەرىنە كورسەتەدى ەندى.
— پويىزعا كەشىگىپ قالدىق، — دەدى ول. — كۇيمە ءبىزدى سيەۆرگە اپارادى، سوندا قونىپ شىعامىز. ال ەرتەڭ لاروش-گييونعا بارامىز. بۇل سەنا جاعالاۋىنداعى، مانت پەن بوننەر اراسىندا ورنالاسقان قىستاق.
— ال مەن وزىممەن ەشقانداي كيىم العان جوقپىن. سوقا باسىم شىعىپ كەتتىم، — دەدى سيۋزاننا.
جىگىت الاڭسىز كۇلىمسىرەدى:
— ەشتەڭە ەتپەيدى، سول جاقتا ءبىر ءجونى تابىلار.
كۇيمە كوشەمەن زىرلاپ كەلەدى. جورج قىزدىڭ قولىن الىپ، اقىرىنداپ، قۇرمەتپەن سۇيە باستادى. قۇر عانا ايمالاۋمەن تىنۋدى ول بىلمەيتىن، سوندىقتان قىزبەن قالاي سويلەسۋدى بىلمەي داعداردى. كەنەت وعان قىز جىلاپ وتىرعانداي كورىندى.
— سىزگە نە بولدى، قىمباتتىم؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى ول.
— بايعۇس اپام، مەنىڭ جوق ەكەنىمدى بىلگەن بولسا، كوز ىلە الماي جاتقان شىعار، — دەدى ول كوز جاسىنا بۋلىعا وكسىپ.
ۆالتەر حانىم، شىنىندا، ۇيىقتاعان جوق بولاتىن.
سيۋزاننا بولمەدەن شىعىپ كەتكەندە، ول كۇيەۋىمەن وڭاشا قالدى.
ايەلدىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، قاپالانىپ وتىردى.
— قۇدايىم-اي! بۇل نەعىلعاندارى؟
— بۇل انا قاسكۇنەم ونىڭ باسىن اينالدىرىپ الدى دەگەن ءسوز، — دەدى ۆالتەر بۇرق ەتىپ. — كازولدەن باس تارتۋعا كوندىرگەن دە سول. ول وڭباعاننىڭ كوزدەگەنى قىزدىڭ جاساۋى عانا.
ۆالتەر اشۋ قىسىپ، بۇرىشتان بۇرىشقا ادىمداپ جۇرە باستادى.
— سەن دە سونى ماڭىڭا ءۇيىر عىپ، ەلىكتىرىپ، الپەشتەدىڭ كەلىپ، بۇزاۋىنداي ەتىپ سىلاپ-سيپاپ باقتىڭ. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ەستىگەنىمىز: "سۇيكىمدى دوس، سۇيكىمدى دوس". ال تارت ەندى جازاسىن!
ايەل بوزارىپ كەتتى.
— مەن... ەلىكتىردىم بە؟
— ءيا، سەن! — دەپ بەتىنە بىلش ەتكىزدى ول — ءبارىڭ تەك سونى عانا كورە قالدىڭدار: اناۋ مارەل، سيۋزاننا، ءبارىڭ، ءبارىڭ. سەنىڭ ونسىز ءبىر كۇن دە تۇرا المايتىنىڭدى مەن سەزبەدى عوي دەيمىسىڭ؟
ۆالتەر حانىم بويىن تىكتەدى.
— مەنىمەن بۇلاي سويلەسۋگە حاقىڭىز جوق، — دەدى ول قايعىلى داۋىسپەن. — مەنىڭ ءسىز سياقتى كوشە تاربيەسىندە وسپەگەنىمدى ۇمىتپاڭىز.
كۇيەۋى ىركىلىپ قالا جازدادى دا، قايتا اشۋعا باسىپ: "قۇرىڭدارشى ءبارىڭ!"— دەپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
جالعىز قالعان ۆالتەر حانىم ايەلدىك تۇيسىكپەن ايناعا ۇمتىلدى — جاڭاعى ەستىگەندەرى سونشالىقتى جان سەنگىسىز سۇمدىق بولىپ كورىنگەنى سونداي، ءوزىن دەمدە قارتايىپ كەتكەندەي سەزىندى. سيۋزاننا سۇيكىمدى دوسقا عاشىق بوپ قالعان! سۇيكىمدى دوس سيۋزانناعا ۇيلەنگىسى كەلەدى! جوق، ول قاتەلەسەدى، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! ارينە، قىزدىڭ سۇلۋ جىگىتتى ۇناتۋى مۇمكىن، ول ءوزىن سوعان كۇيەۋگە بەرە قويادى دەپ شولجاڭداۋى مۇمكىن. ال جىگىت؟ جىگىت ونىمەن استىرتىن ءسوز بايلاسۋى مۇمكىن ەمەس! ۆالتەر حانىمنىڭ ويى اياق استىنان اۋىر قايعى كورگەن ادامداي شاتاسىپ كەتتى. جوق، سۇيكىمدى دوس سيۋزاننانىڭ قىلىعىنان حابارسىز بولار.
ول جىگىتتىڭ بۇل جەردە قاتىسى بار ما، جوق پا دەگەن وي توڭىرەگىندە ۇزاق باس قاتىردى. ەگەر قىزدى ايداپ سالعان سول بولسا، نەتكەن وڭباعاندىق!
ەندى نە بولماق؟ الدا تەك قانا ءقاۋىپ، ازاپ كۇتىپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى ايەلگە.
ەگەر جىگىتتىڭ قاتىسى بولماسا، وندا قورقاتىن ەشتەڭە جوق. سيۋزاننانى جارتى جىلداي ساياحاتقا جىبەرسە، ءبارى ۇمىتىلادى. ءبىراق وسىدان كەيىن ءوزى وعان قالاي قارار ەكەن؟ ونى ءالى كۇنگە سۇيەتىنى راس. بۇل قۇشتارلىق جۇرەگىنە جەبەشە قادالىپ قالعان، جۇلىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ونسىز ءومىر ءسۇرۋدى ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ودان ولگەن ارتىق.
ساعىنىش پەن كۇدىك قاماۋىندا ول ۇزاق جاتتى. تۇسىنىكسىزدىك پەن اۋىر ويدان باسى سولقىلداپ اۋىردى. مىنا جاعدايدىڭ شەشىمىن تابا الماي سارساڭ قىلعان بەلگىسىزدىك تورىعۋعا ۇلاستى. ساعاتىنا قاراپ ەدى: ەكى بولىپ قالىپتى. "مەن شىداي الار ەمەسپىن، — دەدى ول وزىنە-وزى، — اقىلىمنان اداساتىن ءتۇرىم بار. ءبارىن ءبىلىپ الۋ كەرەك. سيۋزاننانى وياتىپ، ءبارىن دە سۇراپ بىلەيىن".
تىقىرىن سەزدىرمەس ءۇشىن باتىڭكەسىن شەشىپ، قولىنا مايشام الدى دا، قىزىنىڭ بولمەسىنە قاراي بەتتەدى. ەسىكتى اقىرىن اشىپ، كەرەۋەتكە كوز سالدى. توسەكتىڭ قىرى سىنباپتى. العاشىندا ويىنا جاماندىق ورالعان جوق، — قىزى ءالى اكەسىمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلادى. كەنەت بىردەڭەدەن سەكەم العان ايەل كۇيەۋىنىڭ بولمەسىنە قاراي تۇرا جۇگىردى. قۇپ-قۋ بولىپ القىنعان كۇيى ونىڭ جاتىن جايىنا اسىعىس كىرىپ كەلدى. ۆالتەر توسەكتە كىتاپ وقىپ جاتىر ەكەن.
— نە بوپ قالدى؟ نە بولدى ساعان؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى ول.
— سيۋزاننانى كوردىڭ بە؟
— مەن؟ جوق. نە بولدى؟
— ول.. ول.. كەتىپ قالىپتى. بولمەسىندە جوق.
ۆالتەر توسەگىنەن قارعىپ تۇرىپ، اياق كيىمىن ىلە سالدى دا، تۇنگى كويلەگىمەن قىزىنىڭ بولمەسىنە قاراي جۇگىردى.
كىرىپ كەلگەندە-اق ول ءبارىن ۇقتى. قىزى قاشىپ كەتكەن.
ول كرەسلوعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى دە، شامدى ەدەنگە قويدى.
ايەلى سوڭىنان ىلەسە كىردى.
— ءيا، نە؟ — دەگەندى ازەر ايتتى ول.
ۆالتەردىڭ جاۋاپ قاتۋعا دا، اشۋلانۋعا دا شاماسى قالماپتى.
— ءبارى ءبىتتى،— دەدى اقىرىندا ول ىڭىرسي ءتىل قاتىپ، — قىز سونىڭ قولىندا. ءبىز قۇرىدىق.
