قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ قۇندىلىعىن زەرتتەۋ
№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
دايىنداعاندار: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى: ساتتار ءمولدىر باقداۋلەت قىزى
جەتەكشىسى ارنايى ءپان وقىتۋشى: ساگيموۆا اكشولپان نۋرلىباي قىزى
اڭداتپا
شىعارماشىلىق - ىزدەنىس جۇمىس «قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ قۇندىلىعىن زەرتتەۋ» اتتى عىلىمي جوباسى جالبىزدىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن پايدالى جاقتارى مەن شيپالىق قاسيەتتەرىن تانىتۋعا ارنالعان. جالبىزدىڭ ادام اعزاسىنا تيزىزەتىن پايداسىنا ناقتى مالىمەتتەر كەلتىرە وتىرىپ سيپاتتاما جازعان. جازۋ بارىسىندا جالپى جالبىزدان جاسالىنعان تاعامداردى قۇرامىندا دارۋمەندەر كوپ ەكەندىگىن سيپاتتادى. جۇمىستىڭ ماقساتى، ءمانتى تاعامىنىڭ قۇرامىنا جالبىز قوسىپ، ءمانتىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن ارتتىرۋ.
ستۋدەنتتەردىڭ بۇل شىعارماشىلىق ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا كوپ ىزدەنگەنى بايقالدى، قۇرامىندا ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى جانە پايدالى دارۋمەندەردىڭ جەتكىلىكتى مولشەرى بار. جالپى العاندا عىلىمي جوبا ءوز دارەجەسىندە جاسالىنعان دەۋگە بولادى. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مازمۇندىلىعى مەن ماندىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جوعارى دارەجەدە باعالاۋعا ۇسىنامىن.
ارنايى ءپان جەتەكشىسى: ساگيموۆا ا
جۇمىستىڭ ماقساتى. قازاق ۇلتتىق تاعامىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن زەرتتەۋ. ولاردى ءداستۇرلى ەمەس وسىمدىك شيكىزاتىمەن بايىتۋ جولى قاراستىرىلدى. تاجىريبەلىك ماڭىزى مەن جۇمىس ناتيجەسىن جۇزەگە اسىرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:
- قازاق اسپازدىعى ەرەكشەلىكتەرى جانە دامۋ تاريحىن قاراستىرۋ؛
- قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنا سيپاتتاما بەرۋ؛
- نەگىزگى تاعامداردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن انىقتاۋ؛
- قۇندى قازاق ۇلتتىق تاعامدارى ەسەبىنەن قوعامدىق تاماقتاندىرۋ كاسىپورىندارى تاعامدارى اسسورتيمەنتىن كەڭەيتۋ؛
- قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ بيولوگيالىق قۇندىلىعىن ارتتىرۋ.
كىرىسپە
1 نەگىزگى ءبولىمى
1.1 قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى.
1.2 قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ سيپاتتاماسى.
1.3 قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن جىكتەۋ.
1.4 ءمانتى تارىزدەس تاعامدارعا شولۋ.
2 زەرتتەۋ ءبولىمى
2.1 جالبىزدىڭ ەمدىك پروفيلاكتيكالىق قاسيەتتەرىن ۇلتتىق تاعامدار دايىنداۋداعى پايداسى.
2.2 جالبىزدىڭ حيميالىق قۇرامى.
2.3 جالبىز قوسىلعان «قوي ەتىنەن دايىندالعان ءمانتىنىڭ قۇرامى».
3 قورىتىندى
4 پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
نەگىزى، ءار ۇلتتىڭ ءوز تابيعاتى مەن جاراتىلىسىنا ساي، ۇلتتىق سالت-داستۇرىمەن وزەكتەس ۇلتتىق تاعامدارى بولادى. قازاق ۇلتتىق اسپازدىعىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر مەن داستۇرلەر ساقتالىپ كەلەدى. ەجەلدەن بەرى ونىڭ نەگىزىن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى-ەت پەن ءسۇت قۇرايدى. سوڭىنان وتىرىقشىلىق جاعدايىندا ەگىنشىلىكتى مەڭگەرگەن سوڭ ۇننان جاسالاتىن تاعامدار دا تۇتىنا باستالدى.
بارلىق قازاق اسپازدىعى ۇزاق ۋاقىت بويى ەت جانە ءسۇتتى قولدانۋعا نەگىزدەلدى. جىلقى جانە قوي ەتتەرى، جىلۇى، سيىر، تۇيە سۇتتەرى جانە ونى وڭدەۋ ونىمدەرى كەڭ تارالعان.
قازاق اسپازدىعىنىڭ دامۋى كوشپەندى جاعدايدا ۇزاق ساقتالاتىن جانە ءجيى تۇتىنۋ كەزىندە ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن قالىپتا قالاتىنداي ەت جانە ءسۇت جارتىلاي فابريكاتتارىن قۇراستىرۋ باعىتىندا دامىعان.
وسىعان وراي ىستالعان، تۇزدالىپ ىستالعان، ىستالىپ پىسىرىلگەن جىلقىنىڭ ءارتۇرلى بولىكتەرىنەن جارتىلاي فابريكاتتار (قازى، شۇجىق)، قوي جانە ىشەك قارىننان قۋىرىلعان ونىمدەر تۋىندادى. سۇت قىشقىلدى ونىمدەر، قىمىز، سارىسۋ، قۇرت دايىنداۋ دا كەع تارادى. ولار جەڭىل، تاسىمالدانعىش جانە ۇزاق ۋاقىتتا بۇزىلمايتىن عانا ەمەس، سالقىن تۇردە تۇتىنۋىنا دا اسا ىڭعايلى.
ەگىن شارۋاشىلىعى قازاق مازىرىنە كەشىرەك ەندى. قازاقتارعا العاش بەلگىلى بولعان جانە ولاردىڭ اسپازدىعىندا ۇلتتىق داقىل ورىن العان ءبىرىنشى داقىل تارى بولدى. سودان سوڭ باسقا ونىمدەر –نەگىزىنەن استىق داقىلدارى (بيداي، قارابيداي) جانە ۇن پايدا بولدى.
XIX سوڭى –XX ع. باسىندا قازاق اسپازدىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى قالىپتاستى - ەت جانە ۇن تاعامدارىنىڭ باسىم بولۋى جانە نەگىزگى ۇلتتىق تاعامداردا ەت جانە ۇن ونىمدەرىنىڭ ۇيلەسۋى، وعان مىسال قازاقشا ەت. سونىمەن قاتار ءىرتۇرلى بيە جانە قوي ءسۇتىن وڭدەۋ ونىمدەرى –قىمىز، ايران، قۇرات، سارىسۋ، ىرمشىكتى تۇتىنۋ ەكىنشى ورىنعا كوشتى.
قازاق اسپازدىعى وقشاۋلانعان جوق، كوپ بولىگى كورشىلەس ورتا ازيا ەلدەرىنەن –وزبەكتەردەن، تاجىكتەردەن، دۇنعانداردان، ۇيعىرلاردان الىندى. بۇل ەڭ الدىمەن قۋىرىلعان ەت تاعامدارىن دايارلاۋ (ماي قولدانىپ) جانە كۇردەلىرەك ەت-ۇن تاعامدارىنا (سامسا، ءمانتى) قاتىستى، سونىمەن قاتار جەكە ونىمدەردى تۇتىنۋ (شاي، جەمىستەر، باقشا داقىلدارى) كوبىرەك قولدانىلا باستادى. ورىس اسپازدىعىنان حح ع. كوكونىستەردى كۇندەلىكتى تۇتىنۋ (كارتوپ، ءسابىز، قيار، تۇرىپ، كوبىنە سالات تۇرىندە)، سونىمەن قاتار جۇمىرتقا مەن تاۋىق ەتىن قولدانۋ ەندى.
ءبىراق تەحنولوگيانى قايتالاۋ، اسسورتيمەنتتى كەڭەيتۋ دە نەگىزىنەن قازاق اسپازدىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن وزگەرتكەن جوق، كەرىسىنشە ونى الۋان ءتۇرلى ەتتى.
ماسەلە وزەكتىلىگى مەن جۇمىس ماقساتى. قوعامدىق تاماقتاندىرۋ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شارالار جۇيەسىندە ەڭبەك ىستەۋشىلەردىڭ ماتەريالدى دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى تەتىك بولىپ تابىلادى. ول ورگانيزمنىڭ ەنەرگياعا، پلاستيكالىق ماتەريالعا جانە بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتارعا قاجەتتىلىگىن جاباتىن، يممۋنيتەتتى قولايسىز سىرتقى فاكتورلاردان قورعايتىن حالىقتى تاماقتانۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان. تاماق ونىمدەرىنىڭ ءبىرشاما بولىگى اسپازدىق وڭدەۋدەن وتەدى، ول تەرەڭ وزگەرىستەردى تۋدىرىپ، وىرلىك ۇردىسكە اسەر ەتەدى. سوندىقتان تاعام دايارلاۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ، ورگانيزمنىڭ فەرمەنتتى جۇيەلەرىنە سايكەس تاماقتانۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى بويىنشا اسپازدىق رەسەپتۋرالاردى وڭتايلاندىرۋ حالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە ۇلكەن شارۋاشىلىق مانگە يە.
قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ونىمدەرىنىڭ ءداستۇرلى تەحنولوگياسى حالىقتىڭ كوپ جىلدىق تاجىريبەسىنە نەگىزدەلەدى جانە ونىڭ مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. اسپازدىق رەسەپتۋرالار كەزدەيسوق ەمەس جانە ەركىن الىنباعان، ولار تابيعي، تاريحي جانە الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق فاكتورلار اسەرىنەن قالىپتاستى. سوندىقتان ونىڭ نەگىزىندە فيزيولوگيالىق ماقساتتىلىق جاتىر، سەبەبى تاعام ادامدى قورشاعان ورتامەن بايلانىستىراتىن ەجەلگى بايلانىس بولىپ تابىلادى. ءبىراق تاعام دايارلاۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى ءومىر جاعدايىنىڭ وزگەرۋى مەن ەكولوگيالىق جاعدايدى بەينەلەمەيدى. مىسالى، ەنەرگوشىعىنداردىڭ كۇرت ازايۋيا ادامزاتتى كۇردەلى ماسەلەنىڭ الدىنا قويدى: ەنەرگيانىڭ ادام ورگانيزمىندە ماي تۇرىندە جينالماۋى ءۇشىن تاعام مولشەرىن ازايتۋ. سوندىقتان ۇلتتىق تاعامداردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن زەرتتەۋ، جاپپاي ءوندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ تەحنولوگيالارىن جەتىلدىرۋ، ولاردىڭ قۇندىلىعىنى جوعارىلاتۋ جولدرىن ىزدەۋ ۇلكەن الەۋمەتتىك مانگە يە.
قازىرگى زاماندا كوپتەگەن ەلدەردەگى تاماق ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن وندىرىستەگى شىعارىلاتىن تاعامداردىڭ اسسورتيمەنتىن كەڭەيتى جانە جاڭا پروفيلاكتيكالىق باعىتتاعى تاعامداردى ءوندىرۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇنداي ماسەلەلەر حالىقتىڭ، تاماقتانۋدىڭ راسيونالدى رەجيمدەرىن ساقتاماۋدىڭ، دۇرىس تاماقتانباۋىنىڭ اسەرىنەن، ورگانيزمدەگى زات الماسۋ پروسەسىنىڭ بۇزىلىپ، كوپتەگەن اۋرۋلارعا شالدىققان ادامدار سانىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى تۋىنداپ وتىر.
سونىمەن بىرگە تاماق ونىمدەرىنىڭ نارىعىنداعى احۋال دا كۇردەلى بولىپ وتىر. باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ءتيىستى ءوزارا ءىس–قيمىلدارىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكاعا ساپاسىز، سونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ءقاۋىپتى تاماق ونىمدەرى كوپ مولشەردە اكەلىنۋدە. وتاندىق تاماق ونەركاسىبى كاسىپورىندارىندا جانە قوعامدىق تاماقتانۋ وبەكتىلەرىندە ءتيىستى وندىرىستىك باقىلاۋدىڭ بولماۋى پروبلەما بولىپ وتىر، بۇل ساپاسىز تاماق ونىمدەرىن شىعارۋ مەن ساتۋعا اكەلىپ سوقتىرادى.
ۇلتتىق تاعامداردى ماسەلەسىن ايتساق بۇرىننان اتا–بابالارىمىز ازىق ەتكەن استاردى دايىنداۋ تومەندەپ بارادى. سىرتتان اكەلىنگەن كوپتەگەن تەحنولوگيالارى بەلگiسiز تاعامدار سۇرانىسقا يە بولىپ الدى. ۇلتتىق تاعامداردى تابيعي بيولوگيالىق قوسپالارمەن بايىتۋ ازاماتتاردىڭ اۋرۋ سىرقاۋدان ساۋ بولۋىنا، جانە دەنساۋلىعىنىڭ زور بولۋىنا اسەر ەتەدى.
ۇلتىمىزدىڭ راسيونالدى تاماقتانۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ەڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – نەگىزگى تاماق ونىمدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق تاعامداردىڭ اسسورتيمەنتىن كەڭەيتىپ جانە ولاردىڭ بيولوگيالىق ءقۇندىلىعىن ارتتىرۋ.
ۇلتىمىزدا بۇرىننان بەلگىلى بولعان جانە ولاردى دايىنداۋدا كوپتەگەن تاجريبە جينالعان ۇلتتىق تاعامداردى ۆيتاميندەرمەن جەنە مينەرالدى زاتتارمەن بايىتۋعا ارنالعان قولايلى نىسان. اتالعان تاعامدارعا پايدالى قوسپالاردى قوسۋ ارقىلى ادام تاعامىنىڭ بيولوگيالىق جانە تاعامدىق قۇندىلىعىن ءتيىمدى ەتىپ رەتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدىرادى. وسىعان بايلانىستى رەسەپتۋراعا فۋنكسيونالدى بايىتقىش قوسپالاردى قوسىپ، ەمدىك پروفيلاكتيكالىق قاسيەتى بار ارنايى باعىتتاعى تاعامدار تەحنولوگيالارىن جاساۋ پەرسپەكتيۆتى باعىت بولىپ تابىلادى..
عىلىمي جاڭالىعى. قازاق ۇلتتىق تاعامىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى زەرتتەلدى. ولاردى ءداستۇرلى ەمەس وسىمدىك شيكىزاتىمەن بايىتۋ جولى قاراستىرىلى.
تاجىريبەلىك ماڭىزى مەن جۇمىس ناتيجەسىن جۇزەگە اسىرۋ. قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى زەرتتەلىپ، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ كاسىپورىندارىنا فيرمالىق تاعام قۇراستىرىلدى.
1.1 قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى
تاماقتانۋ، سونىڭ ىشىندە دۇرىس تاماقتانۋ – ادامزات قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
قازاقتار ەجەلدەن قونىس ەتىپ كەلە جاتقان قازاق جەرىنىڭ بۇگىنگى اۋماعى باتىسى ەدىل وزەنىنەن، شىعىسى التايعا دەيىن 3000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتسا، سولتۇستىگى باتىس ءسىبىر جازىعىنان تيان–شانعا دەيىنگى 2000 شاقىرىمداي قاشىقتىقتى قۇرايتىن دالانى الىپ جاتىر. قازاقستاننىڭ جەر بەدەرى گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى، كليماتى مەيلىنشە الۋان ءتۇرلى. ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان ويپاتتار مەن تەگىستىكتەر، بيىك تاۋلار جانە شولدىك–شولەيتتىك ايماقتاردان قۇرالادى. وسى كەڭ القاپقا ءنار بەرىپ، مال جايۋ، باعۋ مەن ەگىنشىلىكگى ۇيىمداستىرۋعا قولايلى بولىپ كەلگەن كوپتەگەن وزەن–سۋلار، تەڭىز–كولدەر بار: كاسپيي، ارال تەڭىزدەرى، بالقاش، الاكول جانە تاعى باسقا كولدەر، كوپتەگەن سىرداريا، تالاس، ىلە سياقتى وزەندەر. قازىرگى كەزدەگى ەڭ ۇزىن وزەندەردىڭ ءبىرى – ەرتىس. ول 1700 كم ۇزىندىقتا رەسپۋبليكا جەرىن باسىپ ءوتىپ، سولتۇستىك ءمۇزدى ءمۇحيتقا قۇيادى. ودان كەيىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى سىرداريا 1400 كم ۇزىندىقتا جەرىمىزدەن ءوتىپ، ارال تەڭىزىنە كۇيادى. جايىق وزەنى باتىس ولكەنىڭ جەرىنەن 1100 كم ۇزىندىقتا ءوتىپ، كاسپييگە قۇيادى. ورتالىق قازاقستاندا ەرتىس، ەسىل، توبىل، نۇرا وزەندەرى بار [1،2].
تاۋلى، دالالى، شولەيتتى بولىپ كەلەتىن تەرريتوريادا مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەكولوگيالىق نەگىزىندەگى ءۇش ءتيپى – كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى جانە وتىرىقشى مال شارۋاشىلىگىنىڭ ىشىندە تاۋلى ولكەگە ءتان بولاتىن جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىق ءتيپى قالىپتاستى. "جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى تۇراقتى قىستاۋدىڭ بولۋىمەن، قوي، جىلقى تۇلىكتەرىمەن قاتار، مال قۇرامىندا سيىردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتا تۇسۋىمەن جانە قىستاۋ ماڭىنا تارى، بيداي ەگۋمەن ەرەكشەلەنەدى"
تاعام مەن تاماقتانۋ جۇيەسى ءداستۇرلى قوعامدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن باسقا ەلەمەنتتەرىنە قاراعاندا كەز كەلگەن حالىقتىڭ شارۋاشىلىق حارەكەتىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى. ءداستۇرلى تاماقتانۋ جۇيەسى حالىقتىڭ مادەني– الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ ماسسلەلەرىن زەرتتەۋدە دە وزىندىك ەرەكشە ورىن الادى. ادامداردىڭ فيزيولوگيالىق قاجەتتىلىگى بولا وتىرىپ، تاعام قوعامنىڭ بارلىق تاريحي كەزەڭدەرىندە الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىسى بار دەۋگە بولادى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا بارلىق ادەت–عۇرىپ، سالت–ءداستۇر، جوسىن–جورالعىلاردىڭ جۇيەسى تاعامدى دايىنداۋ جانە اسپەن سىيلاۋ مەن ونى قابىلداۋ جۇيەسىمەن بىتە قايناسىپ جاتادى. تاعام مەن تاماقتانۋ جۇيەسى ادامداردىڭ تۇرمىستىق قارىم–قاتىناستارىنىڭ بارلىق قىرىن قامتيتىن ۇلكەن مادەني الەۋمەتتىك قىزمەت اتقارادى.
ءاربىر حالىق جانە ونىڭ ۇرپاقتارى سول وزىنە دەيىن جاسالعان مادەنيەتتى يگەرۋ ارقىلى، ونداعى ساقتالعان مۇمكىندىك، تاجىريبەنى يگەرىپ، كەيىننەن ءوزىنىڭ جەكە قابىلەتى ەتە الادى. مىسالى، تورسىقتاعى ءسۇتتىڭ نەمەسە ايراننىڭ قانجىعادا بايلانىپ جۇرۋىنەن ۇنەمى شايقالۋ ناتيجەسىندە بەتىنە تۇسكەن مايدىڭ نەگىزىندە سابا ءپىسىپ، ماي الۋدى ويلاپ تابۋى سياقتى ماتەريالدىق يگىلىكتەر – تەك بەلگىلى ورتادا تۋعان كوشپەلى تۇرمىس سالتىنىڭ جەمىسى.
ەت پەن ءسۇت تاعامدارىنىڭ قولدانىلۋ ارا سالماعى كوشپەلىنىڭ شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋىنىڭ ناۋقاندىق ماۋسىمىنا تىكەلەي بايلانىستى بولادى. ءبىر جىلداعى تاماقتانۋ رەجيمى جازعى جانە قىسقى (جىلى جانە سۋىق ماۋسىمداعى) دەپ ەكىگە بولىنەدى. جازعى تاماقتانۋ – ساۋىردەن قازان ايىنا دەيىن ياكي، مال تولدەگەن ۋاقىتتان باستاپ، مال سۋالىپ نەمەسە مالدىڭ ءسۇتى ازايعان سوعىم سويار كەزگە دەيىنگى ارالىق. بۇل مەرزىمدەگى اس ءمازىرىن نەگىزىنەن ءسۇت ونىمدەرى جانە وسى كەزدە سيرەكتەۋ تۇتىنىلاتىن ەت تاعامدارى قۇرايدى. ال قىسقى اس ءمازىرى سوعىمعا سويگان مال ەتى مەن قىسقا دەپ كەپتىرىپ جانە قاتىرىپ ساقتاعان ەت، ءسۇت ونىمدەرىنەن قۇرالادى. ءدان داقىلى، ەگىنشىلىك ونىمدەرىنەن دايىندالاتىن اس–سۋسىن تۇرلەرى قىسى–جازى اس ءمازىرىن قوسىمشا تولىقتىرىپ وتىرادى. اس ءمازىرىنىڭ وسىنداي مەرزىمدىلىگى كىندىك (ورتالىق) جانە ورتا ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىنا ءتان ەكەنى جونىندە كوپتەگەن زەرتتەۋشى–عالىمدار اتاپ وتكەن.
