InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك  
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى سەيلبەكوۆ اديلحان مۋحانوۆيچ
جەتەكشىسى: ءووش  دوسايەۆا ۋلبالا

شىعارماشىلىق جۇمىس

پىكىر

بۇگىنگى تاڭدا ازىق-تۇلىك پروبلەمالارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وقۋشى ءوزىنىڭ جۇمىسىندا سيترۋستى وسىمدىكتەردى ءۇي جاعدايىندا ءوسىرۋ جانە  ونىڭ ادام اعزاسى ءۇشىن پايدالى ەكەندىگىن جازىپ كورسەتكەن. وقۋشى ءوز جۇمىسىندا اپەلسيندى ءۇي جاعدايىندا قالاي وسىرۋگە بولاتىنىن جانە وسىمدىكتىڭ وسۋىنە قاجەتتى جاعدايلاردى انىقتاۋ ارقىلى جۇمىستىڭ مازمۇنىن اشا تۇسكەن. اپەلسيننىڭ تۇرمىستا قولدانىلۋى،  دەنساۋلىققا پايدالى جەمىس ەكەندىگىن وقۋشى ءوز جوباسىندا ايقىن كورسەتىپ جازعان.

اننوتاسيا

زەرتتەۋ ماقساتى:

سيترۋس وسىمدىكتەرىمەن تاجىريبە جۇزىندە جۇمىس جاساپ، جاقىن تانىسۋ؛ 
عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋدى ۇيرەنۋ. 

گيپوتەزاسى:

سيترۋس وسىمدىگىن ياعني اپەلسيندى ءۇي جاعدايىندا ءوسىرۋ ءتيىمدى  مە؟

زەرتتەۋ ءراسىمى:

1 كەزەڭدەرى:

سيترۋستى وسىمدىك تۇرلەرىمەن، تارالۋ ايماعىمەن، الەمدىك ماڭىزىمەن تانىسۋ.

سيترۋستى وسىمدىكتەردىڭ ماڭىزى تۋرالى ماتەريالدار جيناقتاۋ، قورىتىندى جاساۋ.

سيترۋس  وسىمدىكتى  ءۇي جاعدايىندا  ءوسىرۋ

2 ەكسپەريمەنتتىك ادىستەمەسى:

1. ءداندى جيناپ  كەپتىرۋ

2. توپىراققا كومۋ، مەزگىلىندە سۋ قۇيۋ.

3. قوسىمشا مالىمەتتەر جيناقتاۋ.

3 زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:

اپەلسين داننەن كوكتەيدى، جاپىراقتارى جىلتىر  قويۋ جاسىل ءتۇستى بولىپ  وسەدى. قىس  مەزگىلىندە  بولمە تەمپەراتۋراسىنا  ءوسۋى  باياۋلايدى.

4 جۇمىستىڭ ناتيجەسىنىڭ قورىتىندىسى:

ءداننىڭ ءوسۋىن باقىلاي وتىرىپ، ونىڭ ءوسۋ پروسەسى اياعىنا دەيىن ءجۇرۋ ءۇشىن دۇرىس تابيعي ورتا كەرەكتىگى، كۇن ساۋلەسى، قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتكىلىكتى بولۋىنا، قۇنارلى توپىراقتىڭ، سۋدىڭ قاجەت ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋ. ىزدەنۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ءوز ءىسىنىڭ مامانى بولۋ، كوزدەگەن ماقساتقا قول جەتكىزە بىلۋگە داعدىلانۋ، سيترۋس وسىمدىكتەرىن ۇيدە وسىرۋگە تاجىريبە جاساۋ. 
 

مازمۇنى

ءى كىرىسپە

ءىى نەگىزگى ءبولىم

2.1. سيترۋس وسىمدىكتەرى تۋرالى ماعلۇمات. 
2. 2. تۇرمىستا قولدانىلۋى 
2. 3. سيترۋس وسىمدىكتەرىنىڭ دەنساۋلىققا پايداسى 
2.4. سيترۋس  وسىمدىكتى  ءۇي  جاعدايىندا  ءوسىرۋ.

ءىىى قورىتىندى

پايدالانعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە

ماندارين — سيترۋستار تۇقىمداسىنا جاتاتىن ماڭگى جاسىل الاسا اعاش. وتانى جۇڭگو، اتاۋى دا قىتايلاردان كەلگەن. ەرتە زامانداردا قىتايداعى باي، اۋقاتتى ادامدارعا «ماندارين» دەگەن لاۋازىم بەرىلگەن ەكەن.

ەرەكشەلىگى – قىس مەزگىلىندە تۇماۋ، سالقىن تيۋ جانە س دارۋمەنى قاجەتتى بارلىق اۋرۋلارعا شيپا بولىپ تابىلادى. باسقا سيترۋستارعا قاراعاندا جاپىراعىنىڭ ساباعى جىڭىشكەلەۋ جانە ول ەڭ تەز پىسەتىن ءارى كوپ جەمىس بەرەتىن اعاش. مامىر – شىلدە ايلارىندا گۇلدەيدى. گ ۇلى اق ءتۇستى، مايدا. قاراشا – جەلتوقسان ايلارىندا جەمىس بەرەدى. ماندارين – قوڭىرجاي بەلدەۋلەرىندە وسەتىن ءتاتتى، سۋلى جانە حوش ءيىستى جەمىس. اپەلسينگە ۇقساس ەرەكشەلىكتەرى بار جانە ايرىقشا س دارۋمەنىنە وتە باي. قۇرامىندا ا، ۆ، ە دارۋمەندەرىمەن قوسا كالسيي، كاليي، ماگنيي، ناتريي، تەمىر، بروم جانە فوسفور مينەرالدارى بار. ال قابىعى ر دارۋمەنىنە باي. پايدالارى:

- قاندى تازالايدى.
- جۇرەك پەن تامىر اۋرۋلارىنا قارسى قورعاۋشى.
- حولەستەريندى جانە جوعارعى قان قىسىمىن تۇسىرۋگە كومەكتەسەدى.
- قان تامىردىڭ قاتايۋ جانە سال اۋرۋلارىنا پايدالى.
- جۇيكەنى تىنىشتاندىرادى.
- كەشكى استان كەيىن 1-2 دانا جەلىنسە، ۇيقىسىزدىق اۋرۋىنا پايدالى.
- يممۋنيتەتتى كۇشەيتەدى. جوتەلگە، تۇماۋعا قارسى پايدالى.
- اس قورىتۋدى جاقسارتادى.
- تەرىنى تازارتادى. ميكروبتاردى جويىپ، اسقازاندى جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتايدى.
- ءشولدى جاقسى قاندىرادى.
- قان اينالىم جۇيەسىن جاقسارتادى.