ايەلدىڭ جۇزىندە تۇسىنبەستىك بايقالدى.
— قۇرىعانى نەسى؟
— وپ-وڭاي قۇرىدىق. ەندى ولاردى ۇيلەندىرمەسكە ءالىمىز جوق.
ايەلدىڭ كومەيىنەن اڭ ىرىلىنا ۇقساس دىبىس شىقتى.
— وعان! ەشقاشاندا! ەسىڭنەن اداسقانبىسىڭ؟!
— ۇلىعاننان پايدا جوق، — دەدى ۆالتەر جابىرقاۋ جۇزبەن. — ول قىزدى الىپ كەتىپ، ابىرويىن توكتى. ەندى قالعانى ەكەۋىن قوسۋ عانا. ەگەر اقىلمەن ىستەسەك، ەشكىم سەزبەي دە قالادى.
— بەرمەيمىن، بەرمەيمىن سيۋزاننانى وعان! — دەپ قايتالاي بەردى بۇكىل دەنەسىمەن قالشىلداپ كەتكەن ايەل. — ەشقاشاندا كەلىسپەيمىن!
— قىزدى تورىنا ءتۇسىرىپ تە قويدى عوي ول — دەپ ۆالتەر كۇيزەلە سويلەدى. — ءىس ءبىتتى. ەندى ءبىز كەلىسىم بەرگەنشە ول ونى بوساتپاي، تىعىپ ۇستايدى. سوندىقتان جانجال شىعارماس ءۇشىن، ءبىز ءقازىر كەلىسۋىمىز كەرەك.
ۆالتەر حانىمنىڭ ەشكىمگە باتىپ ايتا المايتىن قايعىدان ءىشى يت ۇلىعانداي اشىدى.
— جوق، جوق! مەن كەلىسپەيمىن! — دەپ قايتالاي بەردى ول.
كۇيەۋى شىداماي كەتتى.
— كەلىسپەگەندە نە ىستەيسىڭ! باسقا جول جوق. Ah، وڭباعان-اي دەسەڭشى، جاندى جەردەن ۇستاعانىن قاراشى!.. قۋلىعىنا نايزا بويلامايدى! تەگى جاعىنان ءبىز ودان دا ارتىعىن تابار ەدىك، ال اقىلى مەن مانساپقورلىعى جاعىنان ەشكىم مۇنىڭ شاڭىنا ىلەسە الماس. ونىڭ بولاشاعى زور. دەپۋتات تا، ءمىنىستىر دە بولادى ول
— مەن وعان سيۋزاننانى ەشقاشان بەرمەيمىن... — دەپ مالىمدەدى ۆالتەر حانىم الدەقانداي وشپەندىلىكپەن. — ەستىپ تۇرمىسىڭ؟.. ەشقاشاندا!
اقىر اياعىندا ۆالتەر ىزالانىپ، پاراساتتى ادام رەتىندە سۇيكىمدى دوستىڭ جاعىنا شىعىپ الدى.
— اۋزىڭدى جاپ ەندى... ايتىپ تۇرمىن عوي، وسىلاي ەتپەسەك بولمايدى دەپ. كىم بىلەدى؟ مۇمكىن، كەيىن وكىنبەيتىن بولارمىز. مۇنداي ادامداردىڭ كىم بولىپ شىعارىن الدىن الا بولجاۋ قيىن. ونىڭ انا لاروش-ماتە اقىماقتى ءۇش-اق ماقالا جازىپ اياعىن اسپاننان كەلتىرگەنىن كوردىڭ عوي، ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ ابىرويىنا شىق جۋىتقان جوق، ال الدانعان ەركەك جاعدايىندا قالۋ وعان ادام ايتقىسىز ەمەس پە؟ كەلەشەك كورسەتەر. ازىرگە ول ءبىزدى القىمنان الىپ تۇر، سۋدان تازا بوپ سىتىلىپ شىعا المايمىز.
ايەل جەرگە جاتا قاپ شىڭعىرا دومالاعىسى، ءوز شاشىن ءوز جۇلىپ-جۇلىپ العىسى كەلدى.
— ول قىزدى الا المايدى!.. — دەپ كوكبەتتەنە قايتالادى ول — مەن بەر... مەي... ءمىن!..
ۆالتەر ورنىنان تۇرىپ، شامدى قولىنا الدى:
— سەن بارشا ايەلدەر سياقتى اقىماقسىڭ. سەندەر تەك سەزىم جەتەگىندە كەتەسىڭدەر. جاعدايعا بەيىمدەلۋ دەگەندى بىلمەيسىڭدەر. ال مەن ول ەكەۋىن ۇيلەندىرەمىن. ءسوز ءبىتتى!
اياق كيىمىن سۇيرەتە باسىپ ول بولمەدەن شىعىپ كەتتى. ۇيقىعا بوككەن ءزاۋلىم ءۇيدىڭ كەڭ دالىزىمەن ەلەس قۇساپ ەلەگىزي جىلجىعان ول ءوز جاتىنجايىنا سىپ بەرىپ جوعالدى.
ۆالتەر حانىم ورنىنان قوزعالا المادى، — ايتىپ جەتكىزگىسىز قايعى القىمىنان الىپ بۋىندىرىپ تۇرعانداي. ول بولعان وقيعانى اقىل ەلەگىنە سالىپ تارازىلاۋعا دا دارمەنسىز. تەك ازاپ شەگۋدە. وسىلاي قوزعالىسسىز تاڭ اتقانشا تۇرا بەرۋگە دە شاماسى جوعىن سەزەدى. جۇگىرىپ شىعىپ، باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتكىسى كەلەدى، جۇرتتان كومەك، جاردەم تىلەگىسى كەلەدى.
كىمنەن جاردەم سۇراسا ەكەن؟ كىمگە بارسا ەكەن؟ كىم... كىم... قاسيەتتى اكەيگە! ءيا، قاسيەتتى اكەيگە! سونىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ءبارىن مويىندايدى، كۇناكارلىعىن ايتادى، مىنا قاسىرەتىن باياندايدى. ول انا جەكسۇرىننىڭ سيۋزانناعا ۇيلەنۋگە بولمايتىنىن تۇسىنەدى دە، وعان جول بەرمەيدى.
تەز قاسيەتتى اكەيدى تابۋ كەرەك!
ءبىراق ونى قايدان تابادى؟ ءدال ءقازىر قايدا جۇگىرگەندەي؟ مىنا جەردە قالۋعا دا ءتوزىمى جەتەر ەمەس.
وسى ساتتە ونىڭ كوز الدىنا سۋ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسانىڭ جارقىن بەينەسى ەلەستەي قالدى. ول يسانى ءدال ءقازىر سۋرەتكە قاراپ تۇرعانداي انىق كوردى. دەمەك ول مۇنى شاقىرىپ تۇرعانى.
ول بۇعان: "ماعان كەل. اياعىما جىعىل مەن سەنى جۇباتامىن، نە ىستەۋ كەرەگىن ايتىپ بەرەمىن"، — دەپ تۇرعانداي ەدى.
ايەل قولىنا مايشام الىپ، تومەن ءتۇستى دە، جىلىجاي جاققا بەتتەدى. يسا ەڭ تۇكپىردەگى، كەنەپتى ىلعالدان ساقتاۋ ءۇشىن شىنى ەسىگى ۇنەمى جابىق تۇراتىن كىشىگىرىم ورنالاسقان بولاتىن.
مۇنى ءبىر عاجايىپ ورمان اراسىنداعى كىشكەنتاي شىركەۋگە ۇقساتۋعا دا بولار ەدى.
بۇعان دەيىن قىسقى باقتى تەك كۇندىزگى جارىقتا عانا كورىپ جۇرگەن ۆالتەر حانىم ءقازىر كىرىپ كەلگەندە، قاراكولەڭكە نۋ توعايدىڭ كورىنىسىنە ەرىكسىز تاڭداندى. جايقالىپ تۇرعان ىستىق جاق وسىمدىكتەرىنىڭ ءيىسى ادامدى ماس قىلعانداي. ەسىك-تەرەزە جابىق بولعاندىقتان، ەرەكشە اعاشتاردىڭ وزگەشە ءيىسى ادامدى ازاپتى راقاتقا بولەپ، تۇلا بويدى قوزدىرا بالقىتىپ، جان تاپسىرار الدىنداعىداي قالجىراتقان مامىراجاي سەزىمگە بولەيدى.
بايعۇس ايەل اياعىن ۇرەيلەنە اڭدىپ باسادى: مايشامنىڭ جالپىلداق جارىعى تۇنەك قويناۋىنان تاڭعالارلىق وسىمدىك بەينەلەرىن سۋىرىپ شىعارعان كەزدە، كوزىنە بىردە جان شوشىرلىق قۇبىجىقتار، الدەبىر ەلەس بەينەلەر نەمەسە قيسىق-قىڭىر كەسىرسىز بىردەڭەلەر بولىپ شالىنادى.