سونىمەن، كوشپەلى قازاقتاردىڭ تاماقتانۋ جۇيەسىنىن جىلدىڭ ماۋسىمدىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس ءبولىنۋى ولاردىڭ تىرشىلىك ەتكەن ورتاسىنىڭ بيوەكولوگيالىق جاعدايىمەن شارۋاششىقتى ۇيىمداستىرۋ فاكتورلارىنا عانا بايلانىستى ەمەس، سونىمەن قاتار كوشپەلى ورگانيزمنىڭ بيوحيميالىق قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان. اتاپ ايتساق، قىس بويى نەگىزىنەن العاندا ەت تاعامدارىمەن عانا تاماقتانۋ سالدارىنان ورگانيزمنىڭ بيوحيميالىق بالانسى قىشقىلدىققا قاراي اۋىتقىسا، وسى سايكەسسىزدىك كەيىن، اق مولايعان شاقتا ءسۇت ونىمدەرىنەن جاسالعان تاعامدار ارقىلى كالىپقا كەلتىرىلەدى. دەمەك، التى اي قىستا قاتال تابيعات سىنىنا، ءومىرى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ وتەتىن كوشپەلىنىڭ تۇرمىس تاۋقىمەتىنە توتەپ بەرۋگە ءنارلى دە، قۋاتتى ەت، ءسۇت تاعامدارىنىڭ نەگىزگى ازىق بولۋى – تابيعي قاجەتتىلىك.
ەگىنشىلىك ونىمدەرىن ەجەلدەن تۇراقتى پايدالانىپ كەلە جاتقان ونتۇستىك قازاقستان ايماعىنىڭ وزىنە ءتان تابيعي–جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى وسى ايماقتى قۇرايتىن ءۇش وبلىستىڭ ءوزارا ايتارلىقتاي ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، جامبىل وبلىسىندا كۇندەلىكگى تاعامداردىڭ نەگىزىن بيداي، جۇگەرى داقىلىنان جاسالعان تاعامدار قۇراسا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بيدايدان، تارىدان، كۇرىشتەن، جاسىمىقتان، لوبيادان، نوقاتتان، ماشتان جاسالعان تاعامدار، قىزىلوردا وبلىسىندا بيدايدان، كۇرىشتەن، تارىدان جاسالعان تاعامدار قۇرايدى. ياعني، شارۋاشىلىق حارەكەتكە بايلانىستى ءدان تاعامدارىن پاڭدالانۋدا دا ايتارلىقتاي وزگەشەلىكتەر بايقالادى
1.2 قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ سيپاتتاماسى
ەجەلدەن قازاق اسپازدىعى وزىندىك تەحنولوگيامەن ەرەكشەلەنەدى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگى تاعام دايارلاۋ ادىسىنە دە ءوز ءىزىن قالدىردى. ءداستۇرلى قازاق اسپازدىعىندا قاۋناتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. وسى پروسەسس ەتتىڭ جۇمساق جانە نازىك دىمدەرىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، وعان شىرىندىلىق پەن حوش ءيىس بەرەدى.
ەرەكشە ورىن ونىمدەردى ۇزاق مەرزىم ساقتاۋعا بەرىلدى. مالدى سويۋ كەزىندە ونى ساقتاۋعا تىرىستى، ول ءۇشىن ەتتى تۇزداعان، قاقتاعان، كەيدە ىستاعان، جەڭسىك استار نەگىزىنەن جىلقى ەتىنەن دايىندالعان-قازى، شۇجىق، جال، جايا، قارتا جانە ت.ب.
ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرى دە كەڭ قولدانىلدى. كوشپەندى جاعدايدا ساقتاۋعا ىڭعايلى بولعاندىقتان، ءسۇت قىشقىلدى ونىمدەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
نان كوبىنە شەلپەك ، تاندىر نان تۇرىندە دايارلانعان، سونىڭ ىشىندە باۋىرساقتار دا كەڭ قولدانىس تاپقان.
سۋسىندار ىشىندە ەڭ سۇيىكتىسى قىمىز، شۇبات، ايران بولدى.، ەرەكشە ورىن شايعا بەرىلدى.
ەت تاعامدارى
قازاقشا ەت (بەسبارماق، بەشبارماق) اسقاندا ەڭ الدىمەن جىلىكتەپ بۇزىلعان ەتتى ادام سانىنا قاراي مولشەرلەيدى. تويعا نەمەسە قوناق اسىعا كوبىنەسە قوي سويىلادى. قوي ەتى جىلىكتەنگەندە 13 مۇشەگە بولىنەدى. ولار جامباس - 2، ورتان جىلىك – 2، اسىقتى جىلىك – 2، بەلومىرتقا – 1، سۇبە – 2 (سۇبەمەن بىرگە بۇيرەكتەن جوعارعى 5 قابىرعا كەتەدى)، قابىرعا -2، ءتوس – 1، ومىرتقا -1، جاۋىرىن -2، توقپان جىلىك – 2، كارى جىلىك – 2، بۇعانا – 1، مويىن – وسىلاي اسۋعا دايىندالعان ەتتى جۋىپ-شايىپ تازالاپ، قازانعا سالادى دا، ەت باتىپ تۇراتىنداي ەتىپ سۋىق سۋ قۇيادى. سودان كەيىن قازاندى قاتتى جانعان وتقا قويىپ، سارقىلداتىپ قايناتادى، بەتىنە شىققان قاندى كوبىگىن الىپ تاستاپ، شامالاپ تۇز، 1 باس پياز سالىپ وتىن باسادى دا، 1-1،5 ساعات ەت ابدەن پىسكەنشە شىمىرلاتىپ قايناتادى. ەت ابدەن پىسكەن سوڭ تاباققا سورپاسىنان بولەك قوتارىپ الىپ، تارتىلعان تاباقتىڭ سانىنا قاراي مولشەرلەپ تۇزدىق ازىرلەيدى. ول ءۇشىن سورپاعا قارا بۇرىش، دوڭگەلەكتەپ تۇرالعان پياز سالىپ، ىدىستىڭ بەتىن جاۋىپ بۇقتىرىپ قويادى. ەت تۋرالىپ بولعان سوڭ تۇزدىقتى ەتتىڭ ۇستىنە قۇيادى. ادەتتە كادەلى جىلىكتەرمەن بىرگە سىيلى قوناقتارعا مالدىڭ باسىن، (قوي)، ءىرى قارانىڭ شەكەسىن، قازى، قارتا، جال-جايانى تاباققا بىرگە سالىپ بەرەدى.سونىمەن بىرگە قامىر، بىتەۋ پىسىرىلگەن كارتوپ قوسۋعا دا بولادى.
قازى – جىلقى ەتىنىڭ كادەلى مۇشەلەردىڭ ءبىرى. ول جىلقىنىڭ قابىرعالارى مەن بەلدەمەلەرىنىڭ ەتەگىنە جينالاتىن اسا شۇرايلى، مايلى ەت. قازى جاساۋ ءۇشىن ەكى بۇعانا قابىرعا، ەكى تىلشە قابىرعادان باسقا قابىرعالار الىنادى. قازىنى ىشەككە تىعادى. ءار قوس قابىرعادارىڭ ىشكى جاعىنداعى شەمىرشەگىن كەسىپ تاستايدى. ىشەككە تىعۋ ءۇشىن قابىرعالاردىڭ اراسىن اجىراتىپ ءتىلىپ، ءار قابىرعاعا ماي مەن ەتىن تەڭ ەتىپ بولەدى، ءبىراق ەت پەن ماي قابىرعادان سىلىنىپ قالماۋى كەرەك. قازىنى ىشەككە تىعار الدىندا تۇزداپ، 2-3 تاۋلىك تۇزىن بويىنا ءسىڭىرىپ قويادى. سودان كەيىن 1-2 ساعات سۋىق سۋعا سالادى. سودان كەيىن ىشەككە تىعىپ، ەكى باسىن بىرىكتىرىپ بايلايدى. سودان سوڭ سىرىققا نەمەسە كەرىلگەن جىپكە 8-10 ساعات ءىلىپ، جەل قاقتىرادى. قازى جانە قوس قازى فورماسى جاعىنان جارتى شەڭبەرگە ۇقساس بولىپ جىعادى. قازىنى ىستاۋ، سۋرلەۋ ءۇشىن تۇتىنگە 13-27 ساعات ىستايدى. قازىنى 2-2،5 ساعاتقا جايلاپ پىسىرەدى. قازىنى سىيلى قوناقتارعا باسقا اسقان ەتكە قوسىپ بەرەدى. قازىنى ىستىق كۇيىندە دە،توڭازىتىپ تاجەۋگە بولادى. قازىعا: 400گ قازى، 2-3 سارىمساقتىڭ بولىگى قوسادى. بۇرىشپەن تۇزدى تاتىمىنا قاراي سالادى.
قارتا – جىلقى ەتىنىڭ ەڭ كادەلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. جىلقى سويعاندا ەڭ الدىمەن قارتانى ىشىندەگىسىنەن بوساتىپ، اينالدىرادى دا، سالقىن سۋعا جۋىپ تازالايدى. قارتانى دامىنە كەلتىرۋ ءۇشىن تۇزدايدى، بۇرىش سەۋىپ، پياز تۋراپ قوسادى. بۇدان سوڭ ىستاپ سۇرلەۋگە ارنالعان قارتانى بويىنا تۇزىن ءسىڭىرىپ، سالقىن جەرگە (1-2 گرادۋس) 1-2 كۇن قويادى. قارتانى 12-18 ساعات بويى تۇتىنگە ىستايدى. سودان كەيىن 12-15 گرادۋس تەمپەراتۋرادا 2-3 كۇن ساقتاپ كەپتىرەدى. قارتانى ءپىسىرۋ ءۇشىن سالقىن سۋعا جۋىپ، قازانداعى جىلى سۋعا سالىپ، وتتى باياۋلاتىپ ابدەن پىسكەنشە 1،5-2 ساعات قايناتادى. قارتانى اسقان ەتكە قوسىپ بەرەدى.
جال - جىلقى ەتىنىڭ ەڭ كادەلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. ول جىلقىنىڭ شوقتىعى مەن اۋىز ومىرتقاسىنىڭ اراسىندا، مويىن ومىرتقانى ۇستاپ تۇراتىن جەلكەمەن جىمداسا بىتەدى. جىلقى سويعاندا تەرىسى سىپىرىلعاننان كەيىن جالدىڭ ءوزىن مويىن ومىرتقادان سىلىپ (جەلكەنى قوسپاي) الادى. سەمىز جىلقىنىڭ جالى ۇلكەن كىسىنىڭ شەڭگەلىنە ارەڭ سيارلىقتاي جۋان بولادى. جال شوقتىققا تاقاۋ ۇشى جۋان بولىپ، ەكىنشى ۇشىنا قاراي بىرتىندەپ جىڭىشكەرە بەرەدى. سەمىز جىلقىنى حالىق «جالى قۇلاعىنان اسادى» دەپ دارىپتەيدى. جالدىڭ جۋان بولىگىنىڭ اراسىن ەكى ەلىدەي، جىڭىشكى بولىگى – ءۇش ەلىدەي ەتىپ جارتىلاي كەرتەدى دە، مايدا تۇز سەبەدى. سوعىمعا سويعان جىلقىنىڭ جالىن ارشا اعاشقا ءىلىپ، ىستاپ 1-2 ساعات سۇرلەيدى. سۇرلەنگەن جال ۇزاق ۋاقىت بۇزىلماي، ءدامى وزگەرمەي ساقتالادى. جالدى باس تاباق، قوس تاباق، سىي تاباق سەكىلدى تاباقتارعا سالادى. ونى توڭازىتىپ جەگەن دە جاقسى. قازىرگى كەزدە جال، قازى، قارتا، شۇجىق سياقتى سالقىن ءدام ورنىندا دا كوپ قولدانىلادى.
جايا – جىلقى ەتىنىڭ اسا كادەلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. جىلقىنىڭ تەرىسىن سىپىرىپ العاننان كەيىن جايانىڭ ەتىن تۇتاستاي بولەك سىلىپ الادى. سودان كەيىن ونى قالىڭدىعى 10 سم ەتىپ، جۇمىرلاپ تىلەدى. سوندا سالماعى 0،5 كگ-نان 5،0كگ مولشەرىندە بولۋى ءتيىس. سودان سوڭ ونى تۇزى ءسىڭۋى ءۇشىن 1-2 ساعات قويىپ قويادى دا، تۇتىنگە ۇستاپ، 14-18 ساعات بويى ىستايدى. جايانى سىيلى قوناقتارعا اسىلعان ەتكە قوسىپ بەرەدى، ياعني ونى باس تاباققا، قوس تاباققا سونداي-اق سىي تاباققا سالادى.ادەتتە جايانى توڭازىتىپ جەيدى. سول سياقتى ونى مايىن قارا-كەسەك ەتىمەن بىرگە تۋراپ، كوكونىس قوسىپ جەۋگە بولادى. جاياعا تاتىمىنا قاراي تۇز، بۇرىش، دوڭگەلەكتەپ تۋرالعان پياز قوسادى.
سورپا. ەت جەلىنگەن سوڭ سورپانى اكەلەدى. سورپا دەپ قازاق ۇعىمىندا مالدىڭ، اڭنىڭ، بالىقتىڭ، قۇستىڭ قايناتىپ پىسىرىلگەن ەتىنىڭ سۋعا شىققان ءسولىن، ماڭىزىن ايتادى، ياعني ەتتىڭ ەڭ كۇشتى ءنارى. ەڭ ءدامدى سورپا سيىر ەتىنىڭ سورپاسى، سودان كەيىنگى ورىندى قوي جانە ەشكى ەتىنىڭ سورپاسى الادى. جاس جىلقى مەن سيىردىڭ، سونداي-اق، قويدىڭ سورپاسى وتە ءدامدى بولادى. اسىلعان ەت مول بولسا جانە ول قايناپ جاتقاندا كوبىرەك ساپىرسا سورپاسى ءدامدى جانە جۇعىمدى بولادى. جاس سورپا- جاڭا سويىلعان ەتتەن ازىرلەنەدى. ۇساق تۇز سالىنعان سوڭ ارالاستىرىپ، بىرنەشە ساپىرادى. قازان استىنداعى وت باياۋ جانۋى ءتيىس. قازاننىڭ بەتى جابۋلى بولادى. قايناۇعا تاياعاندا جانە ودان كەيىن اندا-ساندا قازانىڭ قاقپاعىن اشىپ، كوبىگىن الادى. ەتتىڭ ەڭ العاشقى قان كوبىگىن العان سوڭ ەكىنشى رەت كوبىگىن الماي، ونى ساپىرىپ تاراتقان ءجون. ءبىر قايناعاننان كەيىن سورپانىڭ تۇزىن تاتىپ كورىپ، تاتىمسىز بولسا ۇستەمەلەنەدى. جاس ەت ءارى كەتكەندە 2 ساعاتتا ءپىسىپ بولادى. ەتتى ءتۇسىرىپ العاننان كەيىن قازاننىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، ءبىراز ۋاقىت سورپانى دەمالدىرۋ كەرەك. سودان كەيىن 15-20 مينۋت سۋىتىپ، داستارقانعا اكەلۋگە بولادى. سورپانىڭ ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءسۇت تاعامدارى (كۇرت، قاتىق، سۇزبە) قوسىلادى.
باس – قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ باسىن ءۇيتىپ، قىرىپ جىلى سۋعا بىرنەشە رەت قايتالاپ، مۇقيات جۋىپ تازارتادى. باستى ۇيتكەندە تازا بولۋى ءۇشىن كەي جەرلەردە ءتىسىن قاعىپ تاستاپ ۇيتسە، ال كەي جەرلەردە ەزۋىن ءتىلىپ، تازالاپ ۇيتەدى. سودان كەيىن جاعىن ايىرىپ، تازالاپ جۋادى. قوي، ەشكىنىڭ باسى تۇتاس كۇيىندە، ال جىلقىنىڭ، تۇيەنىڭ باسىن ءبولىپ اسادى. سيىردىڭ باسىن كوز قۋىسىنا تاياۋ كەڭسىرىگىنەن ءبىر شاۋىپ، ماندايىنان قاق جارىپ، ۇشكە بولەدى. سيىردىڭ ءار شەكەسى ءبىر باستىڭ ورنىنا جۇرەدى. جىلقىنىڭ شەكەسىن كادەگە جۇرمەيتىندىكتەن سىي قوناقتارعا تارتپايدى. باس اسقان ەتپەن بىرگە بەرىلەدى.
ءسۇر – ىستاپ كەتىرىلگەن ەت. ەتتى ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن ىس سالىپ سۇرلەۋ داعدىعا اينالعان ءتاسىل. ول اسىرەسە سوعىم ەتىن ساقتاۋ ءۇشىن كەڭ پايدالاندىلادى.سوعىمنىڭ ەتىن ۇشالاپ، جىلىكتەپ بۇزعاننان كەيىن اۋدارىلعان قازى، قارتا، شۇجىق قاتارلى كادەلى مۇشەلەردىڭ ءبارىن ارسا اعاشقا ىلەدى دە، استىنا جانبا،وتىندى (تابىلسا توبىلعى) جالىنداتپاي جاعىپ ءتۇتىن سالادى. ءتۇتىن ەتكە مولىراق تيۋ ءۇشىن ەت ىستىلاتىن ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسى تۇگەل جابىلادى. ارساعا ىلىنگەن جاس ەتتىڭ ەڭ الدىمەن ءسولى اعىپ، بىرتىندەپ قۇرعايدى. ءتۇتىن سىڭگەن سايىن ەتتىڭ سىرتى قارايىپ توتىعىپ، قاتايا باستايدى. ءتۇتىن كوپ سالىنسا، سەمىز ەتىڭ مايى ەرىپ تاما باستايدى. سوندىقتان الدىمەن ەتتىڭ ءسولى قۇرعاعانشا عانا ءتۇتىن سالىپ ءبىراز ۋاقىت ىستاۋدى توقتاتىپ قويادى. ودان سوڭ ەتتىڭ ەكىنشى بەتىن توڭكەرە ىلەدى دە، قايتا ءتۇتىن سالادى. بۇل جولى ءتۇتىندى ۇزاق سالۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. ويتكەنى، سولىنەن اجىراعان ەت تەز توبارسيدى. جازعىتۇرى توڭ جىبىگەن كەزدە ارساداعى ەت تە ءجىبي باستايدى. وسى كەزدە ەكىنشى رەت قايتا ىستالادى. بۇل ەڭ سوڭعى ىستاۋ. وسىدان كەيىن سوعىم ەتى مەيىزدەي سارى بوپ سۇرلەنەدى. مۇنداي ءسۇردى قانشا ۋاقىت ساقتاسا دا بۇزىلمايدى. ىس سىڭگەن ەتتىڭ حوش ءيسى، جاعىمدى كەرمەك ءدامى بولادى. ءبىراق، ونىڭ سورپاسى جايسىزداۋ كەلەدى. ءسۇردىڭ سورپاسى ىشۋگە جارامدى بولۋ ءۇشىن جاس ەت قوسىپ اسادى. ءسۇر ەت پەن جاس ەت ارالاسقاندا سورپا ءدامدى بولادى.
جاۋبۇيرەك - ۇلتتىق تاعامنىڭ ءبىر ءتۇرى. جاۋبۇيرەكتى مالشىلار، جولاۋشىلار كوپ پايدالانادى. قويدىڭ تەرىسىن سىپىرعان سوڭ قۇيرىق مايىن بىلەمدەپ كەسىپ الادى. ءىشىن جارىپ، وكپە-باۋىرىن سۋىرىپ الىپ باۋىر مەن قۇيرىقتى جۇقالاپ جاپىراقتاپ، ىستىككە ءبىر ماي، ءبىر باۋىر ەتىپ كەزەكتەپ شانشىپ، ۇستىنە مايدا تۇز، بۇرىش سەۋىپ وتقا قاقتاپ پىسىرەدى. باۋىر قوسىلعان ماي جۇرەككە تيمەيدى، ءارى بۇل اسا توق بولادى. جاۋبۇيرەكتى مال سويعان كەزدە ۇيدە پىسىرەدى. ونى كادىمگى كاۋاپتىڭ (شاشلىق) ءبىر ءتۇرى دەۋگە بولادى. جاۋبۇيرەكتى دايىنداعاندا تاتىمىنا قاراي تۇز، بۇرىش، جۋا، دوڭگەلەكتەپ تۋرالعان پياز قوسادى. ونى اسقان ەتپەن قوسىپ جەۋگە بولادى.
بورشا – كوبىنەسە ءىرى قارا ەتىنەن دايىندالادى. كاۋاپتىڭ ءبىر ءتۇرى. ساننىڭ، قولدىڭ، جاۋىرىننىڭ قارا كەسەك ەتتەرىن ۇزىنشالاپ كەسىپ الادى. ءاربىر ەتتىڭ بولەگىن پىشاقتى كوپ باتىرماي جۇقالاپ ءتىلىپ تۇز، بۇرىش سەبەدى (تۇزدالعان ەت بولسا، تۇز سەبۋدىڭ قاجەتى جوق). ەتتى تەمىر توردىڭ ۇستىنە سالىپ، جالىنداتپاي شوققا قاقتاپ پىسىرەدى. پىسىرگەن كەزدە اۋدارمالاپ وتىرادى. شوققا قاقتالىپ قىزىل-كۇرەڭ تارتقان بورشا وتە ءدامدى بولادى. ونى اسىرەسە قىمىز، شۇبات ىشكەندە جەگەن ءجون.
