InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
شىعارماشىلىق ىزدەنىس جۇمىس
ءب-اب-ا-41/2017
دايىنداعان: يسكاندير ەراسىل
جەتەكشى: يبراەموۆ ا

مازمۇنى
1. تاريحى
2. كولىك گەوگرافياسى
3. كولىك تۇرلەرى 
4. قۇرلىق كولىكتەرى 
4.1 اۆتوموبيل كولىگى
4.2 تەمىرجول
4.3 قۇبىر كولىگى
5. تەڭىز كولىگى
5.1 وزەن-كول كولىگى
5.2 اۋە كولىگى
6. قازاقستانداعى كولىك جۇيەسى
7. «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» ترانزيتتىك جولى
8. كولىك قۇرىلىسى 
9. دەرەككوزدەر

تاريحى
ارحەولوگيالىق دەرەكتەمەلەر نەوليت زامانىنان باستاپ كولىكتىڭ شارۋاشىلىق سالالارىنا ەنە باستاعانىن بايقاتادى. كونە وبالاردان تابىلعان ابزەل قالدىقتارى مالدىڭ كولىك رەتىندە ەجەلدەن-اق پايدالانىلعانىن كورسەتەدى. ەجەلگى زاماننان كەلە جاتقان كولىككە نەگىزىنەن جەگىن مالى مەن ءمىنىس مالى: تۇيە، جىلقى، قۇلان، قاشىر، ەسەك، سيىر، بۇعى، يت، ت.ب. جاتادى. ءاربىر كولىك مالىنىڭ تۇرمىستىق-شارۋاشىلىق جۇمىستاردا قولدانىلۋى ونىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بولدى.ءمىنىس مالى كونە زامانداردان بەرى ءشول دالالى، ورماندى، باتپاقتى، تاۋلى-قىراتتى جەرلەردە نەگىزگى كولىككە اينالدى.جەگىن مالى اربا، كۇيمە، شانا سياقتى كولىك قۇرالدارىنا جەگىلىپ، جولاۋشى، جۇك تاسىمالداۋعا، كوشىپ-قونۋعا پايدالانىلدى. مۇنداي كولىك تۇرلەرىنىڭ ءبىرازى ەجەلگى مىسىردا، ۆاۆيلوندا، ت.ب. جەرلەردە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 3-مىڭجىلدىقتا قولدانىلعانىن تاريحي-ارحەولوگيالىق دەرەكتەر دالەلدەيدى.اسكەري اربالار شىعىستاعى ەجەلگى مەملەكەتتەردە سوعىس كەزىندە كەڭىنەن پايدالانىلدى. اسكەري جانە جۇك اربالاردىڭ تاسقا قاشاپ سالىنعان سۋرەتتەرى قاراتاۋ وڭىرىنەن دە تابىلدى. قازاقستان جەرىندەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەجەلگى تۇرمىسىن كورسەتەتىن پەتروگليفتەردە نەمەسە باسقا دا ارحەولوگيالىق بۇيىمداردا، ەسكەرتكىشتەردە كولىككە قاتىستى دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. اسىرەسە كوشپەلى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە جىلقى مەن تۇيەنىڭ ورنى ەرەكشە بولعان. تۇيە شولگە جانە ۇزاق جۇرىسكە شىدامدى بولعاندىقتان، ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا كەرۋەندەرىندە، سونداي-اق مال قامىمەن كوكتەۋگە، جايلاۋعا، كۇزدەۋگە، قىستاۋعا كوشىپ-قونۋ كەزىندە نەگىزگى كولىك رەتىندە پايدالانىلعان. جىلقى دا كوشپەندى حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىنا اسا قولايلى كولىك بولدى. قازاقتار “ات – ەردىڭ قاناتى” دەپ ەسەپتەگەن. باعزى ءبىر زامانداردا “اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا” جۇرگەن كەزدەر دە بولعان. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى بارىسىندا عاسىرلار قويناۋىنان كەلە جاتقان ءداستۇرلى كولىك ءتۇرى مەن قۇرامى دا وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىردى. عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەرگە وراي كولىك مالىن بىرتە-بىرتە اۆتوموبيل، پويىز، ۇشاقتار ىعىستىرا باستادى. ءسويتىپ، تەحنيكالىق كولىك تۇرلەرى قوعامدىق دامۋ ساتىلارىن ايقىندايتىن كورسەتكىشتەردىڭ بىرىنە اينالدى. قازىرگى كەزدە دە ءمىنىس مالى – اۆتوموبيل، تراكتور بارا المايتىن جەرلەردە كولىك رەتىندە پايدالانىلادى.