كەنەت يسانى كوزى شالىپ قالدى. اراسىن ءبولىپ تۇرعان ەسىكتى اشا سالا ايەل تىزەرلەپ قۇلاي كەتتى.
اۋەلى ول ىنتى-شىنتىسىمەن جالبارىنىپ، قۇدايعا دەگەن بار سۇيىسپەنشىلىگىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. سودان كەيىن دۇعا وقۋى سايابىرلاعان كەزدە قۇداي بەتىنە كوز سالعان ايەل قورقىنىشتان دىرىلدەپ كەتتى. مايشامنىڭ ءالسىز جارىعى تومەننەن ارەڭ جارىقتاندىرىپ تۇرعان ول وسى ساتتە سۇيكىمدى دوستىڭ ناق ءوزى بولىپ كورىندى، قۇداي ەمەس، اشىناسىنىڭ ءوزى قاراپ تۇرعانداي ەدى ايەلگە. ءيا، سونىڭ كوزى، سونىڭ ماڭدايى، سونىڭ بەت بەينەسى، سونىڭ سالقىن دا تاكاپپار كوزقاراسى.
"قۇدايىم! قۇدايىم! قۇدايىم!" — دەپ سىبىرلادى ول. ال اۋزىنا جورج ەسىمى ءىلىندى. كەنەت ونىڭ باسىنا، مۇمكىن، ءدال وسى ساتتە جورج ءوزىنىڭ قىزىن قۇشىپ جاتقان بولار دەگەن وي كەلە قالدى. ءبىر جەردە، ءبىر بولمەدە ەكەۋى عانا، وڭاشا. ول، ول سيۋزاننا ەكەۋى!
— قۇدايىم-اي!.. قۇدايىم-اي! — دەپ جانتالاسا كۇبىرلەدى ۆالتەر حانىم. الايدا ويى قىزى مەن اشىناسى توڭىرەگىنەن اينالشىقتاپ شىقپايدى. ەكەۋى ءبىر بولمەدە... ال دالادا ءتۇن. ايەل ولاردى كورىپ تۇر. مىنا سۋرەتتىڭ ورنىندا سولار تۇرعانداي انىق كورىپ تۇر. ولار بىر-بىرىنە كۇلە قارايدى. سونان سوڭ ءسۇيىستى. بولمە قاپ-قاراڭعى. توسەكتە كورپە ءتۇرىلىپ قالعان. ايەل ورنىنان تۇردى: ءقازىر قاستارىنا جەتىپ بارىپ، سيۋزاننانى شاشىنان شاپ بەرەدى دە، انانىڭ قوينىنان سۋىرىپ الادى. سودان كەيىن سول وڭباعانعا قۇشاعىن اشقان جەكسۇرىن قىزىن قىلقىندىرىپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى. مىنە، قولىنا قىزى ىلىكتى-اۋ... الايدا بۇل كەنەپ ەدى. ول يسانىڭ اياعىن سيپالادى.
شىڭعىرا ايقاي سالعان ايەل بۇگىلە قۇلادى. مايشام توڭكەرىلىپ، ءسونىپ قالدى.
ودان كەيىن نە بولدى؟ كوپكە دەيىن قورقىنىشتى بىردەڭەلەر مازا بەرمەي قويدى. قۇشاقتاسقان جورج بەن سيۋزاننا كوز الدىنان كەتپەي تۇرىپ الدى، ال يسا ولاردىڭ قىلمىستى ىستەرىنە باتا بەرىپ جاتقان سياقتى.
ول ءوز بولمەسىنەن باسقا جەردە جاتقانىن ەمىس-ەمىس سەزەدى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جۇگىرە جونەلمەك بولادى، ءبىراق ال-دارمەنى جوق. ءبىر الاپات كۇش ونىڭ اياق-قولىن قۇرساۋلاپ تاستاعانداي، قوزعالا الار ەمەس، الايدا ساناسى ەركىن سياقتى، ءبىراق ونىڭ ءوزى تۇماندانىپ، شىندىقتان الىس ءبىر قۇبىجىقتار الەمىنە الىپ كەتكەن، ىستىق جاقتا وسەتىن ءارقيلى اعاشتاردىڭ سەيىلمەي تۇرعان قويۋ حوش يىستەرىنەن باسى اينالعان ايەل قورقىنىشتى ءتۇس كورىپ باستىرىلعانداي قالىپتان ەندى قايتىپ ويانباستاي ءولى ۇيقىعا باتىپ بارا جاتتى.
ەرتەڭگىلىك ەس-تۇسسىز تالىپ جاتقان ۆالتەر حانىمدى "سۋ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان يسانىڭ" قاسىنان تاۋىپ الدى. ونىڭ جاعدايى اسا ءقاۋىپتى دەستى. ول تەك كەلەسى كۇنى عانا ەس جينادى. سول-اق ەكەن ەڭىرەپ جىلاي باستادى.
سيۋزاننانىڭ جوقتىعىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، قىزمەتشىلەرگە ول اياق استىنان موناستىرعا ءجۇرىپ كەتتى دەلىندى. ديۋ رۋادان ۇزاق ەتىپ جازىلعان حات العان ۆالتەر ونىڭ سيۋزانناعا ۇيلەنۋىنە كەلىسىم بەرەتىندىگىن ايتىپ جاۋاپ جازدى.
سۇيكىمدى دوس بۇل حاتىن ۇيىنەن شىعاردا جازىپ، پاريجدەن شىعا بەرگەندە پوشتا جاشىگىنە تاستاپ كەتكەن-دى. بۇل حاتىندا ول اسقان سىپايىلىقپەن ءوزىنىڭ سيۋزاننانى كوپتەن جاقسى كورىپ جۇرگەندىگىن، ءبىراق ەكەۋىنىڭ اراسىندا الدىن الا ەشقانداي ءسوز بولماعاندىعىن، الايدا قىز ءوز اياعىمەن كەلىپ: "مەن ءسىزدىڭ ايەلىڭىز بولعىم كەلەدى"، — دەگەندە، ونى ءوزىنىڭ قاسىندا قالدىرۋعا جانە اتا-اناسىنان جاۋاپ العانشا تىعا تۇرۋعا ءماجبۇر بولعانىن جازىپتى، دەگەنمەن ءوزى ءۇشىن ولاردىڭ جاۋابىنان قالىڭدىقتىڭ تىلەگى اناعۇرلىم ماڭىزدى، ەكەنىن دە ءبىلدىرىپتى.
ول ۆالتەر مىرزاعا جاۋابىن حات الۋشى ءوزى كەلىپ الاتىن حات تۇرىندە جىبەرۋدى ءوتىنىپ، دوستارىنىڭ ءبىرى الىپ وزىنە سالىپ جىبەرەتىنىن ءبىلدىرىپتى.
ديۋ رۋا تىلەگەن حاتى قولىنا تيگەننەن كەيىن سيۋزاننانى پاريجگە الىپ كەلىپ، ۇيىنە جىبەردى، ءبىراق ءوزى ونىڭ اكە-شەشەسىمەن بەت كورىسۋدەن ازىرگە تەجەلە تۇرۋدى ءجون كوردى.
لاروش-گييوندا، سەنا جاعالاۋىندا ولار التى كۇن بولدى.
سيۋزاننا ءۇشىن بۇل كەرەمەت كوڭىلدى كۇندەر ەدى. ول ءوزىن باقتاشى قىزداي سەزىندى. ديۋ رۋا ونى قارىنداسىم دەپ تانىستىردى. شىنىندا دا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر جاقىندىق، سونىمەن قاتار تازا قاتىناس ورنادى. لاروش-گييونعا كەلىسىمەن قىز كەلەسى كۇنى-اق وزىنە ءىش كيىمدەر مەن اۋىل كيىمدەرىن ساتىپ الىپ، دالا گۇلدەرىمەن اشەكەيلەنگەن ۇلكەن شي قالپاق كيىپ، بالىق اۋلاۋعا كەتتى. دالا وعان عاجاپ ادەمى بولىپ كورىندى. وسى دالاعا جاراسقان كونە مۇنارا مەن كونە زاموك تا وعان كەرەمەت ۇنادى.
جورج جەرگىلىكتى ساۋداگەردەن ساتىپ العان كۇرتەنى كيىپ، سيۋزاننامەن وزەن جاعاسىندا قىدىردى، قايىقپەن سەرۋەندەدى. ولار ءسات سايىن سۇيىسەدى. قىزدىڭ ءسۇيىسى كۇناسىز، ال جىگىت قۇشتارلىعىن ازەر تەجەيدى. ول قىزعا: "ەرتەڭ پاريجگە قايتامىز، اكەڭىز نەكەلەسۋىمىزگە كەلىسىمىن بەردى"، — دەگەندە، قىز جاي عانا:
— قالاي تەز؟ ماعان سىزگە ايەل بولۋ ۇناپ قالدى! — دەدى.