قارىن بورتپە – ەل اراسىندا سيرەك دايىندالاتىن وتە ءدامدى تاعام. كوبىنەسە جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتىنەن، مايىنان، باۋىرىنان قوسىپ، ۇن مەن ارالاستىرىپ، قارىنعا سالىپ پىسىرەدى. سويىلعان قويدىڭ ءىش مايىن، ەتىن، باۋىرىن وتە ۇساقتاپ تۋرايدى. فارشتىڭ ۇستىنە بيداي ۇنىن، سارىمساق، بۇرىش، تۇز سالىپ جاقسىلاپ ارالاستىرادى. دايىن بولعان فارشتى قارىنعا نە بۇيەنگە سالادى. بۇيەنگە سالسا ءبىر شەتى تۇيىق بولادى دا، ەكىنشى اشىق ۇشىن جىڭىشكەرتىپ جونىلعان اعاش ىستىكپەن تۇيرەپ بايلايدى. قارىنعا سالسا دا ءبىر شەتى سولاي تۇيرەلىپ بايلانادى. بۇجى قايناپ جاتقاندا بۇجىنى اۋدارمالاپ، ءار جەرىنەن ىستىكپەن شانشىپ جەلىن شىعارىپ وتىرادى. ول، قازانداعى سۋعا تولىق باتىپ، باياۋ جانعان وتتىڭ تابىندا 1،5-2 ساعات قايناۋى كەرەك. داستارقانعا قارىن بورتپەنى جىلىلاي دا، سۋىتىپ تا قويۋ عا بولادى. قاسىنا پياز، باسقا دا كوكونىستەر سالادى. 300گ ءىش ماي، 500 گ ەت، 300 گ باۋىر، 300 گ بيداي ۇنى، 3 باس سارىمساق، 1 شاي قاسىق بۇرىش، 1 اس قاسىق تۇز كەرەك.
ءاسىپ – قويدىڭ بۇيەنىن اينالدىرىپ، جاقسىلاپ جۋىپ تازالايدى. ەت، جۇرەك جانە باۋىردى ۇساقتاپ تۋرايدى. وعان ءبىر باس پياز تۋراپ، بۇرىش، تۇز، كۇرىش سالىپ، ازداپ سۋ قۇيىپ ارالاستىرادى. سودان كەيىن بارلىعىن ىشەككە تىعىپ، اۋزىن بايلايدى دا قايناعان سۋعا سالىپ، 50-60 مينۋت قايناتادى. قايناپ جاتقان ءاسىپتى ىستىكپەن تۇيرەلەپ جەلىن شىعارىپ وتىرادى. اسىپكە: 2 اس قاسىق كۇرىش، 100 گ باۋىر، 100 گ جۇرەك، 20 گ قوي مايى، 1 باس پياز كەرەك. بۇرىشتى اركىم قالاۋىنشا سالادى. ءاسىپتى داستارقانعا قوياردا دوڭگەلەكتەپ كەسىپ ىستىقتاي بەرەدى. ىشەك بولماسا، قويدىڭ بۇيەنىڭ پايدالانادى.
جورگەم – مالدىڭ اششى ىشەگى مەن توق ىشەگىنەن ءورىپ جاسالادى. مال سويعاندا اششى ىشەك پەن توق ىشەگىن جۋىپ تازالاپ، تۇزداعاننان كەيىن ونى اينالدىرىپ تاعى ءبىر رەت سۋمەن شايقايدى. قازانعا سالىپ اسۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن ىشەكتەردى وتكەرمەلەپ ورەدى. اششى ىشەك جىڭىشكە، ءارى وتە ۇزىن بولاتىندىقتان، ونى توق ىشەك سەكىلدى جالاڭ قابات ورە سالماي بىرنەشە ەسەلەپ شۋماقتايدى دا، ودان سوڭ الگى شۋماقتىڭ بەلىنەن اينالدىرا شاندىپ وراپ، ىشەكتىڭ ۇشىن بەكىتەدى. جورگەمدى اسۋعا دا، تۋراپ قۋىرۋعا دا بولادى. مايعا قۋىرعان جورگەم ءدامدى بولادى. جورگەمگە: ىشەك – 100گ، پياز – 0،5 بولىگى كەرەك. ادەتكە جورگەمدى دامىنە كەلتىرۋ ءۇشىن تۇز، بۇرىش سەبەدى، دوڭگەلەكتەپ تۋرالعان پياز قوسادى.
قيماي – سوعىمعا سويىلعان سيىر ەتىنەن دايىندالاتىن كادەلى تاعام. سيىردىڭ توق ىشەگىن تۇزداپ، اينالدىرىپ ونىڭ ىشىنە كەسەك ەتىپ تۋرالعان توستىك پەن ءتوستىڭ ەتەگىن، بۇرىش، تۇز، جۋا قوسىلعان ەتتى سالادى. قيمايعا ءتوس ەتىنەن باسقا سان، قول ەتتەرى دە پايدالانىلادى. شۇجىق سياقتى قيماي سالىنعان ىشەكتىڭ دە ەكى ۇشى ىستىكپەن تۇيرەلىپ، ىستاپ كەپتىرىلەدى. قيمايدى اسىپ جەۋگە دە، جازعىتۇرىم ەت ازايعان كەزدە قۇىرىپ جەۋگە دە بولادى. قيمايدىڭ ەرەكشەلىگى، ونىڭ مايى مەن قارا كەسەك ەتى تەڭ بولادى. ونى كەيدە «سيىردىڭ قازىسى» دەپ تە اتايدى. قيمايدى سالقىنداتىپ اسقان ەتكە قوسىپ بەرەدى. مايلى ەت 500 گ، 1 شاي قاسىق تۇز، 2 ءتۇيىر جۋا، جارتى شاي قاسىق قارا بۇرىش كەرەك.
شۇجىق – شۇجىق جاسايتىن ەتتى تۇزداپ، بۇرىش سەۋىپ سالقىن جەرگە 1-2 كۇن ساقتايدى. شۇجىق جاساۋعا سان، قول، جون ەتتەرىن الادى، مويىن ەتى جارامايدى. سودان كەيىن مايدى دا، ەتتى دە ۇساقتاپ تۇراپ، قارا بۇرىش، سارىمساق قوسىپ، ءبارىن ارالاستىرادى. ءبىر جىلقىنىڭ ىشەگىنەن شۇجىق دايىنداۋ ءۇشىن 5 كگ ەت، 5 كگ ءىش ماي، 10 گ قارا بۇرىش، 50گ سارىمساق سالادى. بارلىعىن تۋرالعان ەت پەن مايعا ارالاستىرىپ، سودان كەيىن ىشەككە سالىپ تولتىرادى. ىشەكتىڭ ەكى ۇشىن ىستىكتەپ تۇيرەيدى دە، جىپپەن بىرىكتىرىپ بايلايدى. دايىندالعان شۇجىقتى سىرىققا نەمەسە كەرىلگەن جىپكە ارالارىن بىر-بىرىنەن الشاقتاۋ ەتىپ ءىلىپ، 10-12 گرادۋس تەمپەراتۋرادا 3-4 كۇن ۇستاپ دەگدىتەدى. سودان كەيىن تۇتىنگە 12-18 ساعات ىستايدى. شۇجىققا پيازدى دوڭگەلەكتەپ كەسىپ قوسۋعا بولادى.
شىرتىلداق – جىلقى ەتىنىڭ سورپاسىنان قالقىپ الاتىن، قاتپايتىن ماي. كوپ جەرلەردە تورتاسى ايرىلعان سارى مايدى دا وسىلاي اتايدى.
سىرنە –باعلاننىڭ، كەپەنىڭ ەتىن قازانعا جىلىك-جىلىگىمەن قۋىرىپ دايارلايتىن وتە ءدامدى اس. ول كوبىنەسە سىيلى قوناقتارعا ارنالىپ ازىرلەنەدى. ۇيىتىلگەن باس-سيراق ، ىشەك-قارنى، مۇشەلەنىپ بۇزىلعان ەتى تۇگەلدەي قازانعا سالىنىپ، مالدىڭ ءوز ءىش مايىنا جانە ەتتىڭ ءوز سولىنە بۇقتىرىلىپ پىسىرىلەدى. ول ءۇشىن قازاننىڭ بەتىنە بۋ شىقپايتىنداي عىپ ىدىس تونكەرىپ، وت مەيلىنشە باياۋ جاعىلادى. قازاننىڭ ءتۇبى كۇيمەس ءۇشىن ازداپ عانا سۋ قۇيۋعا بولادى.
مي پالاۋ – ۇلتتىق تاعامداردىڭ ىشىندەگى ءدامدى دە، سۇيكىمدى تاعام. ونى جاساۋ ءۇشىن پىسكەن باستىڭ ميىن، جەلكە-جۇيدەسىن، ەكى كوزىن، باستىڭ قۇيقاسىڭ الىپ، ۇساتىپ تۋرايدى، ۇستىنە شامالاپ سورپا قۇيىپ بارلىعىن ارالاستىرادى. سونداي-اق مي پالاۋ ءدامدى بولۋ ءۇشىن وعان بۇرىش، ۇساقتاپ تۇرالعان پياز (1 باس) قوسىپ، تۇزدى تاتىمىنا قاراي سالادى. مي پالاۋعا: 200گ قۇيرىق ماي، باستىڭ ميى، قۇيقاسى، ەكى كوزى، پياز، ءبىر شىمشىم قارا بۇرىش، 3 اس قاسىق سورپا، 200 گ باۋىر كەرەك.
قۇيرىق-باۋىر – سۋ 30-35 گرادۋس جىلىعاندا قازانعا قۇيرىق مايىن سالىپ، وتتى باياۋ جاعىپ، 15 مينۋتتاي قايناتادى. سودان كەيىن باۋىر سالىپ، تۇز، بۇرىش، پياز قوسىپ ابدەن پىسكەنشە قايناتادى. پىسكەن قۇيرىق-باۋىردى تاباققا سالىپ الىپ، سۋىتادى. بۇدان كەيىن باۋىردى جۇقالاپ تۋراپ، ونىڭ ۇستىنە، قۇيرىق مايىن تۇراپ سالادى جانە دامىنە كەلتىرۋ ءۇشىن دوڭگەلەكتەپ تۋرالعان پياز، بۇرىش سالعان تۇزدىق قۇيادى. قۇيرىق-باۋىردى اسقان ەتتەن بولەك بەرەدى. قۇيرىق-باۋىرعا: 600 گ باۋىر، 300گ قۇيرىق ماي، 1 باس پياز، جارتى اس قاسىق قارا بۇرىش، 1 ستاقان سورپا، جارتى اسقاسىق تۇز كەرەك.
قۇىرداق – جاڭا سويىلعان مالدىڭ وكپە-باۋىرىنان، مويىن، توستىك ەتىنەن، جۇرەك بۇيرەگىنەن، سونداي-اق ىشەك-قارنىنان ۇساقتاپ ازىرلەيدى. ول ءۇشىن قازانعا ءىش مايدى نەمەسە قۇيرىق مايدى تۋراپ سالىپ شىجعىرىپ الادى دا، الدىمەن ۇستىنە تۋرالعان وكپە، جۇرەكتى، ىشەك-قارىندى، مويىن، توستىك ەتتەرىن سالىپ، قازاننىڭ وتىن قاتتى جاعىپ 15-20 مينۋت قۋىرادى. سودان كەيىن باۋىردى سالىپ، ۇستىنە ءبۇرىش، پياز قوسىپ، ابدەن پىسكەنشە قۋىرادى. تۇزدى تاتىمىنا قاراي سالادى. ابدەن پىسكەن قۋىرداقتى تاباققا سالىپ، داستارقانعا قويادى. قۋىرداققا: 1 كگ ەت، 500 گ وكپە، 500 گ باۋىر، 300 گ جۇرەك، 200 گ بۇيرەك، 300 گ قۇيرىق ماي، 2 باس پياز، 1 شاي قاسىق بۇرىش، 1 اس قاسىق تۇز قاجەت.
بال قۋىرداق – كوبىنەسە جاس مالدىڭ جۇمساق ەتىنەن دايارلانادى. باسقا قۋىرداقتان مۇنىڭ ەرەكشەلىگى – ەتتى مايعا ەمەس پىسىرىلگەن ءسۇتتىڭ بەتىنەن تۇسكەن قايماققا عانا كۋىرىلۋىندا. وتە جۇعىمدى، جۇرەككە كوپ تيمەيتىن قۋىرداقتىڭ بۇل ءتۇرىن كوبىنە قارت كىسىلەرگە، سىيلى قوناقتارعا بەرەتىن بولعان.
جوڭقا قۇىرداق – توڭازىپ قاتىپ تۇرعان سوعىم ەتىنەن دايىندالاتىن قۋىرداق. مۇنىڭ جوڭقا قۋىرداق دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبى، پىشاقپەن نە بالتامەن قىرناپ جونعاندا ەت اعاشتىڭ جوڭقاسى سياقتى جۇپ-جۇقا بولىپ تۋرالادى. قۋىرداقتىڭ بۇل ءتۇرىن دە سۋعا قايناتپاي-اق مايعا قۋىرىپ ازىرلەۋگە بولادى.
كارتوپ قوسقان قۋىرداق – سيىر ەتىن ۇساقتاپ تۋراپ، تۇز، پياز سالىپ، سىرتى قىزىرعانشا قۋىرادى. سودان كەيىن ۇن سەۋىپ قىزدىرادى دا تۋرالعان كارتوپ سالىپ، باياۋ جانعان وتقا 30-40 مينۋت قايناتادى. بۇرىش سالىپ ابدەن پىسكەنشە بۇقتىرىپ قويادى. كارتوپ قوسقان قۋىرداققا: سيىر ەتى 100گ، مايى 60گ، پياز 150گ.
قارا قۋىرداق – كىلەڭ وكپە مەن باۋىردان، جۇرەك پەن بۇيرەكتەن ازىرلەنەدى. باۋىر تەز پىسەتىن بولعاندىقتان، كەشىرەك سالىنادى. مۇنىڭ قارا قۋىرداق دەپ اتالاتىن سەبەبى،باۋىردىڭ قانى مايعا قۋىرىلعاندا قۋىرداقتىڭ ءوڭىن قارايتىپ جىبەرەدى.
سوعىم قۋىرداعى – ەت پىسكەنگە دەيىن سوعىم سويعان، ىشەك-قارىن ارشىلعان ادامداردى تاماقتاندىرۋ ءۇشىن دايىندالادى. قۋىرداققا كوبىنەسە ءىرى قارانىڭ مويىن ەتى، مۇشەلەنگەن كەزدە تۇسەتىن ويىندى، قيىندى ەتى، ازداپ وكپەسى مەن باۋىرى قوسىلادى. سوعىم قۋىرداعى سوعىم سويعان مالدىڭ ءوز مايىنا قۋىرىلادى. ونى دامدەندىرە ءتۇسۋ وعان تاتىمىنا قاراي تۇز،بۇرىش، دوڭگەلەكتەپ پياز تۋراپ سالادى. سوعىم قۋىرداعىن داستارقانعا شايمەن بىرگە قويادى.
ۇكپە قۋىرداق – ەتتى وتە مايدالاپ تۋراپ قۋىرادى. ۇكپە قۋىرداقتىڭ ەتى مايدا بولعاندىقتان،ونى سۋعا بوكتىرىپ قايناتپاي-اق، مايعا قۋىرىپ پىسىرۋگە بولادى.
ءسۇت تاعامدارى.
ايران – ۇيىتىلعان ءسۇت. ونى قايماعى الىنعان سۇتتەن دە، قايماعى الىنباعان سۇتتەن دە ۇيىتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءسۇتتى 5-10 مينۋت قايناتىپ، قانجىلىم قالىپقا تۇسكەنشە سۋىتادى. سودان سوڭ ۇيىتقى (اشىتقى) قوسىپ ارالاستىرادى دا، ىدىستى جاقسىلاپ بۇركەپ تاستايدى. ول 1–2 ساعات ارالىعىندا ۇيىپ بولادى. ۇيىعان ايران اشىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونى بەتىن اشىپ سالقىن جەرگە قويادى. ايراندى سۋسىن رەتىندە، تاعام رەتىندە دە پايدالانۋعا بولادى.
قاتىق –سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ قايماعى الىنباعان سۇتىنەن ۇيىتىپ ازىرلەنەدى. قاتىق پىسكەن سۇتتەن دە ۇيىتىلادى. قاتىق ۇيىتۋ ءۇشىن جىلى سۇتكە ۇيىتقى قۇيىپ، ىدىستىڭ بەتىن جاۋىپ، كۇن تۇسپەيتىن جىلى جەرگە 2-3 ساعاتتاي قويادى. قايماعى الىنباعان سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ بەتىنە قالىڭ قايماق تۇرادى. ال كىلەگەيى الىنباعان شيكى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ بەتىنە قالىڭ كىلەگەي جينالادى. اسا قۇنارلى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ قايماعى مەن كىلەگەيى قالىڭ بولادى. پىسكەن سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتتىقتى سول كۇيىندە ىشەدى نە بولماسا كەنەپ قاپقا قۇيىپ ءسۇزىپ، سارى سۋىن شىعارىپ سۇزبە جاسايدى. سۇزبەنى تۇزداپ «سۇزبە قۇرت» جاساۋعا دا، نەمەسە قارىنعا سالىپ سۇزبە كۇيىندە پايدالانۋعا دا بولادى. قاتىقتى ۇيىتىلعان كۇيىندە دە، سۇزبە جاساعاننان كەيىن دە سورپاعا، كوجەگە قوسسا استىڭ ءدامىن كەلتىرەدى.
قويىرتپاق – قاتىق، ايران ت.ب. سۋسىندارعا ءسۇت قوسىپ ىشەتىن توق سۋسىن. ونى جولاۋشىلار تورسىققا قۇيىپ، قانجىعالارىنا بايلاپ جۇرگەن. قانجىعاداعى قويىرتپاق كوپ شايقالادى. سوعان وراي قانشا اشىسا دا اشۋى بىلىنبەيدى.
شالاپ – كوبىنە جاز ايلارىندا ءشول باساتىن بىردەن-بىر پايدالى سۋسىن. شالاپ دايىنداۋ ءۇشىن الدىمەن ايران نەمەسە شۇباتتى ۇلكەن ىدىسقا قۇيىپ الادى دا ۇستىنە سۋ قوسادى. وعان بۇلاق نەمەسە قۇدىق سۋىن قوسقان دۇرىس. ويتكەنى ولار وتە تازا، ءمولدىر، ءارى سالقىن بولادى. سۋ قوسقان سوڭ قاسىقپەن جاقسىلاپ ارالاستىرادى. ءبىر ليتر ايران نەمەسە ءبىر ليتر شۇباتقا ءبىر ليتر سۋ قوسۋ كەرەك. ايران نەمەسە شۇبات اششى بولسا ۇستىنە قۇيىلاتىن سۋدىڭ دا مولشەرى وزگەرەدى.
شۇبات – تۇيە سۇتىنەن اشىتىلادى. بۇل ءارى سۋسىن، ءارى تاعام. ويتكەنى بيە سۇتىنە قاراعاندا تۇيە ءسۇتى وتە مايلى كەلەدى. ونىڭ ەمدىك قاسيەتى دە بار. شۇباتتى اشىتۋ تەحنولوگياسى قىمىز اشىتۋعا قاراعاندا وڭاي. ويتكەنى ونى ءبىر قورلاندىلىپ السا، ودان ءارى ەشقانداي اشىتقىسىز اشي بەرەدى. قىمىز سەكىلدى مەزگىل- مەزگىل ءپىسىپ وتىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق. تەك كىسىگە قۇيىپ بەرەردە عانا شايقاپ-شايقاپ جىبەرسە، ول جاقسى ارالاسىپ، كوپىرشىگى ازايادى. شۇبات قۇيىلعان ىدىستىڭ تىعىنىن الىپ نەمەسە مەستىڭ پۇشپاعىن شەشىپ، عازىن شىعارىپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە تىعىندى ۇشىرىپ، مەستى ءىسىندىرىپ جىبەرەدى.
قىمىز – بيەنىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن دەنساۋلىققا شيپالى ءارى جۇعىمدى سۋسىن. قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى. سارى قىمىز دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش. قىمىز نەگىزىنەن جىلقى تەرىسىنەن تىگىلىپ، ابدەن – توبىلعى ءتۇتىنىنىڭ ىسى سىڭگەن سابادا نە بولماسا اعاش كۇبىدە اشىتىلادى. قىمىزدىڭ اشىتقىسى «قور» دەپ اتالادى. داكەگە تۇيگەن قوردى ساباعا نە كۇبىگە سالىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەكتەي جاڭا ساۋعان سالقىن ساۋمالدى قۇيىپ، ىدىستىڭ سىرتىن جىلىلاپ وراپ تاستايدى. قور ەزىلىپ ساۋمالعا تەگىس تاراعاندا ساۋمالدىڭ ءدامى قىشقىلدانادى. ءسويتىپ، جاڭا قور جاسالادى. جاڭا قوردىڭ ۇستىنە سالقىنداتىلعان (ايتپەسە قىمىز ىرىمتەكتىنىپ كەتەدى) ساۋمالدى قۇيىپ، ءار جولى ساۋمال قۇيىلعان سايىن پىسپەكپەن جارتى ساعاتتاي ءپىسىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. قىمىز اشىتىلاتىن ىدىستىڭ ىشىنە قويدىڭ ءسۇر قۇيرىعىن نە بولماسا جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسى مەن سەمىز جاياسىن سالىپ جىبەرسە، قىمىز مايلى ءارى جۇمساق بولادى. ادەتتە قىمىزدىڭ وزىنەن دە ماي شىعادى. ول ماي قارالتقىمدانىپ، قىمىزدىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. ىڭىردە پىسىلگەن قىمىزدى جىلىلاپ قىمتاپ قويىپ، كەلەسى كۇنى بيەنىڭ باس ساۋىمى ساۋىلىپ بولعاننان كەيىن عانا قوتارادى. سابا مەن كۇبىنى ەڭ كەمى اپتاسىنا ءبىر رەت ابدەن جۋىپ، كەپتىرۋ، ەڭ كەمى ءبىر رەت ىستاپ وتىرۋ قاجەت. دەر كەزىندە تازارتىپ، ىستالماعان ىدىس وڭەزدەنىپ، قىمىزدان «ەسكى» ءدام شىعىپ تۇرادى. قىمىزدان ءبىر كۇنگە جەتەرلىك مولشەردە قوتارىپ العاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا قايتا ساۋمال قۇيىلادى. بۇل پروسەسس بيە اعىتىلعانعا دەيىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. قىمىز قوتارعاندا ىدىستىڭ تۇبىنە جەتەرلىك مولشەردە قور قالۋعا ءتيىس. قىمىز دايىنداۋ شەبەرلىگىنە، ءسۇتتىڭ تەگىنە، ۋاقىت مەزگىلىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. وسىعان وراي ونىڭ اتالۋى دا الۋان ءتۇرلى.