ءمانداريندى جەمىس كۇيىندە جانە توساپ كۇيىندە جەۋگە بولادى. قابىقتارىنان ەفير مايى جاسالىنادى. قابىقتارىن ۇككىشتەن وتكىزىپ، كەكس، تورت سەكىلدى ءتاتتى تاعامدارعا قوسىلىپ ءپىسىرىلىپ جەلىنسە، جۇرەك جانە قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا پايدالى بولىپ كەلەدى.

نەگىزگى ءبولىم

ماندارين - جەمىستىڭ ءبىر ءتۇرى. ماندارين (Cءىtrus retءىculata) — رۋتالار تۇقىمداسىنا جاتاتىن ماڭگى جاسىل الاسا اعاش. شىققان جەرى ءۇندىقىتاي، جۇڭگو، جاپونيا. 1805 جىلدان ەۋروپا ەلدەرىنە جەرسىندىرىلە باستادى. جۇڭگو، يسپانيا، مەكسيكا، جاپونيا، ت.ب. ەلدەردىڭ سۋبتروپيكتىك جانە تروپيكتىك اۋداندارىندا وسىرىلەدى. بيىكتىگى 2 — 3 م، دىڭگەگىنىڭ بۇتاقتارى تارماقتالىپ وسەدى. ساباقتارى جاسىل. جاپىراعى جۇمىرتقا ءپىشىندى سوپاقشالاۋ كەلەدى. باسقا سيترۋستارعا قاراعاندا جاپىراعىنىڭ ساباعى جىڭىشكەلەۋ جانە ول ەڭ تەز پىسەتىن ءارى كوپ جەمىس بەرەتىن اعاش. مامىر — شىلدە ايلارىندا گۇلدەيدى. گ ۇلى اق ءتۇستى، مايدا. قاراشا — جەلتوقساندا جەمىس بەرەدى. جەمىسىنىڭ سالماعى 60 — 80 گ، ءتۇرى قويۋ سارعىش، دوڭگەلەكتەۋ. جەمىسىنىڭ شىرىنىندا 7،4% قانت، 0،8 — 0،9% قىشقىل، س جانە ر ۆيتاميندەرى، ال قابىعىنىڭ قۇرامىندا بىرىكتىرگىش زاتتار، كوپ مولشەردە ەفير مايى، ت.ب. بار. كوشەتى وتىرعىزىلعاننان كەيىن 3 — 4-جىلدا جەمىس بەرە باستايدى. 1 جىلدا 10 — 12 جىلدىق اعاشتىڭ 1 گا-سىنان 500 س-دەي ءونىم الىنادى. سۋىققا ءتوزىمدى، جاپىراقتارى –6،5°س-قا دەيىن ۇسىمەيدى. اك جانە قاراشىرىگى مول قۇنارلى توپىراقتا جاقسى وسەدى.^[1]

تارالۋى

وتانى جۇڭگو، اتاۋى دا قىتايلاردان كەلگەن. پورتۋگالدار جۇڭگو فەودال، چينوۆنيكتەردى ماندارين دەپ اتاعان ەكەن. ال وسى جەمىسكە تەك مانداريندەر عانا يە بولعان. كەيبىر ەلدەردە تانجەرين دەپ اتالادى ەكەن، سوندىقتان بۇل جەمىستىڭ كەيبىر گيبريدتەرى تانجەلو (ماندارين ح گرەيپفرۋت)، تانگور (ماندارين ح اپەلسين)، يچاندارين (يچانگ ح ساتسۋما ءماندارينى) دەپ اتالادى. ساتسۋما - شەمەشكىسىز ماندارين سورتى.

ەمدىك قاسيەتتەرى

•    استما مەن ءبرونحيتتىڭ بىردەن ءبىر ەمى، تاڭەرتەڭ 1 ستاقان ماندارين شىرىنىن ءىشىپ تۇرساڭىز وكپەڭىزدى تازارتادى
•    ءشولدى جاقسى قاندىرادى
•    جوتەلگە قارسى پايدالى
•    ماندارين قابىعىنان تابەت اشۋ جانە اس قورىتۋ ءۇشىن دارىلەر جاسالىنادى
•    قىسقى ۋاقىتتا ادام اعزاسىنا وتە پايدالى ۆيتاميندەرگە يە
•    انتيميكروپتىق قاسيەتتەرى دە بار
•    ماندارين شىرىنى تەرى جانە تىرناقتاعى جارالاردى جاقسى ەمدەيدى