X
كونستانتينوپول كوشەسىندەگى شاعىن پاتەردىڭ ءىشى قاراڭعى ەدى، — كلوتيلدا دە مارەل ەسىكتەن كىرگەن بەتتە جورجبەن قاقتىعىسىپ قالدى دا، ونىڭ تەرەزە قاقپاعىن اشۋىنا مۇرشا بەرمەستەن، بىردەن باس سالدى:
— سونىمەن، سەن سيۋزاننا ۆالتەرگە ۇيلەنبەكسىڭ بە؟
جورج بىردەن مويىندادى.
— نە، سەن ەستىمەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— سەن سيۋزاننا ۆالتەرگە ۇيلەنبەك ەكەنسىڭ عوي؟ — دەپ قايتالادى ايەل ىزعارلانا سويلەپ. — مۇنىڭ ەندى شەكتەن شىققاندىق! شەكتەن شىققاندىق! ءۇش اي بويى مەنىڭ الدىمدا جىلپىلداپ جۇرگەنىڭ كوز الداۋ ەكەن عوي. مەنەن باسقانىڭ ءبارى ءبىلىپ الىپتى. ال مەن كۇيەۋىمنەن ەستيمىن!
ديۋ رۋا ەرىكسىز كۇلىپ، قالپاعىن اشىق پەشتىڭ جيەگىنە ءىلدى دە، كرەسلوعا وتىردى.
— دەمەك سەن ايەلىڭنەن اجىراسا سالىسىمەن قارماق لاقتىرعان ەكەنسىڭ عوي، ال مەنى ۋاقىتشا پايدالانۋ ءۇشىن ۇستاپ جۇرگەن بولدىڭ عوي؟ — دەپ، بەتىنە قادالا قاراعان ايەل ىزبارلانا سىبىرلادى. — قانداي وڭباعان ەدىڭ!
— سونشالىقتى نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى جورج. — ايەلىم كوزىمە ءشوپ سالدى، مەن ونىڭ ۇستىنەن تۇسكەننەن كەيىن اجىراستىم، ەندى باسقاعا ۇيلەنبەكپىن. وندا تۇرعان نە بار؟
— نەتكەن قۋ ءارى ءقاۋىپتى جەكسۇرىن ەدىڭ! — دەدى ايەل داۋسى دىرىلدەي شىعىپ.
جىگىت ەزۋ تارتتى.
— سايتان العىر! ەسالاڭدار مەن اشىقاۋىزدار قاشاندا سىباعادان قۇر قالادى.
الايدا ايەل ءوز ويىنان قايتپادى.
— مەن سەنىڭ مۇنداي ەكەنىڭدى باسىندا نەگە بايقامادىم ەكەن؟ سەنى مۇنداي وڭباعان دەپ ويلاسامشى.
— بايقاپ سويلەۋىڭدى وتىنەر ەدىم، — دەپ، نامىستانا ەسكەرتتى جىگىت.
ايەل ورشەلەنە ءتۇستى:
— نە؟ مەن سەنىمەن اق قولعاپ كيىپ تۇرىپ سويلەسۋىم كەرەك ەكەن عوي؟ سەن مەنى ىلعي قورلايسىڭ، ال مەن اۋىز اشپاۋىم كەرەك ەكەن عوي؟ سەن جۇرتتىڭ ءبارىن الداپ تۇسىرەسىڭ، ءوز كەرەگىڭە پايدالاناسىڭ، تويات الۋ مەن قوماقتى پايدا تابۋعا كەلگەندە قىزىل كورگەن قىرعيدايسىڭ، وسىنى كورە-بىلە تۇرا مەن سەنىمەن پاراساتتى ادامشا سويلەسۋىم كەرەك ەكەن عوي!
ەرنى دىرىلدەپ كەتكەن جىگىت ورنىنان تۇردى.
— اۋزىڭدى جاپ، ايتپەسە مەن سەنى قۋىپ شىعامىن.
— قۋىپ شىعاسىڭ... قۋىپ شىعاسىڭ... سەن مەنى قۋىپ شىعاسىڭ با... سەن... سەن؟..
كلوتيلدانىڭ دولدانعانى سونداي، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالدى، كەنەت اشۋىن تەجەپ تۇرعان بوگەسىنى بۇزىلىپ كەتكەندەي، اۋزىنان ءسوز تاسقىنى اقتارىلدى دەيسىڭ:
— مەنى قۋىپ شىعادى ەكەنسىڭ عوي! ال مىنا پاتەر ءۇشىن باسىنان-اق مەن تولەپ كەلگەنىمدى ۇمىتتىڭ با؟ ءا، ءيا، ارا-تۇرا سەن دە تولەپ كەلگەن ەكەنسىڭ عوي؟ ال ونى جالداپ العان مەن بولاتىنمىن. مەن... ساقتاپ قالعان كىم؟.. مەن... تاعى مەنى قۋىپ شىقپاقسىڭ. سويلەمە، ارسىز! سەنىڭ مادلەنادان ۆودرەك قالدىرعان مۇرانىڭ جارتىسىن ۇرلاپ العانىڭدى مەن بىلمەيدى عوي دەيمىسىڭ؟ سيۋزاننانى وزىڭە كۇيەۋگە شىعۋعا ءماجبۇر ەتۋ ءۇشىن، توسەككە سۇيرەگەنىڭدى مەن بىلمەيدى ەكەم عوي...
جورج ونى يىعىنان شاپ بەرىپ جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى.
— ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپا! ايتۋشى بولما.
— سەن ونىمەن جاتىپ ءجۇرسىڭ، مەن بىلەمىن! — دەپ ايعايلادى ايەل.
جورج ونىڭ بار ءسوزىن كوتەرەر ەدى، ءبىراق مىنا جالاسى كۇيدىرىپ جىبەردى. ول شىندىقتى بەتىنە باسقاندا جۇرەگى تارسىلداي سوعىپ كەتتى، ال قالىڭدىعىنا جالا جابۋىنان اشۋى قوزعانى سونشا، كلوتيلدانى ۇرىپ جىبەرگىسى كەلىپ قولى دىرىلدەپ كەتتى.
— جاپ... جاپ... اۋزىڭدى جاپ... — دەپ قايتالاعان ول ايەلدى جەمىسىن جەرگە تۇسىرگىسى كەلگەن اعاش بۇتاعىنداي سىلكىلەدى.
شاشى قوبىراپ كەتكەن ول ەسسىز ادامداي بار داۋسىمەن باقىرىپ جىبەردى.
— سەن ونىمەن جاتىپ ءجۇرسىڭ!
جورج ايەلدى بار كۇشىمەن سالىپ جىبەرگەندە، ول قابىرعاعا بارىپ قۇلادى، ءبىراق ءتورتتاعانداپ تۇرا بەرە تاعى باقىردى:
— سەن ونىمەن جاتىپ ءجۇرسىڭ!
جورج اتىلىپ بارىپ ايەلدى جۇمارلاي جىعىپ سالدى دا، ايەل ەمەس، ەركەكتى ۇرعانداي-اق تومپەشتەي جونەلدى.
كلوتيلدانىڭ ءۇنى ءوشتى، تەك سوققى تيگەن سايىن ىڭق-ىڭق ەتەدى. ول قوزعالىسسىز قالدى. بەتىن قابىرعا بۇرىشىنا تىعىپ الىپ، ايانىشتى ىڭىرسىدى.
اقىرىندا ديۋ رۋا ونى ۇرۋىن قويىپ، ورنىنان تۇردى. وز-وزىنە كەلۋ ءۇشىن ارى-بەرى ادىمداپ ءبىراز ءجۇردى. سودان كەيىن ءسال ويلانىپ، جاتىن بولمەگە ءوتتى، لەگەنگە سۋىق سۋ قۇيىپ، وعان باسىن تىعىپ الدى. سول سۋعا قولىن دا جۋىپ، قۇرعاتا ءسۇرتتى دە، ايەلدىڭ قانداي كۇيدە جاتقانىن بايقاۋ ءۇشىن قاسىنا جاقىندادى.
كلوتيلدا سول ورنىندا جاتىر ەدى. ەدەندە جاتقان قالپى وكسىپ قويادى.
— جىلاۋىڭدى قويمايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ول.
ول جاۋاپ قاتپادى.
بولمەنىڭ ورتاسىندا سىلەيىپ تۇرعان جىگىت جايراپ جاتقان دەنەگە ازداپ ابىرجي، قىسىلا قارادى. اقىرى، ۇيالىسىن جەڭىپ، اشىق پەشتىڭ ۇستىندەگى قالپاعىن الدى.