قورىقتىق (تاسقورىقتىق) – تەك قانا قوي - ەشكىنىڭ سۇتىنەن قويشىلار ورىستە جۇرگەندە ءپىسىرىپ ىشەتىن تاماق. اعاش توستاققا نە ساپتى-اياققا ساۋىپ قوي سۇتىنە وتقا ابدەن قىزدىرىلعان مالتا تاستى بىر-بىرلەپ سالىپ وتىرادى. شيكى ءسۇت 2-3 مينۋتتا قايناپ، پىسەدى.
بالقايماق – شۇڭعىلداۋ ىدىسقا شيكى قايماق (كىلەگەي) قۇيىلادى. ول باياۋ جانىپ جاتقان وتقا قۇيىلىپ، بەتىنە مايى شىققانشا ارالاستىرا وتىرىپ پىسىرىلەدى. ابدەن قايناعان كەزدە ۇستىنە قۇمشەكەر سەبىلەدى، بال سالىنىپ، ۇن قوسىلادى. سودان سوڭ ارالاستىرىپ، تاعى دا (8-10 مينۋت) قايناتىلادى. دايىن بولعان قوسپانى ىدىسقا اۋدارىپ، داستتارقانعا اكەلە بەرۋگە بولادى. ول كوبىنەسە داستارقانعا شايمەن بىرگە بەرىلەدى. 1 ستاكان قايماققا 2 شاي قاسىق بال نەمەسە 1 اس قاسىق قۇمشەكەر 1شاي قاسىق بيداي ۇنى كەرەك.
كىلەگەي – شيكى ءسۇتتىڭ بەتىنە جينالاتىن ماڭىزدى قايماعى. كىلەگەي سيىر سۇتىنەن الىنادى. جاڭا ساۋعان جىلى ءسۇتتى كەڭ ىدىسقا قوتارىپ قۇيىپ، سالقىن جەرگە قويادى. سوندا ءسۇتتىڭ بەتىنە سارى ءتۇستى ماڭىزى قالقىپ شىعىپ، قابىرشاقتانىپ جينالادى. ونى قاسىقپەن جايلاپ قالقىپ الادى. كىلەگەي شايدىڭ ءوڭىن اشىپ، ءدامىن كەلتىرەتىن بولعاندىقتان، ونى كوبىنەسە شايعا قوسادى. كىلەگەيگە تارى، تالقان، قۋىرعان بيداي، كەپتىرىلگەن قىزىل ىرىمشىك پەن اق ىرىمشىكتەرى ارالاستىرۋىعا بولادى.
قايماق – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ پىسىرىلگەن ءسۇتىنىڭ بەتىنە جينالاتىن ماڭىزى (مايلى قۇرامى). پىسىرىلگەن ءسۇتتى بەتىن اشىپ سالقىن جەرگە قويسا، ءسۇت سالقىنداعان سايىن ونىڭ بەتىنە قابىرشاقتانىپ قايماق جينالادى. قايماق قالىڭدىعى ءسۇتتىڭ قۇنارلىعىنا (نارىنە) بايلانىستى. سونىمەن بىرگە ءسۇتتىڭ پىسىرىلۋىنە دە بايلانىستى بولادى. قويدىڭ ءسۇتى قويۋ بولعاندىقتان، ونىڭ قايماعى دا سيىرمەن ەشكى ءسۇتىنىڭ قايماعىنان قالىڭ بولادى. قايماق قالىڭ بولۋ ءۇشىن، ءسۇتتى تاسىتپاي، شىمىرلاتىپ قانا بابىمەن ءپىسىرۋ كەرەك. ءسۇت ابدەن سۋىعاننان كەيىن قايماعىن قاسىقپەن سىپىرىپ، قالقىپ الادى. قايماقتى اعاشتان، قايىڭنىڭ توزىنان (قابىعىنان)، ىستالعان تەمىردەن جاسالعان قاقپاعى بار ىدىستا ساقتايدى. بابىمەن پىسىرىلگەن ءسۇتتىڭ قايماعى مايلى دا جۇمساق بولادى. سارقىلداپ قايناتىلعان ءسۇتتىڭ قايماعى ءارى ءدامسىز، ءارى شاندىرلانىپ تۇرادى. قايماقتى ەزىپ شايعا قاتسا، ءشايدىڭ ءدامى كەلىپ، ءوڭى اشىلادى. بيدايمەن تارىنى قايماققا ارالاستىرىپ جەۋگە بولادى.
قۇرت – مالدىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا ارنالعان تاعام. ساباعا ءسۇتتى جيناپ، ءسۇت اشىعاننان كەيىن پىسەدى، ءسۇت ىركىتكە ايلانىپ، مايى بەتىنە قالقىپ شىعادى. مايىن بولەك الىپ تۇزداپ قارىنعا سالادى دا، ىركىتتى قازانعا سۋى سارقىلعانشا قايناتادى. قۇرت قايناپ جاتقان كەزدە قازاننىڭ ءتۇبىن، ەرنەۋىن قىرىپ، ءالسىن-السىن ارالاستىرىپ وتىرادى. قۇرت قايناپ، ابدەن قويىلعان سوڭ قاپقا قۇيىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا نەمەسە اشاعا ءىلىپ، سارى سۋىن اعىزادى. قۇرت كاپتا ءبىر تاۋلىك تۇرعان سوڭ، سۋى ابدەن سارقىلىپ، قۇرعايدى. بۇدان كەيىن قۇرتتى قاپتان الىپ، سىقپالاپ ءبولىپ، شيگە، تاقتاعا قولمەن سىقپالاپ ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. سودان كەيىن قۇرتتى كەپتىرۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى فورماعا كەلتىرەدى.ونىڭ نەگىزى تۇرلەرى – كۇلشە، جارما، سىقپا جانە شۇىرمەك. كۇلشەنى جاساعاندا قۇرتتى كەسەكتەۋ ەتىپ (ۋىسقا سيارلىقتاي) دومالاقتايدى. ودان سوڭ وڭ قولدىڭ باس بارماعى مەن ءتورت ساۋساعىنىڭ اراسىنا قىسىپ ءبۇيىرىن جۇقارتىپ، دونگەلەك فورماعا كەلتىرەدى. كۇلشە ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن جاسالادى. كەيدە كۇلشەنىڭ ءبۇيىرىن تەسىپ مونشاق سياقتى جىپكە ءتىزىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا،ورەنىڭ اشاسىنا ءىلىپ كەپتىرەدى. ونى كوپ كەپتىرۋ كەرەك، ايتپەسە ءىشى كوگەرىپ كەتەدى. سىقپانى جاساعاندا قۇرتتى شاعىنداپ قانا الىپ،ءتورت ساۋساقتىڭ بۇگۋىنە سالىپ سىعىپ جاسايدى. شۇيىرمەكتىڭ مولشەرى سىقپانىڭ جارتىسىنداي عانا بولادى. شۇيىرمەك جاساعاندا قۇرتتى ەكى ساۋساقتى بۇگۋىنە سالىپ، ەكىنشى جاعىن باسقا قولدىڭ بارماعىمەن باتىرا قىسادى. بۇل تەز كەبەدى
قۇرتتىڭ قاي ءتۇرى بولسادا ورەگە كەپتىرىلەدى. كۇلشە مەن جارمانى قىستى كۇنى جەۋ ءۇشىن، ال،سىقپا مەن شۇيىرمەكتى جازدى كۇنى، كۇزدە شايعا سالۋ ءۇشىن دايىندايدى. قايناتقان قۇرتتىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى: ءبىرى –اق قۇرت. ول كوپ اشىماعان جانە ءپىسۋىن جەتكىزىپ، مايدان ابدەن ارىلعان ىركىتتەن قايناتىلادى. كەيدە ازداپ تۇز قوسىپ، كەپتىرەدى. ول كوبىنە جازدا، كۇزدە جەلىنەدى. ەكىنشى- قارا قۇرت. اشۋى جەتكەن ىركىتتىڭ ءپىسۋىن قاندىرماي، مايىن جارتىلاي الادى نەمەسە الماي قايناتادى. قۇرتتىڭ وسى ءتۇرى قىستا ەزىپ، ءدامدى قۇرت كوجە دايارلايدى. ەزىلگەننەن قالعان قيىرشىق قۇرت مالتا دەپ اتالادى. استاۋعا سالىپ قولمەن ەزۋگە نەمەسە قويدىڭ باس سۇيەگىمەن (ازۋ تىستەرىمەن) ۇگۋگە بولادى.قۇرتتى ىستىق سۋعا، سورپاعا ەزەدى. ەزگەن قۇرتتى سول كۇيىندە ىشۋگە دە، سورپاعا نە كوجەگە قوسىپ ىشۋگە دە بولادى. قۇرت اسا قۋاتتى ءارى جاعىمدى تاعام. سۇزبە قۇرت سارى سۋىنان ارىلعان قاتىقتان دايىندالادى.
سارى ماي – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن الىنادى. سارى ماي ءىرى قارانىڭ نە سەركەنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن سابا،تورسىقتا نە بولماسا اعاش كۇبىدە دايىندالادى. شيكى سۇتتەن ۇيىتاتىڭ ايراندى، قاتىقتى، كەيدە ىرىگەن ءسۇت پەن شيكى ءسۇتتىڭ ءوزىن ساباعا نە كۇبىگە قۇيىپ، ابدەن تولعان كەزدە پىسەدى. ىركىتىڭ ءپىسۋى جەتكەن كەزدە ماي ىدىراپ بولەك شىعادى. بىردەن ەكى ءۇش قابات مارلىگە سالىپ، بۇكتەيدى دە قولمەن سىعىمداپ مايدى سۇزەدى. بۇرىندارى مايدى قىل-قىبىرىنان تازارتۋ ءۇشىن پىشاقپەن «قىلشىقتايتىن». سۇزگىدەن تازارىپ شىققان مايدى سۋىق سۋعا سالىپ، ىركىتىنەن ارىلتىپ، توڭازىتادى. سونان كەيىن جايپاق ىدىسقا سالىپ، قولمەن مىتىپ، الاقانمەن شاپالاقتاپ سۋىن شىعارادى. سودان كەيىن تۇزداپ، ىدىسقا سالادى. سارى مايدى قويدىڭ، ەشكىنىڭ قارنىنا، بۇيەنگە ساقتايدى. قارىنعا سالىنعان مايلاردىڭ دا ءار ءتۇرلى اتاۋى بار. اتان قارىن ماي - اتا قوي ماي مەن اتان سەركەنىڭ قارىنىنا سالىنعان ماي. قوزى قارىن ماي – قوزىنىڭ نە لاقتىڭ قارنىنا سالىنعان ماي. ءقازىر مايدى كوبىنە سەپاراتورعا تارتىلىپ الىنعان كىلەگەيدەن شايقاپ تا الادى. ءبىراق بۇل تاسىلمەن ماي وندىرىلگەن مەن سەپاراتوردان وتكەن ءسۇتتىڭ ىركىت بولمايتىندىعىنان قۇرت الۋ مۇمكىن ەمەس. تۇزىبار مايدى جاقتىرمايتىن ادامدار سارى مايدى تورتاسىنان ايىرىپ الادى. ول ءۇشىن سارى مايدى قازانعا سالىپ قايناتادى. قايناعان كەزدە ونىڭ ىشىندەگى تۇزى مايدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. بەتىندەگى تۇزىن قالقىپ الىپ، مايدىڭ ءوزىن سۋىتسا تۇزى جوق، ساپ-سارى ماي شىعادى. مۇنى «تورتاسىنان ايىرعان ماي» دەپ اتايدى.
سۇزبە – ايراننان نەمەسە قايناعان ىركىتتەن دايىندالادى. سوندىقتان دا ول قاتىق سۇزبە دەپ ەكىگە بولىنەدى. اشىعان ايراندى، قاتىقتى نەمەسە قايناعان قۇرتتى كەنەپ دورباعا قۇيادى دا ءىلىپ قويىپ سورعىتادى. سودان ول وزىنەن-وزى ءسۇزىلىپ، سۇيىعى اعىپ كەتەدى دە، سۇزبە تۇبىندە قالادى. سۇزبەنى تۇزداپ، مالدىڭ قارنىنا سالىپ، كەپتىرەدى. ونى جىلدىڭ كەز كەلگەن ماۋسىمدا ەزىپ سورپاعا، كوجەگە قوسۋعا، سونداي-اق ءسۇت، سۋ قوسىپ شالاپ ەتىپ، سۋسىن رەتىندە ىشۋگە بولادى.
ۋىز- جاڭا تولدەگەن مالدىڭ جەلىنىنە جينالاتىن قويۋ ءسۇت. ۋىز «سارى ۋىز»، «اق ۋىز» دەپ ەكىگە بولىنەدى. سارى ۋىز ءارى قويۋ، ءارى جەلىم سياقتى جابىسقاق بولادى. اق ۋىزدىڭ ءوڭى سارى ۋىزعا قاراعاندا اقشىل، ءارى سۇيىقتاۋ كەلەدى. سارى ۋىزدى ءتولدىڭ وزىنە ەمىزىپ، اق ۋىزدى ساۋىپ الىپ پايدالانادى. ىنگەن مەن بيەنىڭ ۋىزىن بوتا مەن قۇلىنعا ەمىزەدى. ال سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ اق ۋىزدارىنان ءارتۇرلى تاعامدار پىسىرەدى.
قاتىرعان ۋىز – ۋىزدى بۇيەنگە، اششى ىشەككە نەمەسە مەتالل ىدىسقا كۇيىپ، قايناپ جاتقان سۋدىڭ ىشىنە سالىپ پىسىرەدى. ءبىر بۇرق ەتىپ قايناعاندا ىدىسقا قۇيىلعان ۋىز شەمىرشەكتەنىپ قاتا باستايدى. ودان سوڭ ونى ىدىسىمەن بىرگە ىستىق سۋدان الىپ، سالقىن سۋعا سالادى. سوندا ۋىز قايناپ پىسكەن جۇمىرتقاداي بولىپ شىعادى. قاتىرعان ۋىزدى ءسۇر ەتتىڭ ۇستىنە تۋراپ سالادى. ءتولباسى (العاشقى ءتول) تۋعان كۇنى سوعىمنىڭ ەتىنەن، شۇجىق اسىپ، ۋىز قاتىرىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىراتىن ءداستۇر بولعان.
پىسىرىلەنگەن ۋىز – ۋىزعا ءسۇت قوسىپ سۇيىلتىپ پىسىرەدى. ۋىز ءىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن ونى وجاۋمەن ساپىرىپ وتىرۋ كەرەك. ۋىزعا تارى سالىپ پىسىرۋگە بولادى.
ىركىت – قۇرت قايناتۋ ساباعا، كۇبىگە جيناپ اشىتقان ايران – قاتىق، شيكى ءسۇت. ىركىتتى سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن دايىندايدى. پىسكەن سۇتتەن ۇيىتىلعان ايراندى نەمەسە شيكى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتى ساباعا نە كۇبىگە جينايدى دا ءپىسىپ، ونىڭ مايىن قالقىپ العاننان كەيىن، ىدىستىڭ ىشىندە ىركىت قالادى. ىركىتتىڭ اششى نە تۇششى بولۋى ونىڭ دايىندالعان سۇتىنە عانا ەمەس، دايىنداۋ تاسىلىنە دە بايلانىستى. ىركىت قۇيىلعان ىدىس كۇننىڭ كوزىندە تۇرسا ىركىت بوجىپ اششيدى دا ءدامى قىشقىلدانىپ كەتەدى. ىركىت قۇيعان ىدىس كولەڭكەدە تۇرسا، ىركىتتىڭ ءدامى بۇزىلماي تۇششى بولادى.
ىرىمشىك – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن قايناتىپ ازىرلەنەتىن ءسۇت تاعامى. ىرىمشىك – اق ىرىمشىك، كىزىل ىرىمشىك دەپ ەكىگە بولىنەدى.
اق ىرىمشىكتى دايىنداۋ ءۇشىن ىدىسقا قۇيىلعان شيكى ءسۇتتىڭ ۇستىنە ازىراق ايران قۇيىپ، ءسۇتتى ىرىتەدى. ودان سوڭ ىرىگەن ءسۇتتى وتقا قويىپ قايناتادى. ىرىمشىكتىڭ سارى سۋى بولىنگەن كەزدە ونى شىپتاعا سۇزەدى. اق ىرىمشىككە سارى ماي، قايماق، كىلەگەي سياقتى مايلى تاعامداردى قوسسا ءدامدى ءارى قۇنارلى اس بولادى. اق ىرىمشىكتى شىپتاعا وراپ ءسۇزىپ العاننان كەيىن جۇقالاپ ءتىلىپ، ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. شالا كەپكەن اق ىرىمشىكتى كەلىگە ءتۇيىپ جانشىسا تارى سياقتى قيىرشىق ۇنتاققا اينالادى. مۇنى تارى ورنىندا شايعا سالىپ، مايعا، قايماققا، كىلەگەيگە سالىپ جەۋگە دە بولادى.
قىزىل ىرىمشىكتى.دايىنداعاندا قازانعا قۇيىلعان جىلى سۇتكە مايەك نەمەسە ۇلكەن قويدىڭ ۇلتابارىنا ۋىز تولتىرىپ كەپتىرگەن ۇيىتقى سالىپ، ءسۇتتىڭ بەتىن قىمتاپ جاۋىپ قويادى. جارتى ساعات تۇرعاندا ءسۇت ۇيىپ دىرىلدەپ تۇرادى. سودان كەيىن مايەكتى سۇتتەن الىپ، قازان استىنا وت جاعىپ قايناتادى. قايناي بەرە باۋىر سياقتى دىرىلدەپ تۇرعان ۇيىعان ءسۇتتى «قىلىش» دەپ اتالاتىن ارناۋلى اعاشپەن شاقپاقتاپ تىلەدى. ىرىمشىكتىڭ ءوڭى بىرتىندەپ قىزارا بەرەدى. رەڭى قان قىزىل تۇسكە ەنىپ، سارى سۋى قويىلعان كەزدە قازاندى وتتان ءتۇسىرىپ سالقىنداتادى دا، ودان سوڭ شىپتاعا سالىپ سۇزەدى. سۇزىلگەن قىزىل ىرىمشىك بىر-بىرىنە جابىسپاي جەكە-جەكە بىتىراپ تۇرادى. قىزىل ىرىمشىكتى دە ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. ونىڭ اسا جاعىمدى وزىندىك ءدامى بولادى. كەپكەن قىزىل ىرىمشىك كەۋدىرلەپ ۇگىتىلىپ تۇرادى. قىزىل ىرىمشىكتى جەكە ءوزىن جەۋگە دە، مايعا، قايماققا، كىلەگەيگە ارالاستىرىپ جەۋگە دە بولادى. قىزىل ىرىمشىكتى جەنتكە قوسادى. قايماق نە كىلىگەي قوسىپ كەلىگە جانىشقان قىزىل ىرىمشىك داستارقان ءمازىرىنىڭ ەڭ كادەلى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءسۇتتى مايەككە ەمەس ايران، ىركىتكپەن ۇيىتسا، ونىڭ ىرىمشىگىنىڭ ءتۇرى قارا قوشقىل تارتىپ، ىرىمشىكتەنىپ جەۋگە جايسىزداۋ بولادى.
ۇننان جاسالاتىن تاعامدار
باۋىرساق –شاي، قىمىز، شۇبات ىشكەندە داستارقانعا باۋىرساق سالادى. باۋىرساقتى جوعارى نەمەسە ءبىرىنشى سورتتى بيداي ۇنىنان پىسىرەدى. ونى قامىردى اشىتىپ تا اشىتپاي دا دايىنداۋعا بولادى. اشىتپاي پىسىرگەن باۋىرساق كوپكە شىدايدى، ال اشىتىپ پىسىرىلگەن باۋىرساق كەۋىپ قالسا، جەۋگە جايسىز بولادى. اشىماعان قامىردان باۋىرساق ءپىسىرۋ ءۇشىن ۇنعا ماي، جۇمىرتقا، ءسۇت، تۇز سالىپ يلەيدى (ايران قۇيسا دابولادى). قامىردى ءيىن قاندىرا قاتتى يلەپ قويا تۇرۋ كەرەك. سودان كەيىن قامىردى جازىپ، ءتورت بۇرىشتاپ كەسىپ نەمەسە جىڭىشكەلەۋ ەتىپ ەسىپ الىپ، سودان كەيىن كەسسە دا بولادى. كەسىپ دايىنداعان باۋىرساقتىڭ بەتىن كەۋىپ كەتپەۋ ءۇشىن جاۋىپ قويعان ءجون. قازانعا ماي سالىپ ابدەن قىزدىرىپ العان سوڭ، باۋىرساق مايدىڭ مولشەرىنە قاراي سالىنادى. باۋىرساقتى ۇزدىكسىز ارالاستىرىپ تۇرسا، ءبىر كەلكى بولىپ پىسەدى. وت قاتتى جانسا، باۋىرساقتىڭ ءىشى شيكى بولادى نەمەسە تىم قىزارىپ كەتەدى. قىزىل-كۇرەڭ بولىپ پىسكەن باۋىرساق ءساندى دە، ءدامدى دە بولادى. 4-5 ستاقان بيداي ۇنى، 1ستاقان ءسۇت (نەمەسە سۋ)، 1 شاي قاسىق تۇز، 2 اس قاسىق سارى ماي، 2 جۇمىرتقا كەرەك.