ماندارين قابىعىنىڭ پايداسى ماندارين قابىعىنىڭ پايداسى ماندارين قابىعىندا ەفير مايى، فيتونسيد، كاروتينويد، دارۋمەن، انتيوكسيدانت جانە باسقا دا پايدالى زاتتار كوپتەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان ونىڭ قابىعىن دا قاجەتكە جاراتا ءبىلىڭىز. كەزەكتى ماقالامىزدا ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسىن ايتامىز. 1. ءىشىڭىز كەۋىپ، ديسباكتەريوز بولساڭىز كەپتىرىلگەن ماندارين قابىعىن كوفە ۇنتاقتاعىشقا سالىپ ۇنتاقتاپ، سۇزبە، بوتقا سەكىلدى تاعامدارعا 1 شاي قاسىقتان قوسىپ جەڭىز. 2. كەڭىردەكشە قابىنۋى كەزىندە كەپتىرىلىپ، ۇنتاقتالعان 2 اس قاسىق ماندارين قابىعىنا 1،5 ستاقان قايناعان سۋ قۇيىپ، 5 مينۋت باياۋ جانىپ تۇرعان وتقا قويىڭىز. دايىن بولعان سوڭ بۇل تۇنبانى كۇنىنە 2-3 رەت تاماق ىشەردەن جارتى ساعات بۇرىن تۇتىنىڭىز. مىندەتتى تۇردە جىلىتىپ ءىشۋ كەرەك. 3. جوتەل كەزىندە 2 اس قاسىق ۇنتاقتالعان قابىققا 1 ستاقان سۋ قۇيىپ، ءبىر اپتا قاراڭعى جەردە ساقتاڭىز. سودان سوڭ سۇزگىدەن وتكىزىڭىز. دايىن بولعان سوڭ كۇنىنە 3 رەت تاماقتان بۇرىن 20 تامشىدان تۇتىنىڭىز. 4. سۋىق ءتيىپ تۇماۋراتساڭىز، جوتەلسەڭىز ينگالياسيا جاساڭىز. ءبىر ۋىس ۇنتاقتالعان ماندارين قابىعىن سۋعا سالىپ قايناتىپ، بۋىمەن 10-12 مينۋت دەم الىڭىز. بۇل ءادىستى جاساعان سوڭ 1-2 ساعات سالقىن جەرگە شىقپاي كۇتىنىڭىز. 5. تىرناق تەز سىنا بەرسە تىرناعىڭىزدى كەم دەگەندە كۇنىنە 2 رەت ماندارين قابىعىمەن ءسۇرتىپ وتىرىڭىز. 6. شارشاعاندا، جۇيكە جۇيەڭىز جۇقارىپ، كۇيزەلىسكە تۇسكەندە ۇساق-ۇساق تۋرالعان ماندارين قابىعىن كولەمى شامامەن 10x7 سم بولاتىن ماتادان تىگىلگەن قاپشىققا سالىپ، وزىڭىزبەن بىرگە الىپ ءجۇرىڭىز. ەگەر جوعارىدا ايتىلعانداي جاعدايلار بولسا، قاپشىقتاعى ماندارين قابىعىنىڭ حوش يىسىمەن دەم الىڭىز. 7. جۇرەك سوعىسى ارتىپ، ارتەريالىق قىسىم كوبەيسە، ۇيقىسىزدىققا ۇشىراساڭىز 1 ستاقان ۇنتاقتالعان قابىققا 3 ليتر قايناعان سۋ قۇيىپ، قوسپالى سۋدى قايتادان قايناتىڭىز. ۆانناعا قۇيىپ، وسى سۋعا ءتۇسىڭىز. 2 كۇندە ءبىر رەت ۇيىقتار الدىندا وسى ءادىستى پايدالانىپ تۇرساڭىز، اتالعان اۋرۋلاردىڭ الدىن الاسىز.
ءمانداريننىڭ وتانى – وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى: ءۇندىقىتاي، جۇڭگو، جاپونيا بولىپ سانالادى. «ماندارين» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ ءوزى وتە قىزىق. ەرتە زامانداردا قىتايداعى باي، اۋقاتتى ادامدارعا «ماندارين» دەگەن لاۋازىم بەرىلگەن. سونداي-اق، گەوگرافيانى جاقسى مەڭگەرگەن بولساڭىز، ءۇندى مۇحيتىنداعى ماۆريكيا ارالىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى ماندارين ەكەنىن بىلەتىن بولارسىز. جەمىس اتاۋى دا وسى ارالعا بايلانىستى شىققان دەگەن تۇجىرىمدار بار. ءمانداريننىڭ كوپتەگەن ءتۇرى ەۋروپاعا XVI-XVIII عاسىرلاردا جەتكىزىلدى. ەل اۋزىندا 1840 جىلى يتالياعا ءمانداريندى جەتكىزگەن - ميشەل تەنور ەسىمدى جاتپلانەتالىق دەگەن اڭىزدار دا جوق ەمەس. قالاي بولعاندا دا، ماندارين - از ۋاقىت وتپەي جۇرتشىلىقتىڭ ەڭ سۇيىكتى جەمىستەرىنىڭ بىرىنە اينالا شىقتى. بۇگىندە ول اپەلسيننەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. بۇل ەكى جەمىس العاشىندا تەك قانا جىلىجايلاردا وسىرىلسە، كەيىننەن فرانسيانىڭ وڭتۇستىگىندە، يتاليادا اشىق قاباتتاردا پايدا بولا باستادى. ءمانداريننىڭ: تانجەلو (اپەلسين ءدامىن ەسكە سالادى)، تانگور، ناتسۋميكان، ساتسۋما (سۇيەكسىز) دەگەن تۇرلەرى بار. جەمىسىنىڭ شىرىنىندا 7،4% قانت، 0،8 — 0،9% قىشقىل، س جانە ر ۆيتاميندەرى، ال قابىعىنىڭ قۇرامىندا بىرىكتىرگىش زاتتار، كوپ مولشەردە ەفير مايى بار. ءمانداريننىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، ول ءشولدى جاقسى قاندىرادى. جوتەلگە دە قارسى پايدالانۋعا بولادى. استما مەن ءبرونحيتتىڭ بىردەن-بىر ەمى، تاڭەرتەڭ 1 ستاقان ماندارين شىرىنىن ءىشىپ تۇرساڭىز، وكپەڭىزدى تازارتادى. ماندارين قابىعىنان تابەت اشۋ جانە اس قورىتۋ ءۇشىن دارىلەر جاسالىنادى. قىسقى ۋاقىتتا ادام اعزاسىنا وتە پايدالى ۆيتاميندەرگە يە. ماندارين شىرىنى تەرى جانە تىرناقتاعى جارالاردى جاقسى ەمدەيدى.