كولىك گەوگرافياسى
كولىك مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ ماتەريالدىق نەگىزىن كۇرايدى. بارلىق بايلانىس جولدارى، كولىك كاسىپورىندارى مەن كولىك قۇرالدارى دۇنيەجۇزىلىك كولىك جۇيەسىنە بىرىگەدى. كولىك جۇيەسىن دامىتۋدىڭ، اسىرەسە اۋماعى ەتە ۇلكەن ەلدەر ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە. سوندىقتان كولىك جۇيەسىنىڭ سالالارىن دامىتۋعا بۇل ەلدەر كوپ قارجى جۇمسايدى.عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا كولىكتىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ كارقىندى دامۋىنا نەگىز بولدى. بۇل كولىكتەر جىلدامدىعىنىڭ ارتۋىنان، ولاردىڭ جۇك كوتەرۋ جانە تاسىمالداۋ مۇمكىنشىلىكتەرىنىڭ كەڭەيۋىنەن ايقىن كورىنەدى.
كولىك قاتىناسى جوعارى دامىعان ەلدەردە جاقسى جولعا قويىلعان. شىعىس ەۋروپا ەلدەرى مەن رەسەيدىڭ كولىك جۇيەسى جولداردىڭ جيىلىگى مەن ساپاسى، جۇك اينالىمىنىڭ مولشەرى جونىنەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش-تان الدەكايدا تومەن دارەجەدە. دامۋشى ەلدەر بويىنشا وسى زامانعى كولىك جۇيەلەرى تەك جەكەلەگەن ەلدەردە عانا جوعارى دامىعان، ال كوپشىلىك ەلدەردە ات-اربا، ادام كۇشىمەن جۇك تاسۋ ءالى دە بولسا، كەڭ ورىن الىپ كەلەدى. اۋعانستان، نەپال سياقتى ەلدەردە تەمىرجول مۇلدەم جوق. سول سياقتى پارسى شىعاناعى جاعالاۋىنداعى مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەر مەن مۇحيت ارالدارى، كاريب تەڭىزى الابىنداعى كەيبىر ەلدەردە دە تەمىرجول جوق.[1]

كولىك تۇرلەرى
كولىك ەكى ءىرى تاراپقا بولىنەدى:
1.  وندىرىستىك ىشكى كولىگى
2.  كوپشىلىك پايدالاناتىن كولىك
وندىرىستىك ىشكى كولىگى
وندىرىستىك ىشكى كولىگى (زاۋىتتاردىڭ ىشكى تەمىر جول پۋنكتتەرى، اۆتوموبيلدىك جانە كولىك جولدار، كونۆەيەر، ترانسوپورتەر، كران، ت.ب. كوتەرگىش قوندىرعىلار) ادەتتە بەلگىلى ءبىر كاسىورىنعا قىزمەت ەتەدى جانە ول تىكەلەي ءوندىرىس پروسەسىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى.