— قوش بول. كەتەرىڭدە كىلتتى كۇزەتشىگە بەرە سالارسىڭ. سەن تۇرەگەپ بولعانشا كۇتەتىن ۋاقىتىم جوق.
ول ەسىكتى جاۋىپ شىعىپ كەتتى دە، جولاي ەسىكتەگى كۇزەتشىگە بۇرىلدى.
— حانىم ءقازىر شىعادى،— دەدى ول. — قوجايىنعا ايتا سالىڭىز، قازان ايىنىڭ بىرىنەن پاتەرىن قايتىپ السىن. بۇگىن تامىزدىڭ ون التىسى، دەمەك مەن ءدال ۋاقىتىندا ەسكەرتىپ تۇرمىن.
ول دۇكەن ارالاپ، قالىڭدىعىنا سىيلىق ساتىپ الماق بولعان-دى.
ۇيلەنۋ تويى قازان ايىنىڭ جيىرماسىندا، پارلامەنت دەمالىسى اياقتالىسىمەن وتكىزىلمەك بولعان. نەكە قيۋ ماگدالينا شىركەۋىندە وتەدى. بۇل توي حابارى كوپتىڭ اۋزىندا ءجۇر، ءبىراق ەشكىم ناقتى ەشتەڭە ايتا المايدى. ءار ءتۇرلى سوزدەر ايتىلۋدا. الىپ قاشۋ تۋرالى دا ءسوز بولدى، ءبىراق انىق-قانىعىن ەشكىم بىلمەيدى.
ۆالتەر حانىم بولاشاق كۇيەۋ بالاسىمەن سويلەسپەيدى؛ مالايلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلە ءسوز بولىسىمەن ول قىزىن موناستىرعا اتتاندىرىپ، ءوزى ىزادان ۋ ىشكەن كورىنەدى.
جۇرت ونى ەس-تۇسسىز جاتقان جەرىنەن تاۋىپ العان. سودان ءالى وز-وزىنە كەلەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ءوزى تەز ارادا قارتايىپ شىعا كەلىپتى؛ شاشى اپپاق بوپ كەتكەن. باسى ءبۇتىن دىنگە بەرىلىپ، جەكسەنبى سايىن شىركەۋگە بارادى.
قىركۇيەكتىڭ باسىندا "فرانسۋز ءومىرى" ۆالتەر مىرزا تەك باسپا يەسى بولىپ قالاتىنىن، ال باس ساراشى مىندەتى بارون ديۋ رۋا دە كانتەلگە اۋىساتىنىن حابارلادى.
سونىمەن قاتار كوپتەگەن بەلگىلى فەلەتونشى، ءتىلشى، كوسەمسوزشى، كوركەم ادەبيەت جانە تەاتر سىنشىسى جۇمىسقا قابىلداندى. ولاردى باياعىدان شىعىپ كەلە جاتقان بەدەلدى دە ورنىقتى گازەتتەردەن مول اقشامەن قىزىقتىرىپ، تارتىپ الدى.
موسقال تارتقان قۇرمەتتى دە اتاقتى جۋرنالشىلار ەندى "فرانسۋز ءومىرىنىڭ" اتىن ەستىگەندە، يىقتارىن كوتەرمەيتىن بولعان. ول از ۋاقىتتا تولىق جەڭىسكە قول جەتكىزە ءبىلدى، سوندىقتان دا بايىپتى ادەبيەتشىلەردىڭ وعان دەگەن العاشقى كوزقاراسى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.
جورج ديۋ رۋا مەن ۆالتەرلەر وتباسى ءبىرازدان بەرى جالپى جۇرتتىڭ اۋەسقويلىعىنا اينالعان، سوندىقتان دا "فرانسۋز ءومىرى" گازەتى باس ساراشىسىنىڭ ۇيلەنۋ تويى ءپاريجدىڭ باستى ماۋسىمدىق جاڭالىعى بولىپ قابىلداندى. قىسقا حابارلاردا اتى اتالاتىنداردىڭ ءبارى دە نەكەلەسۋ راسىمىنە مىندەتتى تۇردە قاتىسۋعا شەشىم قابىلدادى.
بۇل وقيعا كۇزدىڭ ءبىر جايماشۋاق كۇنىندە ءوتتى.
تاڭعى ساعات سەگىزدە كورول كوشەسىندەگى ماگدالينا شىركەۋىنىڭ قىزمەتشىلەرى ءوتىپ جاتقان جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارا كىرەبەرىس بيىك باسپالداققا جالپاق قىزىل كىلەمدى توسەپ جاتتى، — ولار وسىنىسىمەن-اق پاريجدىكتەرگە مۇندا ءبىر ۇلى سالتانات وتكەلى جاتقانىن اڭعارتتى.
كەڭسەلەرىنە بەتتەگەن قىزمەتكەرلەر، قاراپايىم جۇمىسشى ايەلدەر، ساتۋشىلاردىڭ ءبارى مىنا كورىنىسكە توقتاي قالىپ قاراپ، داۋلەتتىلەر وزدەرىنىڭ نەكە قيۋ راسىمىنە قانشالىقتى مول شىعىنداناتىنىنا وي جۇگىرتتى.
ساعات ونعا تامان قىزىق كورۋگە ىنتىققاندار ءبىراز جينالىپ قالدى. انە-مىنە باستالىپ قالار دەپ ويلاعان ولار ءبىراز تۇرعاننان كەيىن تاراپ كەتتى.
ساعات ون بىردە پوليسيا كەلىپ جەتتى، ءسات سايىن توپ-توپ ادام جينالىپ قالاتىنىن بايقاعان ولار توبىردى تاراتۋعا كىرىستى.
ۇزاماي شاقىرىلعانداردىڭ الدى — ەشتەڭەنى قاعىس قالدىرماس ءۇشىن جاقسى ورىنداردى يەلەنىپ الماق بولعاندار — كەلە باستادى. ولار باستى ورىنعا جاعالاي جايعاستى.
ىلە-شالا وزگەلەرى دە كەلە باستادى: جىبەك كويلەكتەرى سۋدىراعان حانىمدار مەن شەتىنەن باستارى جالتىراعان، اقسۇيەك جاندارعا ءتان مۇلتىكسىز قيمىل-قوزعالىسى بۇرىنعىدان ارمان ماڭىزدانا تۇسكەن تاكاپپار ەركەكتەر.
شىركەۋ بىرتىندەپ لىق تولدى. كەڭ اشىلعان ەسىكتەردەن ساۋىلداي قۇيىلعان كۇن ساۋلەسى العاشقى قاتارداعى ورىندىقتاردى جارقىراتىپ جىبەرىپتى. ال وسى جارقىراعان كىرەبەرىسپەن سالىستىرعاندا، اينالا مايشامدارمەن قورشالعان بيىك ۇستەلدىڭ اينالاسى سارعىش ساۋلەدەن كۇڭگىرت تارتىپ، ءتور جاق قاراكولەڭكە كورىنەدى.
جينالعاندار جان-جاعىنا كوز سالىپ، بىر-بىرىنە بەلگى بەرىپ شاقىرىپ، توپتانىسىپ تۇر. اقسۇيەكتەردەن گورى ىقىلاسقا ساراڭ ادەبيەتشىلەر كۇبىرلەسە اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدا. ەركەكتەر جاعىنىڭ كوزى ايەلدەردە.
تانىستارىنان بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسىپ قالا ما دەگەندەي موينىن سوزعان نوربەر دە ۆارەن ورتاڭعى قاتارلاردىڭ بىرىنەن جاك ءريۆالدى كوزى شالىپ، قاسىنا جاقىندادى.
— سونىمەن، — دەدى ول، — بولاشاق الاياقتاردىڭ قولىندا!
ريۆال قىزعانشاق ەمەس-تى.
— ونىڭ جولى بولدى، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ول — مانساپقا توتە اسۋ تاپتى.
ەندى ولار اينالاعا كوز سالىپ، جينالعانداردى اتاي باستادى.
— ونىڭ ايەلى نە بولعانىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ريۆال.
اقىن ەزۋ تارتتى:
— بىلەم دەسەم دە بولادى. ەستۋىمشە، ول مونمارتر اۋدانىندا وڭاشا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىراق... وسى جەردە ءبىر كىلتيپان بار. ءبىرازدان بەرى "قالامساپ" گازەتىنەن مەن فورەستە مەن ديۋ رۋانىڭ جازعاندارىنا اينىماي ۇقسايتىن ساياسي ماقالالاردى وقىپ ءجۇرمىن. ونىڭ اياعىنا جان لەدول اتتى جاس جىگىت قول قويادى؛ كوركەم دە اقىلدى، ءبىزدىڭ جورج دوسىمىز تەكتەس بۇل جىگىت ونىڭ بۇرىنعى ايەلىمەن جۋىردا تانىسىپتى. وسىعان قاراپ مەن ول ايەل قاشاننان-اق جاڭادان جازا باستاعاندارعا ءتالىم بەرگەندى ۇناتادى-اۋ دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە بايلىعى وزىنە جەتەرلىك. ۆودرەك پەن لاروش-ماتەنىڭ سول ۇيدە قوناق بولىپ شىقپاي قويعانى تەگىن دەيسىڭ بە.