1. ماندارين شىرىنى پايدالى ەمدامدىك شىرىن بولىپ تابىلادى. اسىرەسە بالالار مەن اۋرۋ ادامدارعا كوپ ىشكەن دۇرىس.
2. ىستىق كەزدە ماندارين شىرىنى ءشولدى جاقسى قاندىرادى.
3. ماندارين دەمىكپە، برونحيت اۋرۋلارىن ەمدەۋدە پايدالانىلادى. وندا ىسىنۋگە قارسى ەمدەۋدە پايدالانىلاتىن سينەفرين دەپ اتالاتىن فەنولي امين قىشقىلدارى بار. وكپە شىرىشىن كەتىرۋ ءۇشىن، كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ ءبىر ستاقان ماندارين شىرىنىن ءىشۋ كەرەك.
4. ءماندارينننىڭ كەپكەن قابىعىن 1:10 مولشەرىندە سۋعا قايناتىپ ىشسە، جوتەلدى باسىپ، قاقىرىقتى تۇسىرەدى.
5. اسقازان-ىشەك اۋرۋلارى ءىش وتۋمەن ۇلاسقان كەزدە، ماندارين شىرىنى وتە پايدالى.
6. ماندارين قابىعى تابەتتى اشۋعا، اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن جاسالاتىن اششى تۇنبانىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ونداي تۇنبانى 15-30 مينۋت سايىن 10-20 تامشىدان قابىلدايدى.
7. سونداي تابەتتى اشۋ ءۇشىن، كەپتىرىلگەن ماندارين قابىعىنان قايناتىلعان تۇنبانى ىشۋگە كەڭەس بەرىلەدى.
8. ماندارين شىرىنىن ءجيى ءىشۋ گەلمينتكە قارسى دا كومەكتەسەدى.
9. ماندارين جەمىسى قىس كەزىندە اعزانى دارۋمەنمەن قامتاماسىز ەتەتىن ەمدىمدىك جەمىس بولىپ تابىلادى.
10. ماندارين ادام اعزانىڭ زات الماسۋىن جاقسارتادى.
11. ءمانداريننىڭ ەفيرلى مايى كوڭىل-كۇيدى كوتەرەدى.
12. قانت ديابەتى كەزىندە ماندارين قابىعىنان قايناتىلعان تۇنبا قان قۇرامىنداعى قانتتىڭ دەڭگەيىن تۇسىرەدى. 3 ءمانداريننىڭ قابىعىنا 1 ل سۋ قۇيىپ، 10 مينۋت قايناتۋ كەرەك. قايناتپانى توڭازىتقىشتا ساقتاپ، كۇندەلىكتى ءىشىپ تۇرۋ كەرەك.
13. ماندارين جەمىسى مەن شىرىنى قۇرامىنداعى فيتونسيدتەردىڭ ارقاسىندا ميكروبتاردى ولتىرەتىن قاسيەتكە يە.
14. ماندارين شىرىنى اۋىز ۋىلعان كەزدە دە جاقسى كومەكتەسەدى.
15. ماندارين جەمىسى مەن شىرىنى ديزەنتەريا كەزىندە جاقسى كومەكتەسەدى.
16. ماندارين شىرىنى كليماكتەريالىق جاعدايدا قاندى توقتاتۋ ءۇشىن كەڭ قولدانىلادى.
17. تەرى اۋلارى كەزىندە ماندارين شىرىنىنىڭ قۇرامىنداعى فيتونسيدتەردىڭ كۇشتىلىگى سونداي، كەيبىر گريبوكتاردى جويا الادى (تريحوفتيا، ميكروسپوريا). گريبوكتان زاقىمدانعان اياقتىڭ تەرىسىن ەمدەۋ ءۇشىن، زاقىمدانعان جەردى ماندارين شىرىنىمەن ءجيى-جيى ءسۇرتۋ كەرەك.
ماندارين شىرىن وسىنداي ەمدىك قاسيەتتەرگە يە بولا تۇرا، ادامعا زيان كەلتىرەتىن دە تۇستارى بار. ماندارين اسقازان قىشقىلى جوعارى بولعان كەزدە، توقىشەك اۋرۋىن ۋشىقتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان اسقازاندا جارا بولعاندا، توقىشەك اۋىرعان كەزدە، باسقا دا اسقازان اۋرۋلارى كەزىندە ماندارين جەمىسىن جەۋگە، شىرىنىن ىشۋگە كەڭەس بەرىلمەيدى.

مەن ءۇشىن ءمانداريننىڭ شىعا باستاۋى جاڭا جىلدىڭ جاقىنداعانىن بىلدىرەدى. ەڭ العاش رەت كىشكەنتاي كەزىمدە، قالاعا كوشكەن كەزىمدە جاڭا جىل قارساڭىندا جەدىم. بىزگە بەرىلەتىن سىيلىقتاردىڭ اراسىندا مىندەتتى تۇردە ماندارين بولۋشى ەدى. ال اۋىلدا ەسىمدە ول كەزدە مەكتەپتە وقيتىن اپايلارىم اكەلۋشى ەدى جاڭا جىل سىيلىقتارىن، ول كەزدە پاكەت جوق داپتەردىڭ ەكى بەتىن جىپپەن تىگىپ پاكەت ىستەيدى، بارلىق تاتتىلەر سوعان سالىنادى. مىندەتتى تۇردە ىشىندە الما بولۋشى ەدى. الما — مەن تۋعان اۋىل بالالارى ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ءتاتتى، قول جەتپەس جەمىس بولىپ سانالاتىن ەدى. المانى قادىرلەپ، اسىقپاي جايلاپ، سوزىپ جەۋشى ەدىك. كەيىن قالاعا كەلگەسىن سۇيىكتى جەمىسىم ماندارين بولدى. وكىنىشكە وراي سول كەزدە جاعداي سولاي بولدى ما تويىپ جەپ كورگەنىم ەسىمدە ەمەس، تەك جج سىيلىعى رەتىندە بەرىلگەن كەزدە ونى دا اسىقپاي ءبولىپ ءبولىپ جەۋشى ەدىم. ءقازىر سول قاسيەتتى ءمانداريننىڭ بۇرىنعىداي ءقادىرى جوق سياقتى. ءتاتتى سىيلىقتار دا بۇرىنعىداي قولدان جاسالىنبايدى، كەز كەلگەن جەردە دايىن تۇردە ساتىلادى.