كوپشىلىك پايدالاناتىن كولىك
كوپشىلىك پايدالاناتىن كولىك:
•    ەڭبەك ونىمدەرىن (دايىن ءونىم، شيكىزات، شالا فابريكادا ت.ب.) ءبىر كاسىپورىننان ەكىنشى كاسىپورىنعا، ءوندىرىس ورنىنان تۇتىنۋ پۋنكتتەرىنە تاسىمالداۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرادى. بۇل توپقا كوپشىلىك پايدالاناتىن كولىكتىڭ بارلىق ءتۇرى - تەمىر جول، وزەن، تەڭىز، اۆتوموبيلدىك، اۋە، قۇبىر جولى كولىكتەرى جاتادى.كوپشىلىك پايدالاناتىن كولىك ەڭبەك ونىمدەرىن تۇتىناتىن ورىندارعا (وندىرىستىك جانە جەكە تۇتىنۋ) جەتكىزە وتىرىپ، ءوندىرىس پروسەسىن ودان ءارى جالعاستىرادى.
•    جولاۋشىلاردى تاسىمالداۋ ءىسىن دە جۇزەگە اسىرادى.

قۇرلىق كولىكتەرى
قۇرلىق كولىگىنىڭ قۇرامىنا
•    اۆتوموبيل كولىگى
•    تەمىرجول كولىگى
•    قۇبىر جولى كولىگى

اۆتوموبيل كولىگى
اۆتوموبيل كولىگىنىڭ ۇلەس سالماعى جىل سايىن ارتا تۇسۋدە. وعان دالەل — تاسجولداردىڭ ۇزىندىعىنىڭ كۇرت ءوسۋى؛ قازىرگى كەزدە دۇنيەجۇزى بويىنشا ولاردىڭ جالپى ۇزىندىعى 25 ملن كم-گە جۋىقتادى.بۇل كورسەتكىش جونىنەن اسىرەسە اقش ايرىقشا كوزگە تۇسەدى: مۇندا 1000 ادامعا شاققاندا 600 اۆتوموبيلدەن كەلەدى. اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ۇزىندىعى جونىنەن دە (5 ملن كم) اقش جەتەكشى ورىن الادى. ال جولداردىڭ جيىلىگى جونىنەن باتىس ەۋروپا مەن جاپونيا العا شىعادى.اۆتوموبيل كولىگىنىڭ وتە قارقىندى دامۋى كولىكتىڭ جىلدامدىعىنا ءارى جۇكتى شالعاي اۋداندارعا جەدەل جەتكىزۋىنە بايلانىستى. جالپى العاندا، دۇنيەجۇزىلىك جۇك اينالىمىنىڭ 10%-ى، جولاۋشى تاسىمالىنىڭ 80%-ى اۆتوموبيل كولىگىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى.[1]

تەمىرجول
دۇنيەجۇزىندەگى تەمىرجولدىڭ جالپى ۇزىندىعى 1 ملن 250 مىڭ كم-گە جۋىق. تەمىرجولدىڭ ۇزىندىعى جونىنەن دە اقش الدا كەلەدى. ءبىراق جولداردىڭ جيىلىگى باتىس ەۋروپادا وتە جوعارى، وندا 100 كم² جەرگە 10 كم تەمىرجول تيەسىلى بولادى. جۇك اينالىمىنداعى تەمىرجول ۇلەسى 15% شاماسىندا.
كەيبىر ەلدەردەگى تەمىرجول مەن اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ۇزىندىعى، مىڭ كم[1]

ەلدەر	تەمىرجول	اۆتوموبيل جولدارى (قاتتى جابىندىلى)
اقش	245	5640
رەسەي	86	620
ءۇندىستان	62	834
جۇڭگو	58	880
فرانسيا	35	745
گەرمانيا	45	481
جاپونيا	27	1131

قۇبىر كولىگى
قۇبىر كولىگى سوڭعى جىلدارى مۇناي ءوندىرۋدىڭ ارتۋىنا بايلانىستى جەدەل قارقىنمەن دامۋدا. ۇزىندىعى 4،5—5 مىڭ كم بولاتىن مۇناي جانە گاز تاسىمالدايتىن قۇبىرلار رەسەي، كانادا، اقش جەرىندە ورنالاسقان. قۇبىر كولىگىنىڭ ۇلەسىنە جۇك اينالىمىنىڭ 10%-ى تيەسىلى.