— كىپ-كىشكەنتاي بولىپ الىپ سول مادلەناڭ بالە، — دەدى ريۆال. — ءمۇتتايىم، جىلپوس ايەل! جاقىن تانىسقاندى باۋراپ الاتىن قاسيەتى بار بولۋى كەرەك. ءبىراق مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىنىم — ديۋ رۋا رەسمي اجىراسقاننان كەيىن قالايشا شىركەۋدە نەكەلەسىپ جاتىر؟
— ويتكەنى شىركەۋ ونى ءالى ۇيلەنبەگەن دەپ سانايدى، — دەپ جاۋاپ بەردى نوربەر دە ۆارەن.
— قالايشا؟
— دىنگە قۇلىقسىز بولعاندىقتان، مۇمكىن، ارتىق شىعىنعا بارعىسى كەلمەگەندىكتەن، ءبىزدىڭ سۇيكىمدى دوسىمىز مادلەنا فورەستەمەن قالا باسشىلىعىندا تىركەلگەنى جەتكىلىكتى دەپ ساناعان كورىنەدى. قىسقاسىن ايتقاندا، ولار ءدىنباسىنىڭ باتاسىن الماعاندىقتان، ول نەكەلەرى شىركەۋ-انامىزدىڭ كوزقاراسى بويىنشا انشەيىن تامىرلىق قانا. سوندىقتان ول بۇگىن شىركەۋ تابالدىرىعىن بويداق بولىپ اتتاماق، ال شىركەۋ ۆالتەر قاريانىڭ قالتاسىن ءبىرشاما جەڭىلدەتەتىندەي دايارلىق جاساپ جاتقانىن كوزىڭ كورىپ تۇر عوي.
ۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان حالىقتىڭ گۋىلى حرام كۇمبەزىنىڭ استىن كەرنەپ بارادى. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ايعايلاپ سويلەسەدى. كوپشىلىك بىر-بىرىنە ساۋساقتارىمەن نۇسقاپ كورسەتىپ جاتقان اتاقتىلار دا كەلىپتى: ولار جۇرتتىڭ مۇنىسىن ريزالىقپەن قابىلداپ، وزدەرىنىڭ ابدەن مەڭگەرىپ العان مانەرلەرىنەن ءبىر اۋىتقىماي، وزدەرىن وسى توبىردىڭ ءسانىن ەنگىزەتىن كوركەم تۋىندىداي سەزىنىپ، باسقا دا مەرەكە-مەيرامدارداعى سياقتى جارقىلداپ ءجۇردى.
— قىمباتتى دوستىم! ءسىز باستىقتىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ جۇرەسىز عوي، — دەپ ءسوزىن جالعادى ريۆال، — ايتىڭىزشى، ۆالتەر حانىمنىڭ ديۋ رۋامەن سويلەسپەيتىنى شىن با؟
— شىن. ول كىسى قىزىن بۇعان بەرگىسى كەلمەپتى. ال ديۋ رۋا قايداعى ءبىر ولگەن كىسىلەر -ماروككودا كومىلگەن مايىتتەر تۋراسىندا قاريانىڭ قۇپياسىن اشكەرەلەيمىن دەپ قورقىتىپ، ۋىسىنا مىقتاپ تۇسىرگەن سياقتى. ۆالتەر لاروش-ماتەنىڭ تاعدىرىن ەسكە الىپ، سىلق تۇسسە كەرەك. ال بارشا ايەلدەر سياقتى العان بەتىنەن قايتقىسى كەلمەگەن اناسى كۇيەۋ بالاسىنىڭ بەتىنە قارامايمىن دەپ انت ەتكەن كورىنەدى. ولار بىرگە وتىرعاندا مىرس ەتپەي قالۋ قيىن. ۆالتەر حانىم قاقيعان تاس ءمۇسىن — كەك قايتارۋشى ءمۇسىنى سياقتى، ال ديۋ رۋا ءوزىن سونداي قولايسىز سەزىنەدى، ءبىراق سىر بەرمەيدى، — باسقا-باسقا، ول جىگىت كولگىرسۋگە ۇستا عوي!
بۇلارمەن ادەبيەتشىلەر امانداسىپ جاتتى. ساياسات تۋرالى اڭگىمەلەر ۇزىگى قۇلاققا شالىنىپ قالادى. ال كىرەبەرىس ەسىكتەن شىركەۋ الدىندا جينالىپ تۇرعان حالىقتىڭ جارعا سوققان تولقىن دىبىسىنداي تۇتاس گۋىلگە اينالعان ءۇنى كۇن ساۋلەسىمەن تالاسا ىشكە ەنىپ، حرام ىشىندەگى يگى جاقسىلاردىڭ ءبىرقالىپتى كۇبىر سوزدەرىن باسا-كوكتەپ كۇمبەز تورىندە قالىقتاپ تۇردى.
مىنە، قاقپاشى ايبالتاسىنىڭ سابىمەن تاقتاي ەدەندى ءۇش رەت سوعىپ-سوعىپ جىبەردى. جۇرت جاپپاي بۇرىلىپ، ورىندىقتار قوزعالىپ، كويلەكتەر سۋسىلداپ كەتتى. كۇن ساۋلەسى توگىلگەن ەسىكتەن اكەسىنىڭ قولتىعىنان ۇستاعان جاس قىز كورىندى.
ول بۇرىنعىشا قۋىرشاققا ۇقساس ەدى — اقسارى شاشتى ادەمى قۋىرشاقتى كوزگە ەلەستەتەدى.
كىرە بەرە سول بوگەلگەن ول ەندى العا اتتاي بەرگەن ساتتە ورگان داۋسى كۇركىرەي جونەلدى، اسا زور مەتالل شىڭىلىمەن ول نەكەلەسۋشىلەردىڭ كەلگەنىن جۇرتقا جاريا ەتتى.
سۇپ-سۇيكىمدى ويىنشىققا ۇقساعان قالىڭدىق ءسال ابىرجۋلى كورىندى، باسىن تومەن سالعانمەنەن، جاسقانشاقتاۋدان اۋلاق. حانىمدار وعان كۇلە قاراپ، سىبىرلاسىپ جاتتى. "سۇيكىمدى، كورىكتى ەكەن"، — دەپ كۇبىرلەستى ەركەكتەر جاعى. ۆالتەردىڭ ءوڭى بوزارىڭقى، كوزاينەگى سۇستانا جالتىلداپ، ماڭعازدانا باسىپ كەلە جاتىر.
بۇل قۋىرشاق قالىڭدىققا نوكەر بولىپ ەرگەن بىرىنەن-بىرى ادەمى ءتورت قۇربىسىنىڭ ءبارى القىزىل كيىم كيىپتى. وزدەرىنىڭ اتقارار مىندەتتەرىنە تولىق ساي مۇقيات تارازىلانعان ءتورت كۋاگەر بالەتمەيستەردىڭ جەتەكشىلىگىمەن كەلە جاتقانداي قوزعالادى.
بۇلاردىڭ سوڭىنان ءوزىنىڭ ەكىنشى كۇيەۋ بالاسىنىڭ اكەسى، جەتپىس ەكى جاستاعى ماركيز دە لاتۋر-يۆەلەندى قولتىعىنان العان ۆالتەر حانىم كەلەدى. ول ءجۇرىپ ەمەس، سۇيرەتىلىپ كەلەدى؛ ەندى ءبىر اتتاسا، ەسىنەن تانىپ قۇلاپ تۇسەتىن ادامنىڭ ءتۇرى. ونىڭ تۇرىنە قاراعان جان ەدەنگە جابىسا بەرەتىن اياعىن ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتىر دەپ ويلارداي ەدى، ال جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ شىققىسى كەلىپ تالپىنعان تورداعى اڭداي بۇلقىنادى.
ول ازىپ كەتىپتى. شارشاڭقى ءجۇزىن كومكەرگەن شاشىنىڭ اعى ءوڭىنىڭ قۋقىلدىعىن ايقىنداي تۇسكەن.
ەشكىمدى كورگىسى كەلمەگەندەي نەمەسە جانىن جەگەن ويدان ارىلا الماعانداي، تۋرا الدىنا عانا قادالىپ العان.
ولاردان كەيىن ءبىر موسقالداۋ، ەشكىم تانىمايتىن ايەلدىڭ قولتىعىنان العان جورج ديۋ رۋا كورىندى.