اشىتقان قامىردان باۋىرساق ءپىسىرۋ ءۇشىن جىلى سۋعا اشىتقى، قانت، ۇن سالىپ جىلى جەرگە قويۋ كەرەك. اشىقتى كوپىرشەكتەنىپ اشىعان كەزدە تۇز، ماي، جۇمىرتقا، ۇن سالىپ وتە جۇمساق ەتىپ ءيىن قاندىرا يلەيدى. جۇمساق يلەنگەن باۋىرساق جاقسى قابارىپ، جۇمساق بولىپ پىسەدى. 4-5 ستاقان بيداي ۇنى، ءبىر اس قاسىق اشىتقى، 2 اس قاسىق قانت، 1 شاي قاسىق تۇز، 1 ستاقان سۇيىق ماي، 1 ستاقان ءسۇت (نەمەسە سۋ)، 2 جۇمىرتقا. اشىتقان قامىردى ەسىپ، جۇقالاپ جايادى دا، بىر-كەلكى ەتىپ كەسەدى، تاقتايعا نەمەسە تاباققا بىر-بىرلەپ ءتىزىپ، 10-15 مينۋت قويىپ، قابارعاننان كەيىن پىسىرسە، ءىشى شيكى بولمايدى. باۋىرساقتى قالىڭدىعى 2 سم ەتىپ جايىپ، قىزىپ تۇرعان مايعا پىسىرەدى.
تابا نان – ۇنعا ماي، ءسۇت قوسىپ يلەنەدى. قامىردى ءبىر تابانىڭ ۇستىنە ەكىنشى تابانى تونكەرىپ جاۋىپ، شوقتىڭ قولامتاسىنا كومىپ پىسىرەدى. ونى پەشكە دە نەمەسە دۋحوۆكاعا پىسىرۋگە بولادى. ەگەر تابا قولامتاعا كومىلسە، ونى اۋدارۋ كەرەك. تابا ناندى اشىتىپ نەمەسە اشىتپاي پىسىرۋگە بولادى. اشىتىلعان قامىر جۇمساق، اشىتىلماعان قامىردى قاتتى ەتىپ، ءيىن قاندىرا يلەيدى. اشىتىلعان قامىردى وراپ، جىلى جەرگە قويادى، الاشىتىلماعان قامىردى سۋ شۇپەرەككە وراپ، 20 مينۋتتاي توڭازىتقىشقا (استىڭعى جاعىنا) سالادى. سودان كەيىن قامىردى تابانىڭ ۇلكەندىگىنە قاراي 1-1،5 سم ەتىپ جايىپ، مايلانعان تاباعا سالادى. قامىر جاقسى اشۋ ءۇشىن ەكى-ۇش كوتەرىلۋى كەرەك. كوتەرىلگەن قامىردى قولدى سۋلاپ باسىپ-باسىپ قويۋ كەرەك، ول قايتا كوتەرىلەدى. 1 كگ بيداي ۇنى، 1 اس قاسىق اشىتقى، 1 شاي قاسىق تۇز، 2 جۇمىرتقا، 200 گ ماي كەرەك.
قۇيرىق ماي قوسىلعان تابا نان – ماي سالىپ قاتتى يلەنگەن قامىردى تابانىڭ ۇلكەندەگىندەي ەتىپ 1 سم قالىڭدىقتا جايىپ، مايلانعان ءارى قىزدىرىلعان تاباعا سالىپ وتقا (شوقتىڭ ىستىق قولامتاسىنا) قويادى، نەمەسە دۋحوۆكاعا سالادى. نان تاباعا سالىنعان سوڭ بارماقپەن ءار جەرىنەن تەسىپ، سول جەرگە ۇساق تۋرالعان قۇيرىق ماي سالادى. بەتىنە تاعى ءبىر تابا جابىلادى. قۇيرىق مايمەن پىسىرىلگەن تابا نان وتە ءدامدى بولادى.
سالما – اسقا ەتكە سالىناتىن ۇننان دايىندالادى. سالمانىڭ اتى ءار جەردە ءارتۇرلى: سالما، كەسپە، جايما، شەلپەك، نارىن، ۇزبە ت.ب. سالمانى سورپاعا، نە سۋعا قاتتى ەتىپ قامىردان دايىندالادى. ول ءدامدى بولۋ ءۇشىن ونىڭ قامىرىنا بىر-ەكى جۇمىرتقا سالۋ ءجون. قامىردى وقتاۋ مەن جۇقالاپ جايىپ، ودان سوڭ پىشاقپەن جىڭىشكەلەپ كەسىپ،نە بولماسا قولمەن ءۇزىپ، قايناپ تۇرعان سورپاعا پىسىرىرەدى. سالما ەتكە جابىسىپ قالماۋ ءۇشىن ونى سالاردىڭ الدىندا ەتتى ءسۇزىپ الادى. ونى سالعان ەت جەۋگە وتە جەڭىل، ءارى ءسىڭىمدى كەلەدى.
ماي شەلپەك – ۇندى سارى ماي قوسىپ يلەپ، ونشا جۇقالاپ جايماي پىسىرەدى. ماي شەلپەكتىڭ اراسىنا قويدىڭ، جىلقىنىڭ شىجىعىن سالۋعا بولادى.
قاتتاما – ناننىڭ وتە ءدامدى ءتۇرى. ماي، جۇمىرتقا، ءسۇت قۇيىپ، قاتتى ەتىپ يلەنگەن قامىردى جۇقالاپ جايىپ، جايمانىڭ بەتىنە ماي جاعادى، ونى وقتاۋعا وراپ وراپ، پىشاقپەن بىرنەشە ءبولىپ، ءار بولىكتى قايتادان جايادى. بولشەكتەلگەن نان قازاندا قىزدىرىلعان مايعا پىسىرىلەدى. سوندا شەلپەك قاتپار-قاتپار بولىپ وتە ءدامدى بولىپ پىسەدى. كەيدە مۇنداي قاتامانى قازانعا ماي جاعىپ قارما ءتارىزدى ەتىپ پىسىرۋگە دە بولادى. 1 كگ ۇن، 1 شاي قاسىق تۇز، 150 گ ماي، 1 ستاقان ءسۇت، 2 جۇمىرتقا قاجەت.
داقىلداردان جاسالاتىن تاعامدار
تالقان – قۋىرىلعان بيدايدان، ارپادان جۇگەرىدەن ۇنتاقتاپ دايىندالادى. ەرتە كەزدە تالقان دايىنداۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بولعان. ءبىرى – قول ديىرمەنگە تارتۋ، ەكىنشىسى – كەلىگە ءتۇيۋ. ەكى تاسىلمەن دايىنداعاندا تالقاننىڭ مايدالانباي قالىپ قوياتىن تۇيىرشىكتەرى بولادى، ونى «تالقاننىڭ ساعى» دەيدى. تالقاننىڭ ساعىن ءبولىپ الۋ ءۇشىن جايپاق تاباققا سالىپ ەكشەيدى. سوندا ساعى تالقاننىڭ بەتىنە ءبولىنىپ شىعادى دا، ۇنتاعى استىندا قالادى. بەتىندەگى ساقتى الىپ تاستاي وتىرىپ، تالقاننىڭ ۇنتاعىن ءبولىپ الادى. تالقان اسا ءدامدى ءارى قۇنارلى تاماق. ونى مايعا، كىلەگەيگە، قايماققا ارالاستىرىپ جەۋگە دە، شايعا سالۋعا دا بولادى. تالقان سالعان شاي قويۋ بولادى ءارى تەز سۋيدى. ونى جەنتكە قوسادى. تالقاننان ازىرلەنەتىن تاماقتى «سارتالقان» نەمەسە «مايتالقان» دەپ اتايدى. سارتالقان دايىنداعاندا تالقاندى قويدىڭ قۇيرىق مايىنا نەمەسە جىلقىنىڭ مايىنا ارالاستىرىپ، باياۋ جانعان وتقا قويىپ قۋىرادى. تالقاندى قۇمشەكەر سالىپ داستارقانعا قۇرعاق كۇىندە قويۋعا دا بولادى. ونى كەبەگى كوپ تازارتىلماعان بيداي ۇنىنان ( 2 نە 3 سورت ۇننان) ازىرلەۋگە دە بولادى. ول ءۇشىن ازداپ ماي جاعىلعان قازانعا شاقتاپ ۇن سالىپ اقىرىنداپ قۋىرىدى. قۋىرىلىپ قىزىل-كۇرەڭ تارتقان ىستىق تالقانعا سارى ماي جانە قۇمشەكەر قوسادى، سوندا ول وتە ءدامدى بولادى. ونى بالالار دا ءسۇيسىنىپ جەيدى. تالقاننان مايعا، كىلەگەيگە، سۇتكە ارالاستىرىپ جەۋگە بولادى. 1 كگ تالقانعا - 200 گ قۇم شەكەر، 200 گ ماي قاجەت.
بيداي كوجە – بيدايدى شاڭ-توزاڭنان تازارتىپ، ازداپ سۋ سەۋىپ، كەلىگە سالادى دا، تۇكتەپ كەبەگىنەن اجىراتادى. كەبەگىن جەلپىپ كەپتىرۋ ءۇشىن تۇكتەلگەن بيدايدى 10-15 مينۋت كەپتىرىپ، استاۋعا سالىپ جەلپىپ كەبەگىنەن تازارتادى. سودان كەيىن بيدايدى سۋلاپ، كەلىگە سالىپ تۇيەدى. وسىلاي جانشىلعان بيدايدى سۋعا نەمەسە سۇتكە قوسىپ جايلاپ قايناتادى. ءبىراز قايناعان سوڭ قازاننىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، 30-40 مينۋت بۇقتىرىپ قويادى. سودان كەيىن كوجەنىڭ پىسكەن-پىسپەگەنىن، تۇزىن تاتىپ قاراپ، تاعى ءبىر رەت قايناتادى. پىسكەن كوجەگە قاتىق-ايران، ءسۇت قوسىپ ىشۋگە بولادى. اشىتقان كوجەگە: 300 گ جانشىلعان بيداي، 1ل سۋ، 1 شاي قاسىق تۇز، 1 ل ايران، قاتىق كەرەك.
تارى كوجە – اقتالعان تارىنى سۋعا قايناتىپ دايىندايدى. سۋىعاننان كەيىن ۇستىنە سۇزبە، قاتىق، ءسۇت قۇيادى. 1 ل سۋ، 150 ك تارى، 100 گ قاتىق، 1 شاي قاسىق تۇز.
جەنت (قوسپا) – اسا كادەلى داستارقان ءدامى. ول قىستا قاتپايتىن، جازدا بۇزىلمايتىن وتە ءدامدى تاعام. جەنت بىلعاۋ شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. اقتالعان تارىنى كەلىگە ءتۇيىپ (ديىرمەنگە نەمەسە از—ازداپ كوفە تارتقىشقا سالىپ) ۇنتاقتايدى. وعان قۇمشەكەر، ۇنتاقتالعان ىرىمشىك سالىپ ارالاستىرادى. سودان سوڭ قازانعا جىلقىنىڭ مايىن قۇيىپ ىسىتىپ، جاڭاعى ارالاستىرعان تارى مەن ىرىمشىكتى سالىپ، وتتىڭ بولماشى تابىندا ارالاستىرادى. جەنت مايدى بويىنا سىڭىرگەن سوڭ ىدىسقا سالىنىپ، سالقىن جەرگە قويىلادى. ادەتتە جەنت ەشكىنىڭ نەمەسە قويدىڭ قارنىنا سالىپ ساقتالادى. ول اۋا وتكىزبەيدى دە، جەنت ءوزىنىڭ ءيىسىن، ءدامىن جويماي، ەرىمەي جاقسى ساقتالادى. جىلقى مايى بولماعاندا سارى مايعا بىلعاسا دا بولادى (توڭ مايعا ارالاستىرۋعا بولمايدى، ول قاتىپ قالادى دا، جەۋگە جايسىز بولادى). جەنت كوبىنەسە سوعىم سويعان كەزدە ازىرلەنەدى. 5 ستاقان تارى جارماسى، 4 ستاقان كەپكەن ىرىمشىك، 2 ستاقان قۇمشەكەر، 2 ستاقان ماي كەرەك. مايعا يلەپ ءپىسىرىپ كەپتىرگەن باۋىرساقتىڭ ۇنتاقتالعانىن، نە بيداي تالقانىن جانە ازداپ مەيىز قوسۋعا بولادى.
مايسوك (مايتارى) - اقتاعان تارىنى (سوكتى) مايعا قۋىرىپ دايىندالاتىن تاعام. مايسوكتى دايىنداعاندا قويدىڭ قۇيرىق مايىن تۋراپ شىجعىرىپ، شىجىعىن الماعان كۇيىندە اقتاعان تارىنى (سوكتى) سالىپ قۋىرادى. مايسوكتى سول كۇيىندە نەمەسە شايعا سالىپ جەۋگە دە بولادى. قويدىڭ قۇيرىق مايى بولماعاندا جىلقىنىڭ مايىنا، سارى مايعا، تورتاسىن ايىرعان مايعا، كەيدە ءتىپتى توڭ مايعا دا قۇىرىپ ازىرلەيدى. مايسوك داستارقان ءسانىن كەلتىرەتىپ تاعام عانا ەمەس، جولاۋشىلار ءجيى پايدالاناتىن ءتۇز تاعامىنا دا جاتادى.
بيداي قۋىرۋ – بيدايدى قۋىرۋ ءۇشىن الدىمەن ابدەن تازارتادى. بىرنەشە رەت جەلپيدى. سودان سوڭ جىلى سۋمەن مۇقيات جۋادى. قازاندى وتقا قويىپ، ۇساقتاپ تۇرالعان ماي سالىپ شىجعىرىدى. ماي قاتتى قىزىعاندا بيدايدى سالىپ قۋىرادى. بيداي كۇرەڭدەگەندە وتىن ءسوندىرىپ، قازاننىڭ بەتىن جۋىپ، 10-15 مينۋت بۇقتىرادى. ونى شايمەن بىرگە بەرەدى. 7-8 ستاقان بيدايعا 1 ستاقان قۇيرىق ماي كەرەك.
بوكپە – اقتاعان تارى سۇتكە ءبورتتىرىپ دايىندالادى. كىلەگەيى الىنباعان شيكى سۇتكە اقتالعان تارى سالىپ، ءتۇبى قارىلمايتىنداي ەتىپ جايلاپ قايناتادى. ءسۇت سۋالا باستاعاندا ۇستىنە سارى ماي سالىپ، ازداپ قۇمشەكەر سەۋىپ، وتتىڭ تابىنا بوكتىرەدى. ءسۇت ابدەن سۋالىپ بولعانشا تارى دا پىسەدى. بابىمەن پىسكەن بوكپەنىڭ بەتى قابىرشاقتانىپ، باۋىرداي دىرىلدەپ تۇرادى. بويىنا ءسۇت پەن مايدى ءسىڭىرىپ بىلبىرىپ پىسكەن بوكپە اسا ءدامدى بولادى. بۇل ءۇي ءىشىنىڭ كۇندەلىك تاعامى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىيلى قوناقتارعا تارتۋعا جارارلىق كادەلى اس. بوكپەگە: 1 ل ءسۇت، 1 ستاقان تارى، 2 اس قاسىق سارىماي كەرەك.
1.3 قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن جىكتەۋ
جالپى ۇلتتىق تاعامدار جونىنە كەلەتىن بولساق، كوشپەندىلىكتەن وتىرىقشى تۇرمىسىنا كوشە باستاعاننان بەرى ۇلتتىق تاعامداردىڭ اسسورتيمەنتى دە كەڭەيە باستادى. بارلىق قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن قازىرگى زامانعى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ تومەندەگىدەي جىكتەۋگە بولادى:
– سالقىن تاعامدار (سالقىن تاعامدار جانە ەت، بالىق، قۇس ەتى جەڭىل تاعامدارى، سالاتتار): قازاقشا سالات؛ «الماتى» سالاتى؛ «شال،ام» سالاتى؛ قازى–سالات؛ ەت–سالات؛ «كوكتەم» سالاتى؛ الما–سالات؛ شومىر–سالات؛ قازاقشا شالقان سالاتى؛ «تۋعان جەر» سالاتى؛ قىزاناق قوسىلعان «اسقاباق» سالاتى؛ «جازدىق» سالات؛ سيراق–سالات؛ «وكپە–باۋىر» سالاتى؛ «اسەم» سالاتى؛ پياز قوسىلعان جىلقى ەتى سالاتى؛ قيار قوسىلعان جايا سالاتى؛ مايونەز قوسىلعان مي؛ ءتۇرلي ەتتەر؛ قۇيرىق–باۋىر؛ شۇجىقتاعان تاۋىق؛ الماتىشا ۇيرەك؛ ورامالانعان قابىرعا؛ سالقىن ءاسىپ نەمەسە مي شۇجىق؛ قازاقشا وراما؛ تۋرامالانعان ءتوس؛ «كازاحستان» ءاسسورتيى؛تۇركىستان ءاسسورتيى؛ ەسىك بالىق ءاسسورتيى؛ اۋىل ءاسسورتيى؛ىستالعان جىلقى ەتى ءاسسورتيى؛بالقاش تىستەمەسى؛ ۋىلدىرىق سالىنعان جۇمىرتقا؛ گارنيرلى كاسپيي مايشاباعى؛
– ءبىرىنشى تاعامدار (قۇما كوجەلەر، تۇز كوجەلەر، ءسۇت كوجەلەر، ءمولدىر كوجەلەر، سالقىن كوجەلەر: سۇيەك سورپاسى؛ قازاقشا تۇز كوجە؛ كاسپييشە بالىق تۇز كوجەسى؛ جىلقى ەتىنىڭ ىستامالارىن قوسقان تۇز كوجە؛ قۇرت سورپا؛ قازاقشا قوي ەتى بار كۇرىش كوجە؛ جارما كوجە؛ تارى كوجە؛ جۇگەرى كوجە؛ باۋىرساق سورپا؛ اششى سورپا؛ ءار ءتۇرلى جارمالار سالىنعان قوي باسى ەتتەرىنەن كوجە؛ سۋبونىمدەر سورپاسى؛ ىشەك–قارىن سورپاسى؛ بالىق سورپا؛ كەسپە– كوجە؛ ەت–كەسپە؛ ۇزبە كوجە؛ تۇشپارا كوجە؛ قويۋ كەسپە؛ ءسۇت كەسپە؛ قازاقشا كوك سورپا؛ سۋىق سورپا؛
– ەكىنشى تاعامدار (ەت، بالىق، قۇس ەتتەرىنەن، ەت جانە بالىق ونىمدەرىنەن، جارمالاردان، بۇرشاقتاردان، جۇمىرتقا مەن سۇزبەدەن، ۇن ونىمدەرىنەن دايىندالاتىن تاعامدار)؛ قازاقشا كاۋاپ؛ باۋىر–كاۋاپ؛ قوي ەتى كاۋابى؛ اۋىل كاۋابى؛ بۇيرەك كاۋابى؛ بالىق كاۋابى؛ قازاقشا باستىرما؛ قوي باسى؛ قوي ەتىنىڭ بەلدەمەسى؛ توستىك؛ تىقپالانعان جامباس؛ كوك تۋرامالارى سالىنعان جاۋىرىن؛ قوزى ەتىنەن قۋىرما؛ بۇقتىرىلعان ەت؛ قازاقشا قۋىرداق؛ سيراق قۋىرداعى؛ ەت قۋىرداعى؛ قۇس ەتى نەمەسە قويان ەتىنەن قۋىرداق؛ كارتوپ قوسىلعان جىلقى ىستامالارى؛ ءاسىپ؛ مي–شۇجىق؛ قوي ىشەگى؛ قاتىق قوسىلعان سيراق؛ الماتى بيتوچكيلەرى؛ جاستار كوتلەتاسى؛ مەدەۋ بالاپان ەتى؛ بەرەكە بالاپان ەتى؛ الما قوسىلعان قىرعاۋىل ەتى؛ پالاۋ؛ قۇس ەتى قوسىلعان پالاۋ؛ مەيىز پالاۋ؛ ىستاما قوسىلعان پالاۋ؛ مەيىز جانە ورىك قوسىلعان پالاۋ؛ كاسپيي پالاۋى؛ اسقاباق قوسىلعان پالاۋ؛ قازاقشا ەت؛ قازاقشا كەسپە؛ جۋساي قوسىلعان كەسپە؛ سۋبونىمدەر قوسىلعان كەسپە؛ ەت سىقپا قوسىلعان كەسپە؛ قۇس ەتى قوسىلعان كەسپە؛ بۇيرەك قوسىلعان كەسپە؛ مانپار؛ ەت–كەسپە؛ سالماسى بار ەت؛ پىسكەن ەت قوسىلعان سالما؛ اشىماعان قامىردان دايىندالعان ەت ءمانتىسى؛ ەت جانە اسقاباق سالىنعان ءمانتى؛ اسقاباق ءمانتىسى؛ بالىق تۇشپاراسى؛ ىرىمشىك سالىنعان ءمانتى؛ اشىعان قامىر ءمانتىسى؛ اشىعان قامىردان ەت جانە اسقاباق ءمانتىسى؛ قۋىرىلعان ءمانتى؛ تۇشپارا؛ بالىق تۇشپاراسى؛ سۋبونىمدەر پيروجكيى؛ ەت سالمالى بالىشتەر؛ تاندىر سامساسى؛ اسقاباق وراماسى؛
– ءتاتتى تاعامدار مەن سۋسىندار: الما–قۇيماق؛ ءجۇزىم قۇيماق؛ تارى تالقان؛ جەنت؛ قازىجەنت؛ قۇرعاق مايسوك؛ بال قايماق؛ بال قوسىلعان ىرىمشىك؛ قازاقشا دەمدەلگەن شاي؛ كوك–شاي؛ شەكەر – شاي؛ باۋىرساقتار؛ ءدامدى–نان؛ تابا–نان؛ شەلپەك.