اپەلسين  وتانى – وڭتۇستىك  جۇڭگو.  ول  تۋرالى  العاشقى  دەرەكتەر  2200  جىل  بۇرىن  حاتقا  تۇسكەن جۇڭگو  جازبالارىندا  كەزدەسەدى.  وندا  اپەلسين  مەن  ءمانداريننىڭ  27-گە  جۋىق  ءتۇرى  كورسەتىلگەن  ەكەن.  جەمىس جۇڭگو جەرىنەن ءۇندىستانعا، سودان كەيىن ەگيپەتكە تارالادى. عىلىم اپەلسيننىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى وسىلاي دەپ سىر شەرتەدى. ەۋروپاعا اپەلسين حV عاسىرلاردا عانا جەتتى. ونى 1429 جىلى ءۇندىستاننان جەتكىزگەن - ساياحاتشى ۆاسكو دا گاما.

كوپتەگەن حالىقتاردا اپەلسين – ىرىس پەن ىنتىماقتىڭ نىشانى. ماسەلەن، قىتايلىق تۇرعىندار اپەلسين اعاشى ءوسىپ تۇرعان ۇيدە باقىت پەن بەرەكە پاتشالىق قۇرادى دەپ سەنەدى. سوندىقتان ولار وزدەرىنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىنا اپەلسين اعاشتارىن سىيعا تارتادى. «اپەلسين» ءسوزىن نەمىس تىلىنەن اۋداراتىن بولساق، «جۇڭگو الماسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

اپەلسين – رۋتالار تۇقىمداسىنىڭ سيترۋس تۋىسىنا جاتاتىن جەمىس اعاشى. شىققان جەرى – وڭتۇستىك جۇڭگو جانە ءۇندىستان. اپەلسين – جەمىسى ءتاتتى قىشقىل، جاپىراعى جىلتىر قابىقتى اعاش ءتارىزدى وسىمدىك. باسقا سيترۋستار سياقتى اپەلسيندە جارىق كۇندى، ىلعالدى اۋانى ۇناتادى. جەرورتا تەڭىزى، تۇركىمەنستان، يران سەكىلدى مەملەكەتتەردە جەمىس اعاشى ساناتىندا اۋلادا وسىرىلەدى. اۋا تەمپەراتۋراسى -50س-دەيىنگى تومەنگى سۋىققا شىداي الادى. جەمىستى مول سالاتىنىمەن ەرەكشە. تابيعاتتا 8-10م بيىكتىككە جەتىپ، 4 مەترگە جايىلىپ وسەدى.ءۇي جاعدايىندا 1،5-2،5م بيىكتىكتە وسەدى. وتە جاي وسەتىندىكتەن، قانشا ۋاقىت وتسە دە ءپىشىنىن بۇزبايتىندىقتان، ءۇي جاعدايىندا ساندىك ماقساتتا وسىرەدى. اپەلسين جىلىنا ءبىر رەت ناۋرىز ايىندا گۇلدەيدى. گۇلدەرى اق ءتۇستى، بەس كۇلتەلى، كەرەمەت حوش ءيىستى. گۇلدەپ بولعان سوڭ ءتۇيىن سالىپ، جەمىس بەرەدى. ءبىراق، جەمىسىن قاراشا ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ناۋرىز ايىنا دەيىنگى ارالىقتا جينايدى. ءۇي جاعدايىندا وسەتىن اپەلسيندەر دۇرىس كۇتىم كورسەتىلسە عانا گۇلدەپ، جەمىس بەرەدى. ىدىستا وسىرىلگەن اپەلسيندى جىل سايىن كۇزدە ىدىسىن اۋىستىرىپ، قايتا وتىرعىزۋ كەرەك. وسىمدىكتىڭ جاس كوشەتى 7-8 جىلدان سوڭ عانا جەمىس بەرەدى.

اپەلسيننىڭ ءتاتتى جانە اششى ءتۇرى بار

ءتاتتى اپەلسين جابايى تۇرىندە كەزدەسپەيدى. بيىكتىگى 10-12م، جاپىراعى قالىڭ، سوپاقشا، جوعارى جاعى سۇيىرلەۋ بولىپ كەلەدى. گۇلدەرى قوس جىنىستى، اق، جۇپار ءيىستى، گۇل شوعىرىنا بىردەن، كەيدە بىرنەشەۋدەن ورنالاسادى. جەمىسى كوپ ۇيالى، سۇرپىنا بايلانىستى سىرتقى ءتۇرى، ءتۇسى (اقشىل سارىدان، قىزىل سارىعا دەيىن) ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءتاتتى، شىرىندى. جەمىسىنىڭ ورتاشا سالماعى 50-400گ، قۇرامىندا 75-88%سۋ، 8-9% قانت، 1.06-1.97% قىشقىل، 70مگ س ءۆيتامينى، 0.9% يلىك زاتتار بولادى. ءوسۋ جاعدايىنا بايلانىستى 2-3 كەزەڭگە بولىنەدى. اپەلسين جىل بويى ءوسىپ، گۇلدەپ جەمىس بەرەدى. ءار گەكتاردان 20-25ت ءونىم الىنادى. اپەلسين تۇقىمىنان جانە ۇلاستىرۋ ارقىلى كوبەيەدى. تۇقىمىنان ەگىلسە 10-15 جىلدا، ال ۇلاستىرىلعاندا 3-4 جىلدا جەمىس بەرەدى. جەمىسىن سول كۇيىندە نەمەسە قايناتىپ كونديتەرلىك (ۆارەنە، دجەم، شىرىن، ت.ب.) تاعامدار جاساپ جەۋگە بولادى.