تەڭىز كولىگى
تەڭىز كولىگىنىڭ ۇلەسىنە ەلدەر اراسىنداعى جۇك تاسىمالىنىڭ 80%-ى، دۇنيەجۇزىلىك جالپى جۇك اينالىمىنىڭ 60%-ى تيەدى. ءىرى تەڭىز دەرجاۆالارى اراسىنداعى ءوزارا باسەكە سالدارىنان كوپتەگەن ءىرى كەمەلەر سالىق تۇرعىسىنان ۇتىمدى بولاتىن دامۋشى ەلدەردىڭ تۋى استىندا جۇزەدى. سوندىقتان تەڭىز جۇك تاسىمالىنداعى جەتەكشى ەلدەر قاتارىنان پاناما، ليبەريا، گرەكيا، كيپردى كورۋگە بولادى. ءىرى ساۋدا كەمەلەرىنىڭ ۇلەسى ۇلىبريتانيا، جاپونيا، نورۆەگيا، اقش، رەسەي، جۇڭگو ەلدەرىندە دە جوعارى. تەڭىز جولىنىڭ ەجەلدەن بەلگىلى اۋدانى — اتلانت ءمۇحيتى. ءىرى پورتتارى: روتتەردام (نيدەرلاند)، جاڭا ورلەان (اششپ)، مارسەل (فرانسيا)، گامبۋرگ (گفر). سوڭعى كەزدە ازيانىڭ جاڭا يندۋستريالىق ەلدەرىنىڭ قارقىندى دامۋى تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتتارىنداعى تەڭىز جولدارىن يگەرۋگە مۇمكىندىك بەرۋدە. بۇل ايماقتاعى حالىقارالىق ماڭىزى بار ءىرى پورتتار قاتارىنا كوبە، ناگويا، يوكوگاما (جاپونيا) جانە سينگاپۋر جاتادى. تەڭىز جولدارىنىڭ تۇيىسكەن جەرى جىڭىشكە بۇعازدار مەن تەڭىز كانالدارى بولىپ تابىلادى. لا-مانش بۇعازى ارقىلى تاۋلىگىنە 500، زوند بۇعازى ارقىلى 175، گيبرالتار بۇعازى اركىلى 140 كەمە وتەدى. سونىمەن قاتار ورمۋز، مالاككا، بوسفور بۇعازدارىنىڭ ماڭىزى زور. ادامزاتتىڭ اقىل-ويى مەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جاساندى بۇعازدار — سۋەس، پاناما جانە كيل كانالدارى ەكونوميكالىق جاعىنان اسا ءتيىمدى تەڭىز كاقپاسى بولىپ تابىلادى.[1]
كەمە جۇزەتىن ءىرى كانالدار

كانالدىڭ اتى	تەرەڭدىگى، م	ەنى، م	ۇزىندىعى، كم	ورنى
سۋەس	16،2	120—318	161	جەرورتا تەڭىزى — قىزىل تەڭىز
پاناما	12،5	150—305	81،6	اتلانت مۇحيتى — تىنىق مۇحيت
كيل	11،3	104—214	99	سولتۇستىك تەڭىز — بالتىق تەڭىزى

جۇك اينالىمىندا مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرى الدىڭعى ورىندى الىپ، سول سياقتى قۇرعاق جۇك دەپ اتالاتىن تەمىر كەنى، كومىر، استىق، اعاش جانە ت.ب. جۇكتەر دە كوبەيۋدە. مامانداندىرىلعان كەمەلەردىڭ، اسىرەسە تانكەرلەردىڭ ۇلەسى ارتۋدا.