جوعارىداعى جىكتەۋدەن كورىنگەندەي قازىرگى زامانعى قازاق اسپازدىعىندا ۇلتتىق تاعامداردىڭ ۇلەسى شامالى. كوپتەگەن قازاق اسپازدىعىنداعى تاعامداردىڭ رەسەپتۋرالارى جاسالىنباعان. رەسەپتۋرالارى جاسالىنعان تاعامداردىڭ ەنەرگەتيكالىق، بيولوگيالىق جانە ت.ب. قاسيەتتەرىن زەرتتەلىنبەگەن.
1.4 مءانتى تارىزدەس تاعامدارعا شولۋ
قازاقتىڭ ۇننان دايىندالىناتىن ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى كوپ تاراعان تۇرلەرىنە – تۇشپارا، ءمانتى جاتادى.
دۇنيە جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ تاعامدارىنىڭ ىشىندە كوپ تاراعان تۇرىنە وسى ءمانتى ءتارىزدى تاعامداردى ايتۋعا بولادى. مىسالى ورىستىڭ پەلمەني تاعامى (1- سۋرەت) ۇننان، جۇمىرتقادان جانە سۋدان (كەي جاعدايلاردا سۇتتەن) ونىڭ ىشىندەگى شابىلعان ەتتەن نەمەس بالىقتان تۇرادى.
ەت سالماسى سيىر، قوي، شوشقا ەتتەرىنەن جانە ولارعا ءدام بەرەتىن ءار ءتۇرلى دامدەگىشتەردەن، پيازدان، كەيدە سارىمساقتان تۇرادى. ورىس پەلمەندەرىن كەيدە ايۋ، بۇعى، قاز، شوشقا مايىنان، كارتوپتان، قىرىققاباتتان دا دايىندايدى.
دايىنداۋ ءتاسىلى: قايناپ تۇرعان سۋعا نەمەسە سورپاعا سالىپ بەتىنە قالقىپ شىققانان سوڭ 2-5مينۋتتاي قايناتىپ تۇسىرەدى. دايىن تاعاعا ءار ءتۇرلى سوۋستار قوسىپ بەرىلەدى.
وسى تاعامعا ۇقاس تاعامداردىڭ ءبىرى - باوسزى . قىتايدا كەڭ تاراعان، بۋدا پىسىرىلەتىن تاعام. قامىر اشىتىلعان، ال سالما رەتىندە ەت ونىمدەرى نەمەسە وسىمدىكتەر (قىرىققابات، ساڭىراۋقۇلاق، اسقاباق جانە وسىلاردىڭ قۇراماسىن) پايدالانادى. كوبىنە شوشقا ەتىنىڭ تۋراماسىنا قىرىققابات قوسىپ تۇيىلەدى (2- سۋرەت).
1-سۋرەت. ورىستىڭ پەلمەني 2-سۋرەت. اسقاباق قوسىلعان بواسزى تاعامىنىڭ سىرتقى كورىنىسى
جۇڭگو تۇشپاراسىنىڭ 2600 جىلدان استام تاريحى بار. تۇشپارا قىتايدىڭ ءداستۇرلى ءدامدى تاعامى ءارى ەڭ ۋاكىلدىك سيپاتقا يە جۇڭگو تاعامى. قىتايلىقتار جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلاعان كەزدە، جاڭا جىلعا قاراعان تۇنگى « جاڭا جىل تاعامى» - تۇشپاراعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، قادىر تۇتادى. قىتايدىڭ تەز توڭازىتىلعان تۇشپاراسى قيىرداعى جاپونيا، سينگاپۋر، مالايزيا قاتارلى ەلدەردە ساتىلادى. بيىل ماۋسىم ايىندا جارىس دوداسىن باستاعان نيۋ-يورك تاياق دوپ جارىسىندا، تۇشپارا ايتۋلى تاعامعا اينالدى. بۇل شىعىس تاعامدارىنىڭ باتىس ەلدەرىندە باستى اعىمعا اينالعانىنىڭ نىشانى.
تۇشپارا －قىتايدىڭ ءداستۇرلى تاعامى ءارى «ەڭ ۋاكىلدىك سيپاتقا يە جۇڭگو تاعامى.» قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگىلەر: « راحاتتىڭ جاقسىسى دەمالىس، تاماقتىڭ جاقسىسى تۇشپارا» دەيدى. شاعان قىتايلىقتاردىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى ماڭداي الدى مەرەكەسى. سىرتتاعى ۇرپاقتارى مەيلى قيىر شالعايدا، الدە تاياق تاستام جاقىندا بولسىن، ءبارى وسى كۇنى قارا شاڭىراققا كەلىپ باس قوسادى. ويتكەنى قىتايلىقتار جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلاعاندا، جاڭا جىلعا قاراعان تۇنگى « جاڭا جىل تاعامى » - تۇشپاراعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، قادىر تۇتادى. بۇل اتا – بابا تامىرىندا تۋلاعان مادەنيەت گەنىنىڭ جالعاسۋى. تۇشپارا جۇڭگو تىلىندە «جياۋزى» دەپ اتالادى (“جياۋ” «جىلدىڭ اۋىسۋى» دەگەن ماعىنادا، ال “زى”«تۇنگى ءنول» ياعني تۇنگى ساعات ءنول دەگەندى بىلدىرەدى.) سوندىقتان جاڭا جىلعا قاراعان ءتۇنى تۇشپارا جەۋ وتكەن كۇنگە سالاۋات ايتىپ، كەلەر كۇندى قارسى الۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
تۇشپارانىڭ ءتۇرى قىتايدىڭ ەرتە زامانداعى التىن جامبىسىنا نەمەسە كەسەك كۇمىسكە ۇقسايتىندىقتان، بايلىقتىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى. تۇشپارا ءتۇيۋ كوپشىلىكتىڭ جۇمىسى. جاڭا جىلعا قاراعان ءتۇنى جۇرتتىڭ بارىندە جان ۇياسىنداعىلارمەن باس قوسىپ تۇشپارا جاسايتىن ادەت-عۇرىپ بار. تۇشپارا جاساعاندا، ءمالىم ءبىر تۇشپارانىڭ ىشىنە تەڭگە تۇيەدى، ونى جەگەن ادامنىڭ جاڭا جىلدا باعى جانادى دەپ قارايدى.
تۇشپارانىڭ قىتايدا 2600 جىلدان ارتىق تاريحى بار. تۇشپارا قىتايلىقتاردىڭ شاعانداعى وتباسى تاعامى بولعان سالتى حان ديناستياسى داۋىرىنەن باستاپ قالىپتاسقان. رۋجيا ءىلىمىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارماسى «جوسىنناما» چين، حان ديناستياسى داۋىرىنەن بۇرىنعى سان الۋان جول-جوسىندى ارناۋلى زەرتتەگەن عىلىمي ەڭبەك. وندا تۇشپارا تۋرالى جازىلعان دەرەكتەر دە بار. تۇشپارانى تەگى كىم تاپقىرلاعان، بۇل تۋرالى ەل اۋزىندا قيلى-قيلى اڭگىمە بار.
جۇرت اۋزىندا تۇشپارانى «سۇزەك دىمكاسى ارالاسپا ناۋقاسى تەورياسىنىڭ» اۆتورى، قىتايدىڭ ايگىلى شيپاگەرى جاڭ جۇڭجيڭ تاپقىرلاعان دەسەدى. كوپتەگەن بۇقارانىڭ قۇلاعى ءۇسىپ ىرىڭدەپ كەتكەنىن كورىپ، ول باۋىرلاستارىنا قالتقى سالدىرىپ، قازان استىرىپ، قوي ەتى، بۇرىش جانە سۋىق قايتاراتىن دارى-دارمەكتەردى قازانعا سالىپ بىرگە قايناتىپ، پىسكەن سوڭ ءسۇزىپ الىپ، ۇساقتاپ تۋراپ، قامىرمەن ءتۇيىپ، قۇلاق پىشىندەس «قۇلاقشا» جاساپ، تاعى دا قايناتىپ، «سۋىق ايدايتىن تۇشپارا سورپا» جاسايدى. ءاربىر ادام ەكى تال قۇلاقشا، ءبىر كەسە سورپا ىشكەن سوڭ ءۇسىپ قالعان قۇلاعى دەرەۋ ساۋىعادى. 1700 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، جۇرت ءار جىلى قىستا تۇشپارا جاساپ جاڭ جۇڭجيدى ەسكە الادى.
تۇشپارانىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى، حالىق اراسىندا تاعى ءبىر اڭگىمە ساقتالعان. 1300 قانشا جىلدان بۇرىن، تاڭ ءداۋىرىنىڭ پاتشاسى لي شىمين دومالاقتاما ەت جەۋدى قاتتى ۇناتقان جانە ونىڭ مايلى بولۋىنان الاڭداپ، اسپازعا ەتكە كوكتات قوسۋدى تاپسىرعان. الايدا، دومالاقتاما ەت قۋىرعاندا وڭاي ۇساتىلىپ كەتەدى. قايتەرىن بىلمەگەن اس ازىرلەۋشى دومالاقتاما ەتتى قامىرمەن وراپ سۋعا سالىپ قايناتىپ پىسىرەدى. پاتشا ءدامىن تاتقان سوڭ، بۇل قانداي تاعام دەپ سۇرايدى. اس ازىرلەۋشى: “قامىرمەن وراپ تۇيگەن دومالاقتاما ەت ءبىرشاما بەرىك بولادى، بۇل “بەرىك دومالاقتاما ەت” دەپ اتالادى”، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. پاتشا ريزالىقپەن «تاماشا! تاماشا!» دەپ القايدى. وسىدان كەيىن «بەرىك دومالاقتاما ەت» قىتايدىڭ ماڭىزدى مەرەكەلەرىنىڭ نىشانى رەتىندەگى تاعامعا اينالدى دەگەن اڭىز ەل اۋزىندا تاراعان. 1972 جىلى ارحەولوگتار شينجياڭداعى تۇرپاننىڭ استانا دەگەن جەرىندەگى تاڭ ديناستياسى داۋىرىندەگى ەجەلگى مولادان قوسا جەرلەنگەن اعاش كەسەنىڭ ىشىنەن بۇگىنگى تۇشپارادان اۋماعان ون نەشە تال تاڭ داۋىرىندەگى «تۇشپارا» تاۋىپ العان.
تۇشپارانىڭ ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. ءسىز ءوز تابەتىڭىزگە قاراي، تۇشپاراعا ءار ءتۇرلى قيما سالۋىڭىزعا نەمەسە وزگە زاتتاردى قوسىپ، ءدامى وزگەشە تۇشپارا جاساۋىڭىزعا دا بولادى. تاۋىق، ۇيرەك، بالىق، قىسقىش، قوي، سيىر، شوشقا، ەسەك جانە ءيتتىڭ، قوياننىڭ ەتىنەن، سۋ شايانى مەن ۇلۋدان، كوكتات، ساڭىراۋقۇلاق، جەمىس-جيدەكتەردىڭ بارىنەن قيما جاساۋعا بولادى. ادەتتە، تۇشپارا جاساساڭىز، وندا باسقا تاماق جاساۋىڭىزدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى تۇشپارا ءارى شايناما ءارى كوكتات، ءارى نەگىزگى تاماق ءارى قوسىمشا تاماق ەسەپتى. ول «شايناما تاماق ءارى كوكتاتتاردىڭ بىرىككەن تۇلعاسى».
تۇشپارانى جاساپ بولعان سوڭ، ونىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرلى ءپىسىرۋ ءادىسى بار. سۋعا قايناتۋ، بۋعا ءپىسىرۋ، قازانعا قارىپ ءپىسىرۋ. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءدامى ءار ءتۇرلى بولادى. ايگىلى «شي-ان تۇشپارا قوناق سارايىندا» تۇشپارانىڭ 200-گە جۋىق ءتۇرى بار.
تۇشپاراعا تابەتى تارتاتىن جۇرت بارعان سايىن كوبەيۋدە. قىتايدىڭ تەز توڭازىتىلعان تۇشپاراسى الدە قاشان ءتۇرى سان الۋان، ءتورت مەزگىلدە بازارى شالقىعان الەۋمەتتىك تاۋارعا اينالىپ، شالعايداعى جاپونيا، سينگاپۋر، مالايزيا قاتارلى ەلدەردەن بازار تاپتى.
ۋكراين حالقىنىڭ ۆارەنيكتەرى سالماسى بار اشىماعان قامىردان دايىندالادى. سالما رەتىندە شابىلعان ەت، كوكونىستەر، ساڭىراۋقۇلاقتار، جەمىستەر مەن جيدەكتەر، سۇزبە پايدالانىلادى. دايىنداۋ ءتاسىلى ورىستىڭ پەلمەنيىنە ۇقساس. ەت سالمالى ۆارەنيكتەر كەيدە قايناتىلىپ پىسكەننەن سوڭ مايدا قۋىرىلادى (3-سۋرەت).
تۇرىكتەردە، بالكان تۇبەگىندە، ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيادا جانە ت.ب ەلدەردە دولما (تولما، سارما) تاعامى دايىندالادى. ىشىندە سالماسى بار كوكونىس جاپىراقتارىنا (كوبىنە ءجۇزىم جاپىراقتارى) ورالعان تاعام. سالما كۇرىش نەگىزىندە، ىشىنە قايناتىلىپ پىسكەن ەت تۋراماسىن قوسۋى مۇمكىن (4-سۋرەت) .
شۆەد حالقىنىڭ كروپكاكور اسپازدىق ءونىمى قازاقتىڭ تۇشپاراسىنا ۇقساس. ءبىراق مۇندا قامىر پىسكەن كارتوپ، ۇن جانە جۇمىرتقادان دايىندالادى. سالما رەتىندە قۋىرىلعان پياز، قىرتىس ماي جانە ۆەچينا سالىنادى. تۇتىنۋشىعا كراپكوكار ۇستىنە ماي، كىلەگەي نەنەسە برۋسنيكا دجەمىن قۇيىپ بەرىلەدى (5-سۋرەت).
بۋريات حالقىنىڭ پوزى تاعامى قامىرعا وراتىلعان ەت دەگەن ماعىنا بەرەدى. پوزىلار بۋدا پىسىرىلەدى. سالماسى تۋرالعان ەت پەن پياز (6- سۋرەت).
3-سۋرەت. ۋكراين ۆارەنيكتەرى 4-سۋرەت. كلاسسيكالىق تۇرىك دولماسى (سارما)
5-سۋرەت. كروپكاكور تاعامى 6- سۋرەت. قايناتۋ الدىندا جانە ايناتىلعان پوزالار
يتاليان حالقىنىڭ راۆيولي تاعامى دا اشىماعان قامىرعا سالما رەتىندە ەت، بالىق، قۇس ەتى، كوكونىستەر جانە جەمىستەر ورالادى (7-سۋرەت).
7-سۋرەت. كريەۆەتكا جانە اسكوك قوسىلعان راۆيولي 8-سۋرەت. حينكالي تاعامى 9-سۋرەت. قىتايدىڭ سزيا́وسزى تاعامى
تۇشپاراعا ۇقساس تاعامنىڭ ءبىرى حينكالي. كاۆكاز حالىقتارىندا كوپ تاراعان (8- سۋرەت).
حينكالي تۇشپارا ءتارىزدى قامىر جايماسىنا ورالعان ەت تۋراماسىنان تۇرادى. ايىرماشىلىعى ەت تۋراماسىنا كينزا قوسىلادى، ال قامىرعا جۇمىرتقا قوسپايدى. حينكاليدىڭ ەرەكشەلىگى قۇرامىنداعى ەت سولىندە.
قىتايدىڭ سزيا́وسزى تاعامى كوبىنە شوشقا ەتىنىڭ تۋراماسى نەمەسە كوكونىستەر (قىرىققابات) قوسىلاتىن تاعام (9- سۋرەت).
وزبەك اسحاناسىنداعى تاعامنىڭ ءبىرى چۋچۆارا دەپ اتالادى. تۇشپارا ءتارىزدى دايىندالادى، ەت سالماسىنا شوشقا ەتى قولدانىلامايدى. جاقسى دايىندالعان چۋچۆاراعا ەتت پەن پيازدى ەت تارتتىقشتان وتكىزبەۋ وتكىر پىشاقپەن كەسىندىلەيدى. تۋراما قۇرامىنا تمين قوسىلادى. چۋچۆارا كوكبىنە سورپامەن جىبەرىلەدى. دامدەگىشتەر رەتىندە اسحانالىق سىركە قىشقىلى، مايدالاپ تۋرالعان كوكتەر، مايدالاپ تۋرالعان قىزىناق، پاريكا، اششى بۇرىش سوۋسى پايدالانىلادى.
ءمانتى – كەڭ تاراعان تاعامنىڭ ءبىرى. ارنايى دايىندالعان قامىردى جايىپ، ءتورتبۇرىشتاپ نەمەسە دوڭگەلەكتەپ كەسەدى دە ەت پەن پياز، تۇز، بۇرىش قوسادى. قاسقان تاباقشالارىنا ءتىزىپ سالىپ، بۋعا پىسىرەدى. ءمانتى ەتپەن، كارتوپپەن نەمەسە كاۋەدەن جاسالۋى مۇمكىن. قۇرامىنا بايلانىستى بۋدا 30-دان 50 مينۋتقا دەيىن پىسىرىلەدى. ەندى وسى تاعامعا وسىمدىك قوسپالارىن قوسۋ ارقىلى ونىڭ تاعامدىق قاسيەتتەرىن ارتتىرۋعا بولاتىنى تومەندەگى 2-كەستەدە بەرىلگەن.
ارنايى دايىندالعان قامىردى جايىپ، ءتورتبۇرىشتاپ نەمەسە دوڭگەلەكتەپ كەسەدى دە ەت پەن پياز، تۇز، بۇرىش قوسادى. قاسقان تاباقشالارىنا ءتىزىپ سالىپ، بۋعا پىسىرەدى. ءمانتى ەتپەن، كارتوپپەن نەمەسە كاۋەدەن جاسالۋى مۇمكىن. قۇرامىنا بايلانىستى بۋدا 30-دان 50 مينۋتقا دەيىن پىسىرىلەدى.
ءمانتى تۋراماسى ءۇشىن ءبىر كگ قوي نەمەسە سيىر ەتى، ءتورت باستى پياز، ءجۇز گ قۇيرىق مايى، ءبىر شاي قاسىق ۇنتالعان قارا بۇرىش، 0،3 پيالا سۋ، 2-3 لاۆر جاپىراعى، 3-5 قارا بۇرىش تۇيىرشىكتەرى، تۇز قوسىلادى. قامىر ءۇشىن 500 گ ۇن، ءبىر شاي قاسىق تۇز، ءبىر پيالا سۋ قاجەت. ءمانتى قايناتۋ اپپاراتىنىڭ ءىشىن مايلاۋ ءۇشىن ەكى اس قاسىق وسىمدىك مايى كەرەك.
ەت تۋراماسىن دايىنداۋ ءۇشىن ەت مايدالاپ شابىلادى نەمەسە ءىرى تەسىكتى ەت تارتۋ ماشيناسىنان وتكىزەدى. وسى تۋراما ۇستىنە تۋرالعان باستى پياز، قارا بۇرىش، تۇزدالعان سۋ سالىنادى. قازاندا قايناپ جاتقان سۋعا لاۆر جاپىراقتارىن، تۇز، قارا بۇرىش تۇيىرشىكتەرىن سالادى.
قامىر كەسپە قامىرىنداي قاتتى يلەنەدى دە 10-15 مينۋت تولىقسىتىلادى. وسىدان سوڭ قاىمر دايىنداماسى جايىلىپ، شارشىلانىپ كەسىلەدى. 10 سم شارشىلانعان قامىر جايماسىنىڭ ۇستىنە ەت تۋراماسى سالىنىپ، ۇستىنە قۇيرىق مايىن سالادى دا تۇيىلەدى.
پىسكەن ءمانتى ارناۋلى ىدىسقا سالىنىپ ۇستىنە سورپا قۇيىپ جىبەرىلەدى.
زەرتتەۋ
1.1 جالبىزدىڭ ەمدىك-پروفيلاكتيكالىق قاسيەتتەرىن ۇلتتىق تاعامدار دايىنداۋداعى پايداسى.
ورگانيزمگە كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتار ءتۇسىپ وتىرۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە باستى ورىندى مينەرالدى زاتتار الادى.ولار بارلىق تىندەردە بولادى، ءارتۇرلى پروسەسستەرگە قاتىسادى. ادام ءۇشىن بەلوكتار، مايلار جانە كومىرسۋلار سياقتى وتە قاجەت. ورگانيزمدەگى مولشەرى بويىنشا مينەرالدى زاتتار ماكرو– جانە ميكروەلەمەنتتەرگە اجىراتىلادى. ماكروەلەمەنتتەر (كاليي، ناتريي، كالسيي، حلور، فوسفور، ماگنيي) دەنە ماسساسىنىڭ 0،01% استامىن قۇرايدى، ال ميكروەلەمەنتتەر (تەمىر، اليۋمينيي، بروم، ۆاناديي، يود، كوبالت، كرەمنيي، مارگانەس، مىس، موليبدەن، فتور، حروم، مىرىش جانە ت.ب. ) مولشەرى 0،01% اسپايدى. ەرەسەك ادامعا تاۋلىگىنە ورتا ەسەپپەن 800–دەن 1000 مگ دەيىن كالسيي، 1000–1500 مگ فوسفور، 4000–6000 مگ ناتريي، 2500–5000 مگ كاليي، 5000–7000 مگ حلور، 300–500 مگ ماگنيي، 15 مگ تەمىر، 10–15 مگ مىرىش، 5–10 مگ مارگانەس، 0،2–0،25 مگ حروم، 2 مگ مىس، 0،1–0،2 مگ يود قاجەت.