اششى اپەلسيننىڭ بيىكتىگى الاسا 6-8م بولىپ كەلەدى. تىكەنەكتى بۇتاقتارىنىڭ ۇزىندىعى 6-8سم، جەمىسىنىڭ سىرتقى قابىعى جىلتىر، قىزعىلتىم سارى، بەدەرلى، شىرىنى وتە اششى بولادى. جەمىسى كوبىنەسە، ەفير مايىن الۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، سونداي-اق تاعام، كونديتەر جانە ءيىس سۋ ونەركاسىبىندە قولدانىلادى.

اپەلسين – جىلۋسۇيگىش وسىمدىك. -5ºس تەمپەراتۋراسىندا جاپىراقتارى تۇسە باستايدى، ال -8ºس، - 9ºس-گە جەتكەندە، اعاش ءولىپ قالادى. ءوسىپ تۇرعان جەرى قولايلى بولسا 75 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرەدى. اپەلسيننىڭ سەلەكسيونەرلەر شىعارعان سۇرىپتارى وتە كوپ، جىلدا 10-15 شاقتى جاڭا سۇرىپتارى شىعىپ جاتادى.

اپەلسيننىڭ سۇرىپتارى 3 توپقا بولىنەدى: كادىمگى — قابىعى قىزعىلت سارى، جەمىسى اشىق قىزعىلت سارى؛ كورولەكتەر— اشىق قىزعىلت سارى قابىقتى، قىزىل نەمەسە قىزىل تامىرلىجەمىستى؛ ساباقتى — جوعارى جاعىندا نەگىزگى جەمىستىڭ قابىعىنان ءسال شىعىڭقى جەتىلگەن جەمىسى بار. كادىمگى اپەلسيننىڭ قانتى مول، جەمىسى شىرىندى. كسرو-دا مىناداي سۇرىپتارى وسىرىلەدى: كورولەك 100، ۆاشينگتون ناۆەل، تلادكوكورىي (ۆاشينگتون ناۆەل گلادكوكورىي)، پەرۆەنەس.

سيترۋس وسىمدىكتەرىن ءوندىرۋشى ەلدەر: برازيليا، اقش، مەكسيكا ءۇندىستان، جۇڭگو، يسپانيا، يتاليا، يران، مىسىر، پاكىستان 

تۇرمىستا  قولدانىلۋى

سيترۋس وسىمدىكتەرى شىرىن مەن تاعام تۇرىندە عانا ەمەس، تۇرمىستا دا كوپ قولدانىلادى. ءتۇرلى ءۇي تازالاۋعا، ىدىس جۋۋعا، اۋانى حوش يىستەندىرۋگە ارنالعان زاتتارعا قوسىلادى. ادام گيگيەناسىنا ارنالعان زاتتارداعى سيترۋس وسىمدىكتەرىنىڭ قوسپالارى دەنساۋلىققا پايدالى.
تۇرمىستىق زاتتارعا قوسىلۋى:  ءيىس سابىن، كىر جۋعىش ۇنتاق،  سۋسابىن، ءتىس پاستاسى،  ءيىس سۋ، ىلعالداندىرعىش سۇلگى،  حوش يىستەندىرگىش،  تازالاعىش زاتتار،  حوش ءيىستى كىر شايعىش،  جاقپا مايلار ت.ب.

سونىمەن  قاتار  اپەلسيندى  كۇندەلىكتى  تۇرمىستا  كوپ  قولدانامىز. سالات تۇرلەرىنە، شىرىن جاساۋعا، توساپ قايناتۋعا پايدالانامىز. مەن  ۇيدە اناممەن بىرىگىپ اپەلسين شىرىنىن ۇنەمى جاساپ ىشەمىن. دايىنداۋ ءتاسىلى: 2 دانا اپەلسيندى  مۇزداتقىشتا ءسال مۇزداتىپ سونان ەت تارتقىشتان وتكىزىمىزدە ليمون قىشقىلىن، سەكەر جانە  2 ليتر سۋ قۇيامىز.

بارلىعىن ارالاستىرىپ 45 مينۋتقا قويىپ ءسۇزىپ الامىز. وسىمەن شىرىن دايىن. سيترۋس وسىمدىكتەرىنىڭ شىرىنى تابيعي دارۋمەندەرگە وتە باي، ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرىپ، سەرگىتەدى. شىرىننىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى مول. اپەلسين جەمىسىنىڭ قابىعى ۆيتامينگە اسا باي، ءبىراق اشقىلتىم ءدامى بار. جەمىسىن  جاڭا  پىسكەن كۇيىندە پايدالانادى، ودان  قايناتپا،  كومپوت، سۋكات  جاسايدى. اپەلسيننىڭ قابىعىن كەپتىرىپ انام ۇيدە  سۋكات  جاسايدى. اكەم  وسى  اپەلسين سۋكاتىمەن شاي ىشەدى.
سيترۋس وسىمدىكتەرىنىڭ دەنساۋلىققا پايداسى (اپەلسين)
اپەلسيندەردە س دارۋمەنى كوپ. سونداي-اق ول فوليي قىشقىلىنا دا باي. جۋىردا عالىمدار ر450 سيتوحرومنىڭ كەيبىر ەنزيمدەرىن باساتىن سيترۋستاردىڭ بىرنەشە بيوفلاۆونويدتەرىن انىقتادى. ەنزيمدەردىڭ ءبىرى ر450 - 1ۆ1 سيتوحرومى اعزادا تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن، پەستيسيد پەن باسقا دا زاتتاردى بەلسەندى ەتۋى مۇمكىن، سونىڭ ناتيجەسىندە ولار كانسەروگەندەرگە اينالادى. اپەلسين شىرىنىندا كوپ بولاتىن حەسپەتەرين، بيوفلاۆونويدتەر ر450 - 1ۆ1 –ڭ پروكانسەروگەندەرمەن مەتابوليزاسياسىن ازايتادى، بۇل ولاردىڭ كانسەروگەندەرگە اينالۋ ءقاۋپىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى.

اپەلسين قۇرامىندا ا، س،ۆ1، ۆ2، رر دارۋمەندەرى، ماگنيي، فوسفور، ناتريي، كاليي، كالسيي جانە تەمىر سىندى ميكروەلەمەنتتەر بار. 150 گرامم اپەلسين قۇرامىندا 80 مگ اسكوربين قىشقىلى كەزدەسەدى.