باسىن كەكجيتە كوتەرىپ، قاستارىن تۇيىستىرە، سالقىن كوزقاراسپەن ول دا الدىنان كوز المايدى. مۇرتتارىنىڭ ۇشى تىكىرەيىپ كەتكەن. ءبارى ونى وتە سۇلۋ جىگىت دەپ قابىلدادى. ونىڭ سىمباتتى دەنە ءبىتىمى، قىپشا بەلى، ءتۇپ-تۇزۋ اياقتارىنا جۇرت تامسانىپ جاتتى. ومىراۋىندا قۇرمەتتى لەگيون وردەنىنىڭ تاسپاسى جارقىراپ كورىنگەن فراگى وزىنە قۇيىپ قويعانداي.
ودان كەيىن جۇرت سەناتور ريسولەندى قولتىعىنان العان روزانى كوردى. ول بۇدان ءبىر جارىم اي بۇرىن عانا كۇيەۋگە شىققان بولاتىن. گراف دە لاتۋر-يۆەلەن ۆيكونتەسسا دە پەرسميۋردى قولتىقتاپ كەلەدى.
سالتاناتتى شەرۋدىڭ سوڭىندا ديۋ رۋانىڭ جاڭا تۋىسقاندارىنا تانىستىرماق بولعان تانىستارى مەن دوستارىنان تۇراتىن الا-قۇلا توپ — ولاردىڭ اراسىندا پاريج قوعامىنا بەلگىلى بولىپ كوزگە تۇسە باستاعاندارى دا، بايلىققا قول جەتكىزگەن مانساپقۇمارعا قاس قاققانشا جان اياماس دوس بولىپ، قاجەت بولسا ءتىپتى ەكى تۋىپ ءبىر قالعانى بولا سالۋعا دايار جاندار دا بار، — قۇلدىراپ، قايىرشىلانعان، اتاق-بەدەلى كۇماندى دۆورياندار توبى كەلە جاتتى. ولاردىڭ اراسىندا بەلۆين مىرزا، ماركيز دە بانجولەن، گراف جانە گرافينيا دە راۆەنەلدەر، گەرسوگ دە رامورانو، كنياز كراۆالوۆ، شيەۆالە ۆالرەالي جونە ۆالتەر شاقىرعانداردان: كنياز دە گەرش، گەرسوگ جانە گەرسوگينيا دە فەرراچينيلەر، سۇلۋ ماركيزا دە ديۋن بار. وسىلاردىڭ اراسىندا كەلە جاتقان ۆالتەر حانىمنىڭ تۋىسقاندارىن تاكاپپار-اۋىلدىق تۇرلەرىنەن تانىپ العاندايسىڭ.
ال ورگان ءالى كۇركىرەپ تۇر؛ اسپانعا باعىتتالعان تۇربالاردىڭ جارقىراعان كومەيلەرى جەردەگى قۋانىش پەن قايعى سازىن ءزاۋلىم حرام ىشىنە بىركەلكى ىرعاقتى دىبىستار ارقىلى جاريا ەتىپ جاتتى.
ەكى جاقتاۋلى سالماقتى ەسىك جابىلدى دا، وسى جەردەن كۇن ساۋلەسىن قۋىپ شىققانداي-اق شىركەۋ ءىشى بىردەن قاراڭعى تارتتى.
مايشام جارقىراتقان مەحراپ الدىنداعى الاڭشادا جورج قالىڭدىعىمەن ەكەۋى تىزەرلەپ تۇردى. جاڭادان تاعايىندالعان ەپيسكوپ تانجەرسكيي دارەجەلى باس كيىم كيىپ، اساتاياق ۇستاپ شىركەۋ كيىمدەرى ساقتالاتىن بولمەدەن شىقتى دا، قۇداي اتىنان ولاردىڭ نەكەسىن قيۋعا كىرىستى.
ولارعا ادەتتەگى سۇراقتاردى قويىپ، جۇزىك الماستىرۋ ءراسىمىن جاساتىپ، بىر-بىرىنە شىنجىرداي قوساقتايتىن سوزدەرىن ايتىپ بولعان سوڭ، ول حريستياندىق قۇلىق جايلى ۋاعىزعا اۋىستى. ەرلى-زايىپتىق ادالدىق تۋراسىندا ول ۇزاق تا كوتەرىڭكى لەپپەن سويلەدى. بۇل ءوزى سۇڭعاق بويلى، تولىق دەنەلى، قوزى قارنى وزىنە جاراسىپ تۇراتىن سۇيكىمدى ادامدارعا جاتاتىن ەركەك ەدى.
بىرەۋدىڭ جىلاعان داۋسىنا ءبىراز ادامدار بۇرىلىپ قاراستى. ۆالتەر حانىم قولىمەن بەتىن باسىپ الىپتى.
ول كەلىسىم بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. باسقا نە ىستەي الار ەدى؟ الايدا ۇيىنە قايتىپ ورالعان قىزىن سۇيۋدەن باس تارتىپ، بولمەسىنەن قۋىپ شىققان كۇننەن باستاپ، الدىنا كەلىپ ادەپپەن يىلگەن ديۋ رۋاعا: "مەن بىلەتىن ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ارامى ءسىزسىز، بۇدان بىلاي بەتىمە قاراپ ءسوز ايتپاڭىز، ءبارىبىر جاۋاپ الا المايسىز"، — دەگەن كۇننەن باستاپ، ول ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ تەك ازاپ پەن قينالىسقا اينالدى. ول سيۋزاننانى جەك كورىپ كەتتى: بۇل ارادا انالىق جانە اشىنالىق قىزعانىش ارالاسىپ، ۇڭىرەيگەن اشىق جاراعا تۇز سەپكەندەي ىشتەن كەمىرىپ جەۋمەن بولدى.
ال مىنا جەردە ەپيسكوپ ەكى مىڭداي ادام مەن ءوزىنىڭ كوز الدىندا ءوز قىزى مەن اشىناسىنىڭ نەكەسىن قيىپ جاتىر! ال ءوزى اۋزىن اشىپ بىردەڭە دەۋگە دارمەنسىز. مىنا سۇمدىققا كەدەرگى جاساي الار ەمەس. بار داۋسىمەن ايقاي سالىپ: "ول مەنىكى، مىنا ادام مەنىڭ اشىنام! ءسىز قىلمىستى وداققا باتا بەرمەڭىز!" — دەپ ايتا المايدى.
كەيبىر كوڭىلشەك ايەلدەر:
— بايعۇس انانىڭ ءىشى ۋىلجىپ تۇر-اۋ! — دەسىپ جاتتى.
— سىزدەر بۇل الەمدەگى تاڭداۋلى جاندارعا، ەڭ قۇرمەتتى دە داۋلەتتى ادامدار قاتارىنا جاتاسىزدار، — دەپ ەپيسكوپ ۋاعىزىن جالعاستىردى. — ءسىزدىڭ مۇمكىندىگىڭىز، شاپاعاتتى مىرزا، ءسىزدى وزگەلەردەن وق بويى وزىق ەتىپ تۇر، ءسىز جازۋ ارقىلى وزگەلەردى ۇيرەتەسىز، ءتالىم بەرەسىز، باعىت-باعدار نۇسقايسىز، ءسىز حالىققا جول كورسەتۋگە ءتيىستى ادام رەتىندە ۇلگىلى ونەگە يەسى بولۋىڭىز كەرەك...
ديۋ رۋانىڭ كوكىرەگىن ماقتانىش كەرنەدى. وسىنىڭ ءبارى ريمدىك-كاتوليكتىك شىركەۋ كنيازدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتىر-اۋ. ال ءوزى جەلكەسىمەن الگى ايتىلعان حالىق دەمىن، وسىندا ءوزى ءۇشىن كەلىپ تۇرعان توبىردى سەزىنىپ تۇردى. ول ءوزىن ءبىر كۇش كوتەرمەلەپ، اسپانداتىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ول الەمدى بيلەۋشىلەردىڭ بىرىنە اينالدى، ول — ەشكىم بىلمەيتىن كانتەل تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى!
كەنەت ول كەڭ-بايتاق رۋاندىق القاپتاعى جوتا توبەسىندەگى قاراپايىم اسحانادا اۋىلداستارىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن اكە-شەشەسىن كوز الدىنا اكەلدى. ۆودرەك مۇراسىن العاندا ولارعا بەس مىڭ فرانك جىبەرگەن بولاتىن. ەندى ەلۋ مىڭىن ءبىر-اق سالىپ جىبەرەدى، ال ولار وعان جەرىمەن قوسا جەكە ءۇي ساتىپ الادى دا، باقىتتى دا شات ءومىر سۇرەتىن بولادى.