مينەرالدى زاتتاردىڭ نەگىزگى كوزى جەمىستەر مەن كوكونىستەر بولىپ تابىلادى، ولار ءبىز ءۇشىن جەڭىل ءسىڭىمدى كۇيدە بولادى. جەمىستەر مەن كوكونىستەردى باسقا ونىمدەرمەن دۇرىس ۇيلەستىرۋ ءار ءونىمنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن ارتتىرۋعا جانە ولاردىڭ تولىق سىڭۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
جەمىستەر مەن كوكونىستەردە مينەرالدى زاتتاردىڭ جالپى مولشەرى شيكى ماسساسىنىڭ 1،8% اسپايدى، سونىڭ ىشىندە قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەر مولشەرىنىڭ جارتىسى كاليي ۇلەسىنە تيەدى. ول ورگانيزمنەن سۇيىقتا ەرىگەن زات الماسۋ دىڭ سوڭعى ونىمدەرىن شىعارۋعا ىقپال ەتەدى. كاليي كوپ مولشەردە شابدالى مەن ورىكتە، جۇزىمدە، تاڭقۋرايدا، قاراقاتتا، اپەلسيندە، مانداريندە، ليموندا، باناندا، ال كەپكەن ونىمدەردە – چەرنوسليۆپەن مايدا ورىكتە بولادى.
كۇنىنە بىزگە شامامەن 0،8 گ كالسيي تۇزىن قابىلداۋ كەرەك. بۇل ەلەمەنت ادام ورگانيزمىمەن ونىڭ فوسفورلى قوسىلىسپەن بەلگىلى ءبىر قاتىناستا ۇيلەسۋىمەن جاقسى سىڭەتىنى بايقالعان. جاڭعاقتار (اسىرەسە بادام جاڭعاعى) مەن سابىزدەگى كالسيي جاقسى سىڭەدى. كالسيي تۇزدارىنا سيترۋستى جەمىستەر (100 مگ%)، جاپىراقتى جانە گۇلدى قىرىققابات (130 مگ%)، قىشا كوگى مەن بالدىركوك (255 مگ%) باي.
ادام ورگانيزمى ءۇشىن تەمىردىڭ ماڭىزى زور، ونىڭ جەتىسپەۋىنەن قان ازدىق داميدى. بۇرشاق، ۇرمە بۇرشاق، تۇرىپ، ءتۇبىرتامىر، قىزىل قاۋداندى قىرىققابات، توماتتار، سيترۋستى جەمىستەر مەن قويبۇلدىرگەن تەمىرگە باي. ەگەر ونىمدە از مولشەردە مىس بولسا، تەمىر ورگانيزممەن تيىمدىرەك سىڭەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. بۇنداي ونىمدەرگە ورىك، شابدالى، جاسىل بۇرشاق جانە ت.ب. جاتادى.
بىزگە قاجەتتى ميكروورگانيزمدەرگە يود (قىرىققاباتتا، كارتوپتا، پيازدا، سابىزدە، قىزىلشادا جانە ت.ب.)، كوبالت (وعان المۇرت، كوك ورىك، ليمون، قاراقات، ءتۇبىرتامىر، قىرىققابات جانە ت.ب. باي)، مارگانەس (قىزىلشادا، پيازدا جانە ت.ب. بولادى)، مىس (قارا قاراقات، قارلىعان، كارتوپ، ءسابىز، قىزىلشا، قىرىققابات، اقجەلكەن جانە ت.ب. باي)، موليبدەن (بارلىق جەمىس–جيدەك جانە كوكونىستەردە بار)، فتور (كوك ورىكتە، المادا، ۇرمە بۇرشاقتا بولادى)، سەلەن (از مولشەردە بولسا دا، جەمىستەردە دە، كوكونىستەردە دە بولادى).
تاماق راسيونى دەگەنىمىز ادامعا قاجەتتى بەلگىلى ءبىر پەريود ىشىندەگى (ءبىر كۇن نەمەسە ءبىر اپتا) ونىمدەر جيىنتىعى. زاماناۋي فيزيولوگيا عىلىمى تاعام راسيونىنىڭ قۇرامىندا ەت، بالىق، ءسۇت، جۇمىرتقا، استىق جانە بۇرشاق ونىمدەرى، كوكونىستەر، جەمىستەر جانە وسىمدىك مايلارى بولۋى كەرەك دەيدى.
تاماققا ءار ءتۇرلى ونىمدەردى پايدالانۋ ادام اقزاسىن قاجەتتى ونىمدەرمەن قولايلى قاتىناستا قاناعاتتاندىرادى. جانۋار ونىمدەرى ادام اسقازانىندا جەڭىل سىڭىرىلەدى.
ەت، بالىق، جۇمىرتقا اقۋىزدارى باسقا ونىمدەر اقۋىزدارىنا قاراعاندا جەڭىل سىڭىرىلەتىنىن كورەمىز. ەگەر ەتتە امينقىشقىلدارىنىڭ ءوپتيمالدى قۇرامى، جاقسى سىڭىرىلەتىن تەمىر، ۆ12 دارۋمەنى بولسا، جەمىس پەن كوكونىستەر ادام ورگانيزمىن س دارۋمەنىمەن، فوليي قىشقىلىمەن، بەتا‑كاروتينمەن، وسىمدىك تالشىقتارىمەن، كالييمەن جانە باسقا جاناۋر ونىمدەرىندە بولمايتىن زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. راسيون قۇرامى ادامنىڭ بەلسەندىلىگىنە، جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىنە، اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋىنا جانە ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە اسەر ەتەدى. ادام اقزاسىنا كەيبىر زاتتاردىڭ جەتىسپەۋى كوپتەگەن اۋرۋ تۇرلەرىنە قارسى تۇرۋ مۇمكىندىگىن تومەندەتەدى. ەت جانە جارما تاعامدارىنا كوكنىستەردى قوسۋ ونداعى اقۋىزداردىڭ سىڭىمدىلىگىن 85-90% كوتەرەتىنى بەلگىلى.
كەيبىر زەرتتەۋلەردە تاماقتانۋ ءستيلى تۇقىم قۋالاۋ جولىمەن حروموسومدىق دەڭگەيدە بەرىلەتىنى كورسەتىلگەن. قالىپتى ۇيرەنگەن تاماقتانۋ ءستيلى وزگەرگەن كەزدە ادام ورگانيزمى ۇيرەنگەنشە كوپتەگەن اۋرۋلارعا ۇشىراۋى مۇمكىن.
سوندىقتان ۇلتتىق تاماقتانۋدىڭ كوپتەگەن جالدار بويى قالىپتاسقان ءستيلىن ساقتاۋ ادام اقزاسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا دا اسەر ەتەتىنىن بايقاۋعا بولادى.
تاماقتانۋ كەزىندە اقۋىز، ماي، كومىرسۋدىڭ ارا قاتىناستارىنىڭ بەلگىلى مولشەرى ساقتالىنۋعا ءتيىس. مىسالى، ول قاتىناس 1:1:4، اۋىر قول جۇمىسى كەزىندە 1:1:5، ال قارت ادامداعا 1:0،8:3 بولۋ كەرەك. سوندا اۋىر قول جۇمىسىمەن اينالىسپايتىن ادام تاۋلىگىنە 70-100 گ اقۋىز بەن ماي، 400 گ-داي كومىرسۋ (ونىڭ ىشىندە 60-80 گ قانت) قابىلداۋ ءتيىس. سونىمەن بىرگە وسىمدىك مايلارىن (30%-عا دەيىن) تۇتىنۋ كەرەك.
قازىرگى كەزدە وتاندىق تاماق ونەركاسىبى كاسىپورىندارىندا جانە قوعامدىق تاماقتانۋ وبەكتىلەرىندە ءتيىستى وندىرىستىك باقىلاۋدىڭ بولماۋى پروبلەما بولىپ وتىر، بۇل ساپاسىز تاماق ونىمدەرىن شىعارۋ مەن ساتۋعا اكەلىپ سوقتىرادى.
ۇلتتىق تاعامداردى ماسەلەسىن ايتساق بۇرىننان اتا–بابالارىمىز ازىق ەتكەن استاردى دايىنداۋ تومەندەپ بارادى. ۇلتتىق تاعامداردى تابيعي بيولوگيالىق قوسپالارمەن بايىتۋ ازاماتتاردىڭ اۋرۋ سىرقاۋدان ساۋ بولۋىنا، جانە دەنساۋلىعىنىڭ زور بولۋىنا اسەر ەتەدى. ۇلتىمىزدىڭ راسيونالدى تاماقتانۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ەڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – نەگىزگى تاماق ونىمدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق تاعامداردىڭ اسسورتيمەنتىن كەڭەيتىپ جانە ولاردىڭ بيولوگيالىق ءقۇندىلىعىن ارتتىرۋ.
ۇلتىمىزدا بۇرىننان بەلگىلى بولعان جانە ولاردى دايىنداۋدا كوپتەگەن تاجريبە جينالعان تاعامدار – قازاق داستارقانىنىڭ نەگىزگى جانە كۇندەلىكتى تۇتىنۋداعى تاعامدارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ولاردى ۆيتاميندەرمەن جانە مينەرالدى زاتتارمەن بايىتۋعا ارنالعان قولايلى نىسان. اتالعان تاعامدارعا پايدالى قوسپالاردى قوسۋ ارقىلى ادام تاعامىنىڭ بيولوگيالىق جانە تاعامدىق قۇندىلىعىن ءتيىمدى ەتىپ رەتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدىرادى. وسىعان بايلانىستى رەسەپتۋراعا فۋنكسيونالدى بايىتقىش قوسپالاردى قوسىپ، ەمدىك پروفيلاكتيكالىق قاسيەتى بار ارنايى باعىتتاعى تاعامدار تەحنولوگيالارىن جاساۋ پەرسپەكتيۆتى باعىت بولىپ تابىلادى.
كوكونىس - تاماققا قولدانىلاتىن باقشا جەمىستەرى مەن كوكتەر (قيار، ءسابىز، پوميدور، قىزىلشا، ت.ب.). بارلىق كوكونىستەر، نەگىزىنەن، مىناداي توپتارعا بولىنەدى: تامىر-جەمىستىلەر - تارنا، ءسابىز، اقجەلەك تۇينەگى، بوتتاشىق، شالقان، تۇرىپ، شومىر، بالدىركوك تۇينەگى؛ جاپىراقتىلار - قىرىققابات، سالاتتار، ساۋمالكوك، اسكوك، جاپىراقتى جانە ساعاقتى بالدىركوك، جاپىراقتى اقجەلەك، راۋعاش، قىمىزدىق؛ جەمىستىلەر - توماتتار، باكلاجاندار، كوكونىس بۇرىشى، قيار، قاربىز، قاۋىن، اسقاباق، كادى، پاتيسسوندار، گۇلدى كاپۋستا، بۇرشاق، لوبيا، اتباس بۇرشاق، قانت جۇگەرىسى؛ جۋاشىقتىلار (تاماققا باسى مەن جاپىراعى پايدالانىلادى) - باستى پياز، سارىمساق، پورەي، باتۋن جۋالارى، شنيتت جۋاسى. كارتوپ پەن حوش ءيىستى ءدامدى كوكونىستەر: انيس، كورياندر، كرەسس سالات، تمين، جالبىز، مايوران قيار ءشوبى، ەستراگون. كوكونىستەر - باعالى تاعام. ولاردىڭ تاعامدىق ءمانى بويىنداعى تەز سىڭگىش زاتتاردىڭ، ءىشىنارا كومىرسۋتەكتەردىڭ بولۋىنا بايلانىستى كوكونىستەردە اس قورىتۋعا پايدالى اسەرىن تيگىزەتىن، ادام ورگانيزمىنە قاجەتتى ۆيتاميندەر مەن مينەرالدى تۇزدار، سونداي-اق اقۋىزدار، ءار ءتۇرلى ورگانيكالىق قىشقىلدار، ەفير مايى مول. مىسالى، كارتوپ - كراحمالعا، ال قىزىلشا - قانتقا باي؛ كاپۋستادا س ءۆيتامينى، ال سابىزدە - ورگانيزمدە ا ءۆيتامينى قۇرىلاتىن - كاروتين (ا ءپروۆيتامينى) كوپ؛ راۋعاشتا ورگانيكالىق قىشقىلدار باسىم؛ كوك بۇرشاق بەلوكتارعا؛ اسكوك - حوش ءيىستى زاتتارعا باي. سوندىقتان دا تاماق قۇرامىنا كوكونىستەردى نەعۇرلىم كوپ ەنگىزىپ، ولاردى پىسىرمەي دە، سونداي-اق ءار ءتۇرلى تاعامداردى دايىنداعان كەزدە دە پايدالانۋ كەرەك. ەتتەن، بالىقتان جانە باسقا ازىقتاردان دايىنداعان تاعامدارعا كوكونىستى قوسۋ تاعامدى جاقسى قورىتىپ، جاكسى سىڭىرۋگە جاردەمدەسەدى. كوكونىستەردىڭ ديەتا تاماعىن دايىنداۋداعى ءرولى دە زور (ەمدىك تاعامدار). كوكونىستەردىڭ جۇعىمدىلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ولاردى دۇرىس وندەپ، سودان كەيىن بارىپ ازىرلەۋ كەرەك. كوكونىستەردىڭ سىرتى ميكروبتارمەن، ونىڭ ىشىندە ىشەكتىڭ جۇقپالى اۋرۋىن قوزدىرۋشى ميكروبتارمەن، گەلمينتتەردىڭ جۇمىرتقالارىمەن لاستانۋى مۇمكىن، سوندىقتان پايدالانباستان بۇرىن سۋىق سۋمەن مۇقيات جۋۋ قاجەت. تامىر جەمىستەرى مەن كارتوپتى بەتىندەگى توپىراعى كەتكەنشە جۋادى. سودان كەيىن قابىقتارىن جۇقالاپ ارشىپ، شىرىگەن، بۇلىنگەن جەرلەرىن الىپ تاستايدى. كوكونىستەردە ۆيتاميندەر مەن مينەرالدى تۇزدار تىكەلەي قابىقتىڭ استىندا بولادى، سوندىقتان ولاردىڭ قابىعىن جۇقالاپ ارشۋ كەرەك. تاز ارشىلعان كوكونىستەردى قايتادان جۋىپ، تەك سودان كەيىن بارىپ تۋراۋ قاجەت. ولاردى نەعۇرلىم ىرىلەۋ كەسسە، ۆيتاميندەرى سولعۇرلىم ازىراق جويىل ادى؛ كارتوپتىق كىشىگىرىم تۇينەكتەرىن بولمەي تۇتاس پىسىرگەن ءجون. كوكەنىستەردى پايدالانار الدىندا تازالاپ، ۇساقتاپ كەسكەن ءجون؛ ونداي مۇمكىنشىلىك بولماسا، تازا، دىمقىل ورامالمەن بەتىن جاۋىپ قويادى، سوندا ولار لاستانبايدى جانە قۇرعاپ كەتپەيدى. تازارتىلعان كوكونىستەردى سۋ ىشىندە قالدىرۋعا بولمايدى، ويتكەنى ولاردىڭ بويىنداعى ءنارلى زاتتارى جويىلىپ، ءدامى بۇزىلادى. تازارتىلعان كوكونىستەردى 3 ساعاتتان ارتىق (12°س اسپايتىن تەمپەراتۋرادا) ساقتاۋعا بولمايدى. جاس قياردى، تۇرىپتى، ءسابىزدى قابىعىن ارشىماي پايدالانعان ءجون. سالات، ۆينەگرەت جاساۋ ءۇشىن كارتوپ، قىزىلشا، ءسابىزدى تازارتپاي-اق پىسىرە بەرەدى. قابىعىمەن پىسىرگەن كارتوپ س ءۆيتامينىن 22 % جوعالتسا، تازارتىلعان كارتوپ ەكى ەسە ارتىق جوعالتادى. تاعام دايىنداۋ پروسەسىندە پايدالى، جۇعىمدى زاتتاردىڭ جويىلۋىن ازايتۋ ماقساتىمەن تازارتىلعان كوكونىستەردى بۇقتىرىپ نەمەسە بۋدا ءپىسىرۋ كەرەك. كوكونىستەردى پىسىرگەن كەزدە ۇستىنە قايناعان ىستىق سۋ قۇيعان ءجون، ويتكەنى س ءۆيتامينىن جوياتىن فەرمەنتتەردىڭ ارەكەتى جوعارى تەمپەراتۋرا كەزىندە توقتايدى. كوكونىستەردەگى س ءۆيتامينىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ولاردى كاستريۋلگە سالىپ قاقپاعىن نىعىزداپ جاۋىپ پىسىرەدى، قاتتى جانە ۇزاق قايناتپاۋ كەرەك. كوكونىس پىسىرگەن سۋدى باسقا تاعامداردى (سورپا، تۇزدىق) دايىنداۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولادى. جاڭا جينالعان كوكونىستى دايىن تاعامعا سالعان ءجون، ولاردى 10 مينۋتتاي ارتىق قايناتپاۋ كەرەك. ونى دايىن بولىسىمەن پايدالانۋ كەرەك، ۇزاق ساقتالىپ، قايتادان جىلىتسا، جۇعىمدى زاتتارى جويىلادى. سالاتتار مەن ۆينەگرەتتەردى دايىنداعاننان كەيىن، تۇزدىق قوسپاي تۇرىپ 6 ساعاتتاپ استام، ال توڭازىتقىشتا 12 ساعاتتاي ساقتاۋعا بولادى. كوكونىستەر تەز سەمىپ، تەز بۇزىلادى. ءبىراق كوكونىستى، تومەن تەمپەراتۋرادا (0°س تومەن) اۋا ىلعالدىعى 90—95% جانە كولەڭكەلە جاڭا جينالعان كۇيىندە ۇزاق ساقتاۋعا بولادى. كارتوپ، تامىر جەمىستەر، پيازدىڭ باستارى بۇزىلمايدى دا، جەمىستى كوكونىستەر ناشار ساقتالادى، جاپىراقتى كوكونىستەردى ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس. كونسەرۆى ونەركاسىبى ءار ءتۇرلى كوكونىس كونسەرۆىلەرىن شىعارادى. كونسەرۆىلەۋدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن تاسىلدەرى كوكونىستەردەگى پايدالى زاتتار مەن ۆيتاميندەردى ساقتاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
بۇرىشتى جالبىز (لات. Mentha piperita) - ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن وتكىر حوش ءيىسى بار كوپجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. نەگىزىنەن ونى دامدەۋىش رەتىندە قولدانادى. ەۋروپا مەن ازيادا وسەدى، سولتۇستىك امەريكا تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن. جاپ-جاسىل جاپىراقتارىن شىبىق تارىزدەس ەتىپ تەگىس كەسەدى جانە اقشىل قىزىل لاۆاندا گۇلدەرىنىڭ ۇزاق ساقتالعان گۇلشوعىرىمەن قوسا كەپتىرەدى. بۇرىشتى مياتانىڭ مايىن ءتاتتى پىسىرىمدەرگە جانە شاينامالى رەزەڭكەلەرگە (ساعىز)، ءتىس پاستالارىنا، دارى-دارمەكتەرگە حوش ءيىس بەرۋ ءۇشىن قولدانادى. مايدىڭ قۇرامىندا ۇزاق جىلدار بويى تىنىشتاندىراتىن دارىلەردىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ كەلە جاتقان مەنتول بولادى.
جالبىز (Mentha) — ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن حوش ءيىستى، كوپ جىلدىق، كەيدە ءبىر جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. نەگىزىنەن، سولتۇستىك قوڭىرجاي ايماقتاردا تارالعان. قازاقستاندا سۋارمالى جەرلەردە، بۇلاق، وزەن، كول ماڭىندا، ارىق بويىندا، شالعىندىقتا، توعايدا، تاۋلى ايماقتا (2000 م بيىكتىككە دەيىن) وسەتىن 9 ءتۇرى بار. ونىڭ بۇيرا جالبىز (Menthacrءىspa)، بۇرىش جالبىز (Mentha pءىperءىta) جانە دوڭگەلەك جاپىراقتى جالبىز (Mentha rotundءىfolءىa) تۇرلەرى قولدان وسىرىلەدى. كەڭ تاراعان ماڭىزدى ءتۇرىنىڭ ءبىرى دالا جالبىزى (Mentha arvensءىs). ونىڭ بيىكت. 15 — 60 (110) سم. ساباعى تىك، بۇتاقتالعان، جاپىراعىنىڭ جيەگى ارا ءتىستى ۇشكىر، يرەك، قاراما-قارسى ورنالاسادى. گۇلدەرى شار ءتارىزدى جالعان كۇلتە باس، نەمەسە ماساق گۇل شوعىرىنا توپتالعان، قوس جىنىستى، كەيدە دارا جىنىستى بولادى. ماۋسىم -تامىز ايلارىندا گۇلدەيدى. تۇقىمى — كوپ ءتۇيىرلى جاڭعاقشا. جالبىزدىڭ جاپىراعىندا مەنتول بولادى. ودان جاسالاتىن دارىلەر جۇرەك، ءوت جولدارىن ەمدەۋدە، سونداي-اق، جاعىمدى ءيىس بەرەتىن ءارى انتيسەپتيكالىق زات رەتىندە سۇيىق دارىلەردىڭ، ءتىس تازالاعىش ۇنتاقتاردىڭ قۇرامىنا كىرەدى. جالبىزدىڭ قۇرامىنداعى ەفير مايى پارفيۋمەريادا جانە تاماق ونەركاسىبىندە پايدالانىلادى. گۇلىنەن ارا بال جينايدى. [1]
كەرمەك جالبىز. قازاقستاندا جالبىزدىڭ 10 ءتۇرى بار. ولار سۋارمالى جەرلەردە، بۇلاق، وزەن، كول ماڭىندا، ارىقتى بويلاي وسەدى. شالعىندىقتا، توعايدا، تاۋلى ايماقتا دا وسەتىن جالبىز تۇرلەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى - كەرمەك جالبىز. ونى كەيدە بۇرىش جالبىز دەپ تە اتايدى. كەرمەك جالبىز - بيىكتىگى 30-120 سم شاماسىنداعى كوپجىلدىق شوپتەكتەس وسىمدىك. ونىڭ تارماقتالعان تامىرساباعى كولبەي وسەدى. جاپىراقتارى جۇمىرتقا ءتارىزدى، ءبىر ۇشى سۇيىرلەۋ بولادى. وزىنە عانا ءتان حوش ءيىسى بار. گۇلدەرى ۇساق، ءتۇسى - بوزعىلت كۇلگىن نەمەسە قىزعىلتىم، شوعىرلانىپ ورنالاسادى. وركەندەردىڭ ۇشىندا ماساق ءتارىزدى گۇلشوعىر تۇزىلەدى. گۇل شىرنەلىگىندە ءتاتتى تىرنە جينالادى. كەرمەك جالبىز - ماڭىزدى دارىلىك وسىمدىك. ونىڭ جاپىراقتارىندا 3%-عا دەيىن، گۇلشوعىرلارىندا 6%-عا دەيىن ەفير مايى بولادى. جالبىز مايى اۋىرسىنۋدى باساتىن ءدارى رەتىندە پايدالانىلادى. باس ساقينالى، اسقازان، تىنىس جولدارىنىڭ اۋرۋلارىن ەمدەۋگە تاپتىرمايتىن ءدارى. دارىلەرگە، پارفيۋمەريا بۇيىمدارىنا حوش ءيىس بەرۋ ءۇشىن وتە پايدالى. سوڭعى كەزدە رەسەي كەرمەك جالبىزدى قولدا وسىرە باستادى. كەرمەك جالبىزدىڭ ءبىر گەكتارىنان 18-25 س ءتۇسىم الۋعا بولاتىنى انىقتالدى.