اپەلسين - ادام اعزاسىنا، اسىرەسە جۇرەك-قان تامىرلارى، جۇيكە جۇيەسىنە اسا قاجەت جەمىس. اپەلسين شىرىنى اعزاداعى زات الماسۋ پروسەسىن جاقسارتادى. قانت ديابەتى اۋرۋىنا شالدىققان ادامدارعا اپەلسينمەن، ونىڭ شىرىنىمەن اينىماس دوس بولۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. اۆيتامينوز، شارشاپ-شالدىعۋ كەزىندە دە وسى جەمىستىڭ كومەگىنە جۇگىنسەڭىز، وكىنبەيسىز. جەمىس ادامنىڭ تابەتىن اشىپ، بەزگەككە ۇشىراعاننىڭ ىستىعىن الادى.

سيترۋس وسىمدىكتەرى ادام اعزاسىندا كەزدەسەتىن ءتۇرلى اۋرۋلارعا ەمدىك دارى-دارمەكتەر رەتىندە كوپ پايدالانىلادى. سوڭعى كەزدەگى حالىق مەديسيناسى وسى وسىمدىكتەردىڭ قاسيەتتەرىنە كوپ سۇيەنەدى. سۋىق تيۋ، باس اۋىرۋ، باۋىر، وكپە، جۇرەك، قان تامىرلارى، دەمىكپە سياقتى اۋرۋلارعا ارنالعان ارنايى رەسەپتتەر بار.  اپەلسيننىڭ قۇرامىندا اسكوربين قىشقىلى مول  بولعاندىقتان ول قىرقۇلاقتىڭ بىردەن-بىر ەمى. شالا پىسكەن اپەلسيندى قابىعىمەن سۋدا قايناتىپ، جاتىردان قان كەتكەن كەزدە قولدانادى. كۇنىنە بىرنەشە اپەلسين جەپ تۇماۋدىڭ الدىن الۋعا، ىشەك قىزمەتىن جاقسارتۋعا بولادى.  اپەلسين قابىعىن ەزىپ، دەنە قالتىراعاندا قولدانادى. وندايدا كۇنىنە 3 رەت جارتى شاي قاسىقتان تاماقتان 30 مينۋت بۇرىن جەيدى.

اپەلسيندى قالاي تاڭدايمىن؟

اپەلسين تاڭداۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – ونى قولمەن ۇستاپ كورۋ. اپەلسين نەعۇرلىم اۋىر بولسا، سونشالىقتىشىرىندى ءارى ءدامدى بولماق. سونداي-اق، ورتاشا جەمىستەر ۇلكەندەرىنە قاراعاندا تاتتىرەك بولاتىندىعىن ەسىڭىزدەن شىعارىپ الماڭىز. قاراشانىڭ سوڭى مەن جەلتوقساننىڭ باسىندا جينالعان اپەلسيندەر ەڭ ساپالى ءارى ۇزاق ۋاقىتقا جاقسى ساقتالادى.

سيترۋس وسىمدىكتى ءۇي جاعدايىندا ءوسىرۋ.  (اپەلسين)

زەرتتەۋ كەزىندە

بولمە جەمىستەرىنىڭ باستى كۇتىمى تۋرالى مالىمەت جيناپ الدىم. سيترۋس اعاشتارى ءۇي جاعدايىندا وزدىگىنەن جاپىراق تۇسىرەدى. بۇل جاعداي اس، قوناق بولمەلەرىندەگى جەمىس اعاشتارىنىڭ جانىنا الما، المۇرت قويىلسا ءجيى بولادى. سەبەبى، ءداندى جەمىستەردەن ەتيلەن ءبولىنىپ شىعىپ سيترۋستارعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونىڭ سالدارىنان سيترۋستاردىڭ جاپىراقتارى تۇگەلىمەن ءتۇسىپ قالۋى دا مۇمكىن. ال، كەيدە اپەلسيندى گۇلدەتىپ جەمىس بەرۋى ءۇشىن اپەلسين ىدىسىنىڭ جانىنا ەكى دانا المانى قويىپ، سىرتىن پوليەتيلەنمەن جاۋىپ قويسا، وسىمدىك المادان بولىنگەن ەتيلەننىڭ كومەگىمەن جەمىس سالادى. وسىلايشا ۇيدە وسىرىلەتىن جەمىستەر ءۇشىن المانىڭ وڭ، كەيدە كەرى اسەرى بار. بولمەدەگى اۋا تەمپەراتۋراسى 100س تومەن بولعان جاعدايدا سيترۋس اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى، جەمىستەرى ءتۇسىپ قالادى. قىس كەزىندە اۋا تەمپەراتۋراسى ولار ءۇشىن 12-180س-تان اسپاۋ كەرەك. سيترۋستاردىڭ گۇلدەرى جىل بويى قالىپتاسادى، اسىرەسە كوكتەمدە تەز گۇلدەيدى. گۇل تۇينەگى پايدا بولعان سوڭ ءبىر اي بويى جەتىلەدى، سوسىن گۇل اشادى. گۇلدەرى نازىك حوش ءيىستى بولادى. تۇينەك سالۋ مەن گۇلدەۋ ءۇشىن قالىپتى تەمپەراتۋرا +16…+18°س. 
سيترۋس وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا 0،9% پايىز يلىك، 75-88 پايىز سۋ، 70مگ دارۋمەن، 1،06-1،97 پايىز قىشقىل، 8-9 پايىز قانت بار. 
جەمىستەرىنىڭ تۇستەرى قىزعىلت سارى جانە سارى بولادى. 