ءوزىنىڭ ۋاعىزىن اياقتاعان ەپيسكوپ التىندى شاپانى جارقىراپ مەحراپقا قاراي بەتتەدى. ورگان تاعى دا جاس جۇبايلارعا ارنالعان ماداق جىرىن اسپانداتا جونەلدى.
ارا-اراسىندا ونىڭ كومەيىنەن سۋىرىلا شىققان سۇراپىل تەڭىز تولقىنى تارىزدەس قۋاتتى ءۇن نايزاعاي شاتىرلاعانداي قۇدىرەتتەنە كەرنەگەندە، ءۇي شاتىرىن قاقىراتا بىت-شىت ەتىپ، كوگىلدىر اسپانعا ءسىڭىپ جوعالاتىنداي بولىپ كورىنەدى. حرام قابىرعاسىن سولقىلداتقان بۇل ءدىرىل ادامدار ءتانى مەن جانىن جاپىراقتاي قالتىراتىپ جىبەرەدى. بۇل ءۇن كەنەت باسەڭدەپ، ەندى قۇلاققا جەڭىل سازدى اۋەن سامال جەلدەي ايمالاي جەتەدى. ويسىز، اۋەلەگەن اۋەن بىردە تامشىلاي تامىلجىپ توگىلسە، ەندى بىردە اۋەدە .قالىقتاعان قۇس قاناتىنداي دىرىلدەي تولقىپ تۇرىپ الادى. تاعى ءبىر ءسات ۇساق قۇم تۇيىرشىكتەرى بىرىگىپ، تۇتاس الەمگە اينالىپ شىعا كەلگەندەي ەكپىندەپ، بىرتىندەپ كەڭەيە، كۇشەيە ءتۇسىپ، قاتال الەم كورىنىسىندەي قۋاتتى اۋەنگە قايتا اۋىسادى.
ودان كەيىن تومەن يىلگەن باستاردىڭ توبەسىنەن ادام ءۇنى سورعالادى دا كەتتى. بۇلار وپەرا انشىلەرى ۆورن مەن لاندەك ەدى. مەحراپ ماڭىندا ءبىر قۇپيا ءىس جۇزەگە اسقانداي، ءدىندارلاردىڭ شاقىرۋىمەن، بارون جورج ديۋ رۋانىڭ سالتاناتىنا قاسيەتتى باتاسىن بەرۋ ءۇشىن جەرگە ادام-قۇدايدىڭ ءوزى ءتۇسىپ، ءۇن قاتىپ تۇرعانداي سەزىلدى.
سيۋزاننانىڭ قاسىندا تىزەرلەپ تۇرعان سۇيكىمدى دوس باسىن ءيدى. وسى ساتتە ول ءوزىن ناعىز قۇدايعا بەرىلگەن ادامداي سەزىندى، وزىنە اق جول اشىپ، بايلىققا بەلشەسىنەن باتىرعان قۇدايدىڭ جارىلقاۋشىلىق قۇدىرەتىنە شەكسىز ريزاشىلىق بىلدىرگەندەي ەدى. كىمگە ەكەنىن بۇلدىر سەزىنسە دە، ول وسىناۋ بەرەكە-بايلىققا قولىن جەتكىزگەنى ءۇشىن العىسىن اياماي جاۋدىردى.
ءراسىم اياقتالعان كەزدە ول ورنىنان تۇرىپ، ايەلىنىڭ قولىنان ۇستاعان كۇيى شىعار ەسىككە بەتتەدى. وسى ساتتە قۇتتىقتاۋشىلار ءنوپىرى وعان لاپ قويدى. جورجدىڭ باقىتتان باسى اينالىپ كەتتى، — ول ءوزىن حالقى قولپاشتاپ جاتقان بيلەۋشىدەي سەزىندى. ول يىلىپ-بۇگىلىپ، ءمان-ماعىناسىز سوزدەردى قايتالاي بەردى. "مەن ريزامىن، ريزامىن"، — دەي بەردى ول قۇتتىقتاۋشىلارعا.
كەنەت ول مارەل حانىمدى كورىپ قالدى، سول ءسات ونىڭ سۇيگەنى، ەركەلەگەنى، تەنتەك قىلىقتارى ەسىنە ءتۇسىپ، قۇلاعىنا داۋسى مەن اۋزىنا ەرنىنىڭ ءدامى كەلگەندە، — ونىڭ قانى باسىنا شاپشىپ، ايەلدى قۇشىپ-سۇيۋگە ىنتىزارلىعى قايناپ شىعا كەلدى. ول بۇرىنعىشا سۇلۋ دا سۇيكىمدى كورىنىپ، كوزدەرى باياعىشا جايناپ تۇردى.
"دەگەنمەن اشىنالىقتا وعان جان جەتپەيدى!" — دەپ ويلادى جورج.
ازىراق قيپاقتاپ، ساقتانا قاراعان ايەل وعان جاقىن كەلىپ قولىن سوزدى. جىگىت ول قولدى الاقانىندا ۇزاعىراق ۇستاپ قالدى. سول ساتتە ول ساۋساقتاردىڭ وعان ءبارىن كەشىرگەنىن، قايتا شاقىرعانداي نازىك قيمىلمەن قىسقانىن سەزدى. جىگىت تە بۇل قولعا: "مەن سەنى بۇرىنعىشا سۇيەمىن، مەن سەندىكپىن!" — دەگىسى كەلگەندەي قىسىپ قويدى.
ولاردىڭ كوزدەرىندە جارقىل ويناپ، بىرى-بىرىنە كۇلىمدەي، ىنتىعا قاراستى.
— تەزىرەك كەزدەسكەنشە! — دەدى ايەل مايىسا ءتىل قاتىپ.
— تەزىرەك كەزدەسكەنشە! — دەپ كوڭىلدەنە جاۋاپ قاتتى ول.
ايەل بۇرىلىپ كەتتى.
ونىڭ ورنىن باسقا قۇتتىقتاۋشىلار باستى. حالىق ءنوپىرى تولاسسىز اعىلۋدا. اقىرىندا باياۋلايىن دەدى. سوڭعى قۇتتىقتاۋشىلار دا شىعىپ بارا جاتتى. سيۋزاننانى قولتىقتاپ جورج دالاعا بەتتەدى. جاڭاعى قۇتتىقتاۋشىلاردىڭ بارلىعى ءوز ورىندارىنا ورالىپ، جاس جۇبايلاردى شىعارىپ سالۋ ءۇشىن توسىپ تۇر ەكەن. ديۋ رۋا اسىقپاي اياڭداپ، باسىن اسقاق ۇستاعان كۇيى شىركەۋ ەسىگىنەن توگىلگەن كۇن ساۋلەسىنەن كوز الماي كەلە جاتتى. ونىڭ دەنەسى اسقان باقىتتىلىق سەزىمىنەن تۇرشىگىپ كەتكەندەي بولدى. ول ەشكىمدى كورمەدى. ول تەك ءوزى جايلى ويلاپ كەلە جاتتى.
ەسىكتەن شىعا بەرە ول شۋىلداپ تۇرعان قاراقۇرىم توبىردى، وسىندا ءوزىن، جورج ديۋ رۋانى — كورۋ ءۇشىن كەلگەن حالىقتى كوردى. پاريج حالقى وعان قىزعانىشپەن قاراپ تۇردى.
ودان ءارى كوزىن كوتەرگەن كەزدە ول كەلىسىم الاڭىنىڭ شەتىندەگى دەپۋتاتتار پالاتاسىن كوردى. وعان ءوزى ماگدالينا شىركەۋىنىڭ تابالدىرىعىنان بۋربون سارايىنىڭ تابالدىرىعىنا دەيىن ءبىر-اق اتتاپ جەتەتىندەي سەنىم پايدا بولدى.
ول كورەرمەندەر انتالاي قورشاپ تۇرعان بيىك شىركەۋ باسپالداعىمەن اسىقپاي اياڭداپ ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ءبىراق كوزى ەشكىمدى كورگەن جوق. ول ويشا الگى ءبىر ساتكە قايتا ورالىپ، كوز الدىنان توسەكتە جاتقاندا ىلعي بۇيرالانىپ قالاتىن ساماي شاشىن اينا الدىندا جونگە كەلتىرىپ تۇرعان مارەل حانىمنىڭ بەينەسى كۇن ساۋلەسىندەي جارقىراپ كەتپەي تۇرىپ الدى.
You Might Also Like
-
كۇنىڭىزدىڭ قانشا ساعاتىن جۇمىستا، قانشا ساعاتىن جاقىندارىڭىزبەن، قانشا ساعاتىن وزىڭىزگە بولەتىنىڭىزدى ويلاپ كوردىڭىز بە؟ جالپىلاما 8 ساعات جۇمىستا وتەدى دەپ الساق، (5 كۇندىك دەپ ەسەپتەگەندە) اپتادا...