كەرمەك جالبىز - ىلعال، جارىق، توپىراق قۇنارلىلىعىن تالاپ ەتەتىن وسىمدىك. ونى تامىرەاباق كەسىندىلەرىنەن كوبەيتەدى. وسىمدىكتىڭ قاۋلاپ ءوسۋى ءۇشىن ورتاشا تاۋلىكتە 18-220س تەمپەراتۋرا قاجەت. تەمپەراتۋرا بۇدان جوعارىلاپ كەتسە، جالبىزدىڭ وسۋىنە كەدەرگى جاسايدى. تامىرساباقتى ەرتە كوكتەمدە ەگەدى. ول ءۇشىن جىرتىلعان جەردىڭ تەرەڭدىگى 8-10 سم بولۋى شارت. جالبىزدىڭ ءتۇسىمىن گۇلدەۋ كەزىندە جينايدى. وسىمدىك ساباقتارىن جاسىل كۇيىندە ورىپ الىپ، ماي الادى. ءدارىحاناعا قاجەتتى جاپىراقتار بولىگىن كەپتىرىپ، كەپكەن جاپىراقتاردى باستىرادى.
كوكجالبىز. ەرىندىگۇلدىلەردە حالىق مەديسيناسى مەن مەديسينادا ءدارى رەتىندە پايدالانىلاتىن وسىمدىك كوپ. سولاردىڭ ءبىرى - كوكجالبىز. ول - بيىكتىگى 1 مەترگە دەيىن جەتەتىن، جاپىراقتارى ءىرى، ساباعى تارماقتالعان شوپتەكتەس وسىمدىك. گۇلدەرى توبە جاپىراقتاردىڭ قولتىعىندا ماساق ءتارىزدى توپتاسىپ وسەدى. توستاعانشاسى ۇلپىلدەك تۇكتى، كۇلتەسى - اق نەمەسە قىزعىلت ءتۇستى، ەرىن ءتارىزدى. اتالىعى - 4. جەمىسى -جاڭعاقشا. ماۋسىمنان تامىزعا دەيىن گۇلدەيدى. حالىق مەديسيناسىندا تىنىسالۋ، اسقورىتۋ مۇشەلەرى تالاۋراعان كەزدە پايدالانادى.
كادىمگى جەبىر. قازاقستاندا كيىكشوپ دەپ اتالاتىن كادىمگى جەبىردىڭ وتانى - جەرورتا تەڭىزى. ول - حوش ءيىستى، بۇتاعى تارماقتالعان كوپجىلدىق بۇتا. گۇلدەرى جاپىراق قولتىعىندا شوعىرلانىپ وسەدى. گ ۇلىنىڭ ەكى ەرىندى، بەس تىسشەلى توستاعانشاسى بولادى. جەمىسى - 4 جاڭعاقشا. مامىر، ماۋسىم ايلارىندا گۇلدەيدى. كادىمگى جەبىر - دارىلىك وسىمدىك، قاقىرىق تۇسىرەدى. سوندىقتان حالىقتىق مەديسينادا ونى كوكجوتەل، برونحيت اۋرۋى كەزىندە اۋىزدى شايۋعا قولدانادى. قۇرامىندا ەفير مايى بولعاندىقتان، ءتىس پاستاسىنا، تازارتقىش سابىنعا قوسادى
سالبەن. تاۋ جەبىرى.
سالبەن (شالفەي) ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداستارىنىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. ولاردىڭ 700-گە جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. قازاقستاندا سالبەن تۋىستاستاردىڭ 8 ءتۇرى بار. سالبەن قوڭىرجاي، سۋبتروپيكتىك جانە تروپيكتىك ايماقتاردا كوپ تاراعان. ولاردىڭ دارىلىك، ەفير مايى الىناتىن جانە ساندىك تۇرلەرى بار. سالبەندى حالىق «تىرشىلىك ءشوبى» دەپ تە اتايدى. حالىقتىق مەديسينادا ونىڭ جاپىراعى ويىق جارالى ەمدەۋگە قولدانىلادى. تۇقىمىنان الىنعان تۇنبا بالا كوتەرۋگە سەبەپشى بولادى دەگەن ۇعىمدار بولعان. سالبەن قازىرگى مەديسينادا دا دارىلىك وسىمدىك بولىپ سانالادى. جۇپارلىق سالبەن - ەفير مايى وندىرىلەتىن وسىمدىك. جىلتىر سالبەن، قىزىل سالبەن، ايقارىلما سالبەن ساندىك ماقساتتا قولدانىلادى. سالبەن - بالدى وسىمدىك. گۇل فورمۋلاسى: ت(5)ك(2+3)ا2ج(2).
قىرىنان قاراعاندا گ ۇلى اۋزىن اشقان ادامنىڭ كەسكىنىن بەينەلەيتىن، ۇستىڭگى 2 كۇلتەسى - جوعارى ەرىندى، استىڭعى 3 كۇلتەسى تومەنگى ەرىندى ەسكە تۇسىرەتىن وسىمدىكتەر ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا توپتاستىرىلعان. بۇلاردىڭ جاپىراقتارى قاراما-قارسى ورنالاسادى. جاپىراعىندا بوبەشىك جاپىراق بولمايدى. ەرىنگۇلدىلەر - بۇتالى، شوپتەكتى وسىمدىك. ساباعى - ءتورت قىرلى.
قازاقستاندا ەرىنگۇلدى وسىمدىكتەردىڭ جەبىر تۋىستىلارىنان - 27، جىلانباس تۋىستىلارىنان - 22، كوكجالبىز تۋىستىلارىنان 16 ءتۇر بەلگىلى. بۇلار حوش ءيىستى بولعاندىقتان، پارفيۋمەريا ونەركاسىبىنە شيكىزات ەسەبىندە پايدالانىلادى. ەجەلگى مىسىردا جەبىرمەن ءمايىت بالزامدالعان. سان الۋان ەفير جايى كوپ مولشەردە حوش ءيىستى لاۆاندا، گۇلشەتەن، مولداۆاندىق جىلانباستان الىنادى. تيان-شان، جوڭعار الاتاۋى، تارباعاتايدىڭالپىلىك بەلدەۋلەرىندە وسەتىن اتالىقتى جىلانباستىڭ جەر بەتىندەگى بولىكتەرىندە 0،4%-عا دەيىن ەفير مايى بولادى. ول - بال جيناعىش وسىمدىك. ەرىنگۇلدىلەر اعاشى تەك تروپيكتە وسەدى. «جارعاقتى حيپتيس» دەپ اتالاتىنبرازيليالىق ءتۇرى اعاش ءتارىزدى ەرىنگۇلدىلەردىڭ ەڭ بيىگى. ونىڭ بيىكتىگى 12-15 مەترگە جەتەلى. ال وزگە ەرىنگۇلدى اعاشتاردىڭ بيىكتىگى 5 مەتردەن اسپايدى. ەرىنگۇلدى ليانا از مولشەردە تروپيكتىك ايماقتا كەزدەسەدى. وعان امەريكالىق سالازاريا تۋىسىن، كەيبىر ءتوماعاشوپ تۇرلەرىن جانە گاۆايلىق ستەنوچيپا تۋىسىن جاتقىزۋعا بولادى.
ەرىنگۇلدىلەردىڭ ءار ءتۇرلى ەفير مايىن كوپ مولشەردە وندىرۋدە ماڭىزى زور. ولاردىڭ كوپشىلىگى مەديسينادا دارى-دارمەككە پايدالانىلادى. ماسەلەن، دارىلىك جوتەلشوپ. حالىقتىق مەديسينادا دەمىكپەنى، اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ تالاۋراۋىن ەمدەۋگە جانە جۇيكەنى تىنىشتاندىرۋعا پايدالانىلادى. ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداس وسىمدىكتەردىڭ تاعامعا پايدالانىلاتىن دا تۇرلەرى (كادىمگى جۇپارگۇل) بار. جالبىزدى ءوت ءبولىنۋىنىڭ بۇزىلىستارىندا، ءوتتىڭ جانە ءوت جولىنىڭ قابىنۋىندا، سونىمەن قاتار وتتەگى تاس اۋرۋلارى مەن سارى اۋرۋدا، ىسىنۋلەردە، اسقازان شانشۋلارىندا، اسقورىتۋ جانە جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنداعى بۇزىلىستارىندا، ۇيقىسىزدىقتا، باس ساقيناسىندا، نيەۆرالگيادا، جۇيكە تىرىسۋىندا جانە ەتەككىر كەزەڭىنىڭ بۇزىلىستارىندا قولادانادى.
ونى قوسىمشا رەتىندە سالاتتا، كونديتەر وندىرىسىندە، سۋسىندار، اراقتار مەن ليكەرلار وندىرىسىندە، سونىمەن قاتار حوش يىستەندىرىلگەن سىركە سۋىن، قۋىرىلعان ەتتى جانە زەلس دايىنداۋدا قولدانادى. ۇلىبريتانيادا جالبىزدى تۇزدىق كوپتەگەن تاعامدارعا قوسىلاتىن ءداستۇرلى قوسىمشا بولىپ تابىلادى.
جالبىزدىڭ حيميالىق قۇرامى تومەندەگى كەستەلەردەن كورۋگە بولادى.
2.1-كەستە
2.2 جالبىزدىڭ حيميالىق قۇرامى
|
كورسەتكىشتەرى |
ولشەم بىرلىگى |
مولشەرى |
|
1 |
2 |
3 |
|
كالوريالىعى |
ككال |
44 |
|
ماي |
گ |
0،73 |
|
كومىرسۋ |
گ |
1،61 |
|
تاعامدىق تالشىقتار |
گ |
6،8 |
|
كۇل |
گ |
2،03 |
|
سۋ |
گ |
85،55 |
|
قانىققان ماي قىشقىلدارى |
گ |
0،191 |
|
2.2-كەستە جالبىزدىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەر |
|
|||
|
دارۋمەندەر |
ولشەم بىرلىگى |
مولشەرى |
||
|
1 |
2 |
3 |
||
|
ا |
مكگ |
203 |
||
|
ۆ1 |
مگ |
0،078 |
||
|
ۆ2 |
مگ |
0،175 |
||
|
ۆ3 |
مگ |
0،25 |
||
|
ۆ6 |
مگ |
0،158 |
||
|
ۆ9 |
مكگ |
105 |
||
|
C |
مگ |
13،3 |
||
|
PP |
مگ |
0،948 |
||
|
2.3-كەستە جالبىزدىڭ قۇرامىنداعى ماكروەلەمەنتتەر |
||||
|
ماكروەلەمەنتتەر |
ولشەم بىرلىگى |
مولشەرى |
||
|
Ca |
مگ |
100 |
||
|
Mg |
مگ |
63 |
||
|
Na |
مگ |
30 |
||
|
K |
مگ |
458 |
||
|
P |
مگ |
60 |
||
2.4-كەستە
جالبىزدىڭ قۇرامىنداعى ماكروەلەمەنتتەر
|
ميكروەلەمەنتتەر |
ولشەم بىرلىگى |
مولشەرى |
|
تەمىر |
مگ |
11،87 |
|
سينك |
مگ |
1،09 |
|
مىس |
مكگ |
240 |
|
مارگانەس |
مگ |
1،118 |
2.3 جالبىز قوسىلعان «قوي ەتىنەن دايىندالعان ءمانتىنىڭ قۇرامى»
جالبىز سۋ، تۇز بەن ەت ەسەبىنەن قوسىلادى. سوندا ءمانتى تۋراماسىنىڭ ىلعالدىلىعى بىرتەكتى بولادى. جالبىز ەزبەسىنىڭ مولشەرىن 5،10، 15، 20% دەپ الامىز.
2.1- كەستە
جالبىز قوسىلعان «قوي ەتىنەن دايىندالعان ءمانتى» رەسەپتۋراسى
|
شيكىزاتتار اتى |
جالبىز ەزبەسىنىڭ مولشەرى،.% |
||||
|
0 |
5 |
10 |
15 |
20 |
|
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
|
جوعارى سورتتى ۇن |
75 |
75 |
75 |
75 |
75 |
|
سۋ |
50 |
50 |
50 |
50 |
50 |
|
تۇز |
2،5 |
||||
|
قوي ەتى |
143 |
138،35 |
131،2 |
134،25 |
130،5 |
|
باستى پياز |
77 |
77 |
77 |
77 |
77 |
|
ۇنتالعان قىزىل بۇرىش |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
وسىمدىك مايى |
5 |
5 |
5 |
5 |
5 |
|
سىركە سۋى |
15 |
15 |
15 |
15 |
15 |
|
جالبىز |
7،15 |
14،3 |
11،25 |
15 |
|
مولشەرىنە بايلانىستى ءمانتى قۇرامىنداعى ۆيتاميندەردىڭ وزگەرۋى
2.2-كەستە
ەزبە مولشەرىنە بايلانىستى ءمانتى قۇرامىنداعى ۆيتاميندەردىڭ وزگەرۋى
|
ەزبە مولشەرى، % |
A |
b karotin |
B1 |
B2 |
PP |
C |
|
0 |
0،000 |
0،000 |
0،094 |
0،032 |
1،546 |
3،400 |
|
5 |
0،005 |
0،007 |
0،094 |
0،033 |
1،517 |
3،448 |
|
10 |
0،010 |
0،007 |
0،093 |
0،034 |
1،467 |
3،495 |
|
15 |
0،014 |
0،007 |
0،092 |
0،035 |
1،417 |
3،543 |
|
20 |
0،019 |
0،007 |
0،091 |
0،037 |
1،367 |
3،591 |
ءمانتى قۇرامىنا جالبىز قوسقان كەزدەگى مينەرالدىق زاتتاردىڭ وزگەرۋى
2.3-كەستە
|
ەزبە مولشەرى، % |
Ca |
Mg |
Na |
K |
P |
Fe |
|
0 |
17،07 |
16،26 |
35،88 |
204،76 |
121،49 |
1،46 |
|
5 |
17،89 |
20،03 |
47،35 |
223،69 |
120،04 |
1،81 |
|
10 |
18،63 |
23،66 |
58،31 |
240،38 |
117،11 |
2،14 |
|
15 |
19،37 |
27،28 |
69،27 |
257،06 |
114،18 |
2،48 |
|
20 |
20،1 |
30،9 |
80،24 |
273،74 |
114،24 |
2،81 |
تاعامنىڭ اتاۋى: «مانتى»
|
تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى |
دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى |
||||||
|
ۇننان سۋ، تۇز قوسىپ قامىر يلەۋ (جۇمساقتىعى 39% ) دىمقىل ماتامەن 40-60مين ءۇستىن جاۋىپ قويۋ كەرەك، دايىن قامىردى 19-20گ بولىكتەرگە ءبولىپ، جۇقا ەتىپ جايىپ. جايىلعان قامىردى فورماعا ءبولىپ، ورتاسىنا دايىن فارش سالىپ، قامىردىڭ شەتىن بىر-بىرىنە بىرىكتىرىپ تۇيەمىز. فارش دايىنداۋ ءۇشىن قوي ەتىن ەت تارتقىشتان وتكىزىپ ، مايدا ەتىپ تۋرالعان پياز، تارتىمىنا قاراي تۇز،بۇرىش،جالبىز ەزبەسىن، سۋ قوسىپ ارالاستىرامىز. مانتى قازانىنا ماي جاعىپ تۇيىلگەن مانتىنى 45مين قايناتامىز. |
ۇسىنار الدىندا قايماقپەن بەرەمىز. |
||||||
|
ازق-تۇلىك اتاۋى |
سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى |
سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى |
|||||
|
8 |
26 |
50 |
|||||
|
برۋتتو |
نەتتو |
ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو) |
|||||
|
بيداي ۇنى |
75 |
70 |
600 |
1950 |
3750 |
||
|
قامىردى جايعاندا سەبەتىن ۇن |
5 |
5 |
30 |
130 |
250 |
||
|
سۋ |
30 |
30 |
240 |
780 |
1500 |
||
|
تۇز |
1 |
1 |
8 |
26 |
50 |
||
|
قامىردىڭ سالماعى |
_ |
100 |
- |
- |
- |
||
|
قوي ەتى |
200 |
143 |
1600 |
5200 |
100000 |
||
|
پياز |
77 |
65 |
616 |
2002 |
3850 |
||
|
قىزىل بۇرىش |
1 |
1 |
8 |
26 |
50 |
||
|
تۇز |
1.5 |
1.5 |
12 |
39 |
75 |
||
|
جالبىز ەزبەسى |
15 |
15
|
120 |
390 |
750 |
||
|
سۋ |
20 |
20 |
160 |
520 |
1000 |
||
|
فارشتىڭ سالماعى |
_ |
228 |
- |
- |
- |
||
|
جارتىلاي دايىن ءونىمنىڭ سالماعى |
_ |
328 |
- |
- |
- |
||
|
وسىمدىك مايى |
5 |
5 |
40 |
130 |
250 |
||
|
ۋكسۋس3%-تىك |
15 |
15 |
120 |
390 |
750 |
||
|
شىعىمى |
444،5 |
|
3554 |
11583 |
112275 |
|
|
تەحنولوگيالىق سىزبا
تاعامنىڭ اتاۋى: مانتى
جالبىز ەزبەسىنىڭ 15% قوسۋ ەڭ وڭتايلى سانالدى، وسى مولشەردە ءمانتى ءدامى دە، تۋراما كونسيستەنسياسى دا جاقسى بولدى. ودان كوپ مولشەردە قوسۋ ءدامى مەن يىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى.
3 قورىتىندى
زەرتتەۋ بارىسىندا ءمانتى تاعامىنىڭ ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تۇرلەرىنىڭ رەسەپتۋرالارىنا تالداۋ جاسالىندى، قازاق ۇلتتىق تاعامدارىن جىكتەۋ قاراستىرىلدى، سونىمەن بىرگە جۇمىستىڭ ەڭ باستى ماقساتى – ءمانتىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىن ارتتىرۋ جۇزەگە اسىرىلدى.
لابوراتوريالىق جاعدايدا قولدانىلعان جالبىز ەزبەسى ءمانتى تاعامىنىڭ بيولوگيالىق قۇندىلىعىن عانا جاقسارتىپ قويماي، ونىڭ ساپاسىنا دا سەپتىگىن تيگىزدى، سونىمەن بىرگە ورگانولەپتيكالىق كورسەتكىشتەرىن، فيزيكو-حيميالىق كورسەتكىشتەرىن ءبىرشاما جاقسارتتى.
4 پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. قازاقستان. ۇلتتىق ەنسيكلوپەديا؛
2. س.كەنجەاحمەت ۇلى، قازاقتىڭ دارحان داستارحانى. – الماتى: «الماتىكىتاپ». 2007؛
3. ءداستۇرلى اتاۋلار: - الماتى: «اردا». 2005
4. پوحلەبكين ۆ. ۆ. ناسيونالنىە كۋحني ناشيح نارودوۆ. (وسنوۆنىە ناپراۆلەنيا، يح يستوريا ي وسوبەننوستي. رەسەپتۋرا) – 2-ە يزد. پەرەرابوت. ي دوپ. – م.: اگروپروميزدات، 1991. 608 س.
5. كوزلوۆسكايا م. ۆ. فەنومەن پيتانيا ۆ ەۆوليۋسيي چەلوۆەكا. اۆتورەفەرات ديسسەرتاسيي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك. – م.؛ 2002 گ.، 30 س.
6. حلەبنيكوۆ ۆ. ي. سوۆرەمەننوە پرەدستاۆلەنيە و پيتانيي چەلوۆەكا ي مەديكو-بيولوگيچەسكيە ترەبوۆانيا ك پرودۋكتام: لەكسيا / سۋمك سەنتروسويۋزا رف. – م.، 1990، 37 س.
7. الەۋمەتتىك جەلىلەر.
You Might Also Like
-
ەگەر ءسىز يلون ماسك بولساڭىز، وندا سىزگە اپتا سايىن الپاۋىت كوپميللياردتىق ەكى كومپانيانى جانە ودان ءسال كىشىرەك ۇشەۋىن باسقارۋىڭىزعا تۋرا كەلەر ەدى، سونداي-اق مارس تۋرالى ارمانداۋمەن قاتار، بەس ۇلىڭ...