بىزدەر جانۇيامىزدا اپەلسين جەمىسىن ءجيى پايدالاناتىندىقتان وسى اپەلسين جەمىسىن ءۇي جاعدايىندا ءوسىرىپ كورسەم قالاي بولار ەكەن  دەگەن قىزىعۋشىلىعىمنان وسى جوبامدى باستادىم. ەڭ  الدىمەن جەمىس-جيدەك ساتىلاتىن دۇكەن ساتۋشىلارىنىنان سۇراستىرىپ كوردىم. ولار تەك ساتىپ الىپ ساتاتىن بولعاندىقتان ادامعا پايداسى مول دەگەننەن باسقا  ماعلۇمات بەرگەن  جوق. سونان سوڭ  ينتەرنەت  جەلىلەرىنەن قاراپ ءۇي جاعدايىندا وسىرۋگە بولاتىنىن ءبىلدىم. ءبىر اپەلسيندى  جەپ ىشىنەن شىققان ءدانىن قاراپ وتىرىپ بىرەۋىن شاعىپ كوردىم،  ىشىندە جۇمساق اق ءدانى بار ەكەن، ءدامى ءسال قىشقىل. قالعان داندەردى كەپتىرىپ قويدىم. 

كەلەسى كۇنى داندەردى ءسۇيىر جاعىن توپىراققا 1-2 سم تەرەڭدىكتە كومدىم.  بۇل جۇمىستى باستاعان كۇنىم 12 قازان 2014 جىل كەشكى  ساعات  18.25 بولاتىن.            

15 كۇننەن سوڭ تۇقىممەن بىرگە وسكىن كورىنە باستادى. وسكىن بەتىنە شىققاننان كەيىن 2-3 كۇن وتكەن سوڭ ساباق پايدا بولدى. اراسىنا  4  كۇن سالىپ سۋ قۇيىپ تۇردىم.

ءبىر ايدان سوڭ ساباعى 6-7 سم-گە  جەتتى.  سودان كەيىن  بىر-بىرلەپ جىلتىر جاسىل جاپىراقتار شىعا باستادى. 4 كۇن سايىن سۋ قۇيىپ،  وسىمدىكتىڭ وسۋىنە جاعداي جاساپ وتىردىم. 

12 جەلتوقسان كۇنى  جىلتىر جاپىراعىن ولشەپ قارادىم. ساباعىنىڭ ۇزىندىعى 13 سم-گە  ءوسىپتى.  جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىلىم  تولىپ  اپەلسين جاپىراعىنا قاراپ وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىن، ءان سالامىن. سول كەزدەردىڭ بىرىندە

سىڭىرگەن كۇن جارىعىن،
اۋمايتۇعىن سارى كۇن.
ەفير مايى بار وندا،
ءدارى دەيدى قابىعىن.
قابىعىن دا ارشىدىم،
ءدامى قانداي بال شىرىن.
ەكىنشى اتى بار ونىڭ:

«الماسى جۇڭگو» حالقىنىڭ دەپ ءوسىرىپ وتىرعان اپەلسينگە تاقپاقتا ايتىپ قويامىن. «گۇلدەرمەن سىرلاسساڭ جاقسى وسەدى»  دەپ انام  ايتۋشى  ەدى.

ءۇشىنشى ايدا ساباعىنىڭ ۇزىندىعى 16 سم-گە جەتتى. قىس  مەزگىلى بولعاندىقتان اپەلسيننىڭ ءوسۋى باياۋلاي  باستادى. سەبەبى  قىس مەزگىلىندە ۇيگە جىلۋ بەرىلگەندىكتەن ءۇيدىڭ اۋاسى قۇرعاق بولىپ كەتەدى. وسىعان بايلانىستى ءۇي جاعدايىندا وسەتىن اپەلسيندەردىڭ ءوسۋى باياۋلايدى.  ءبىراق كۇن جىلىنا اپەلسيننىڭ ءوسۋ قارقىنى وزگەردى. كۇننەن – كۇنگە كوز تارتاتىن ادەمى جىلتىر جاسىل جاپىراقتارى كوبەيىپ كەلەدى.  قازىرگى كەزدە بيىكتىگى 24 سم-گە جەتتى. 

مىنە مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىم. بۇدان وزىمە تۇيگەنىم قاي باستاما جاساساڭدا اۋەلى ەكسپەريمەنت جاساۋ كەرەكتىگىنە كوزىم جەتتى. 

قورىتىندى 
وسى عىلىمي جوبا بويىنشا جۇمىس ىستەۋ كەزىندە مەن سيترۋس وسىمدىكتەرى تۋرالى كوپ ءبىلدىم. بۇل وسىمدىكتەردى ۇيدە دە وسىرۋگە بولادى ەكەن. اپەلسيندى ءوسىرۋ كەزىندە كوپ مالىمەتتەرمەن تانىستىم. بۇرىن تەك جەۋدى بىلگەن اپەلسينىمنەن ءارتۇرلى نارسەلەر جاساۋعا دا تاماققا دا،  ەمدىك شارالارعا دا قولداناتىنىن ۇقتىم. ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى اقىل-كەڭەستەر، گازەت-جۋرنالداردان ماعلۇماتتار جينادىم.   قانداي دارۋمەندەر مەن قورەكتەندىرۋدى ۇيرەندىم. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا ءوسىرىپ جاتىرمىن. جاقىن ارادا جەمىس بەرمەسە دە  بولاشاقتا وسى جوسپارىممەن باپتاپ كۇتسەم جاقسى ناتيجە بەرەدى  دەپ ويلايمىن.

مەن وسكەندە بۇل جۇمىستاردىڭ شەبەرى بولعىم كەلەدى. بۇل جۇمىس مەنى كوپ ىزدەنۋگە، شىدامدىلىققا، العا قويعان ماقساتىما جەتۋگە ۇيرەتتى. 
 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: 

1. بيولگيا وقۋلىعى
2. جۋرنال «دوبرىە سوۆەتى» 
3. «زوج» گازەتى 
4. «ايگولەك» جۋرنالىنان اقپاراتتار (اۆتورلار: ر.ءالىمقۇل قىزى، ب.دۇيسەباي قىزى، ە.تۇربەك قىزى) 
5. ينتەرنەت ماتەريالدارىنان ماتىندەر، سۋرەتتەر.

---