وزەن-كول كولىگى
وزەن-كول كولىگى كوبىنەسە جەكە ەلدەردىڭ، سونداي-اق حالىقارالىق جۇك تاسىمالىنىڭ دا ءبىر بولىگىن قامتيدى. ەۋروپادا رەين، دۋناي، ەلبا، ودەر، امەريكادا اۋليە لاۆرەنتيي، پارانا وزەندەرى مەن ۇلى كولدەر ءىرى حالىقارالىق سۋ جولدارى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى كاسپيي تەڭىزىنىڭ دە وسىنداي ماڭىزى بار.[1]

اۋە كولىگى
اۋە كولىگى — كولىكتىڭ ەڭ جاڭا جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ءتۇرى. اۋە كولىگى كوبىنەسە جولاۋشى تاسىمالى مەن تەز بۇزىلاتىن (جەمىستەر مەن كوكەنىستەر) جۇكتەردى تاسىمالداۋدا ۇلكەن ماڭىز الۋدا. سوڭعى جىلدارى ءتۋربوۆينتتى جانە رەاكتيۆتى ۇشاقتاردىڭ ەنگىزىلۋى اۋە كولىگىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا كوبىنەسە حالىقارالىق اۋە تاسىمالىن قامتاماسىز ەتەتىن "بوينگ— 747" (اقش)، "يل—86" (رەسەي)، "اەروبۋس" (گفر— فرانسيا — ۇلىبريتانيا)، جىلدامدىعى 2—3 مىڭ كم/ساع-قا جەتەتىن "كونكورد" (فرانسيا — ۇلىبريتانيا) ۇشاقتارى بار.اۋە كولىگى ەڭ كۇشتى دامىعان ەل — اقش، ول دۇنيەجۇزىندەگى جولاۋشىلاردىڭ 50%-ىن تاسىمالدايدى. دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ءىرى اۋەجايلار: "و' حارا" (چيكاگو)، داللاس، لوس-اندجەلەس، اتلانتا، "حيتروۋ" (لوندون)، "حانەدا" (توكيو) جانە ت.ب.[1]

قازاقستانداعى كولىك جۇيەسى
سۋ كولىگى – كولىك جۇيەسىنىڭ اجىراماس بولىگى. ول مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن، اعاش جانە قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاپپاي تاسىمالداۋعا ءتيىمدى. سۋ كولىگىنىڭ كولىكتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن، ەڭ الدىمەن، تەمىر جول كولىگىمەن “توعىساتىن” وزىندىك ەرەك-شەلىگى بار، ياعني كەمەلەردەن ۆاگوندارعا جانە كەرىسىنشە ۆاگونداردان كەمەلەرگە تيەۋ مۇمكىندىگى زور. بۇگىنگى تاڭدا سۋ كولىگى قازاقستاندا وزەن جانە تەڭىز كولىكتەرىنە بولىنەدى. وزەن كولىگى كەمە قاتىنايتىن وزەندەرگە (جايىق، ەرتىس، سىرداريا، ەسىل، ىلە، قاراتال وزەندەرىنە، بالقاش كولىنە)؛ تەڭىز كولىگى كاسپيي تەڭىزى الابىندا قىزمەت كورسەتەدى.
تەمىر جول كولىگى – رەسپۋبليكانىڭ كولىك كەشەنىندەگى ماڭىزدى قاتىناس قۇرالى، كولىك ينفراقۇرىلىمىنداعى باستى بۋىن. قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى (تەڭىزگە تىكەلەي شىعۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى)، ونىڭ ۇلان-بايتاق اۋماقتى الىپ جاتۋى، ءوندىرىستىڭ شيكىزاتتىق قۇرىلىمى، وندىرگىش كۇشتەردىڭ ورنالاسۋى، اۆتوجول ينفراقۇرىلىمىنىڭ جەتكىلىكتى دامىماعاندىعى سەبەپتى تەمىر جول كولىگىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ءرولى ايرىقشا ماڭىزدى. تاسىمالداناتىن نەگىزگى ونىمدەر – كومىر، استىق، مۇناي، كەنتاس، مينەرالدىق تىڭايتقىش سياقتى اۆتوموبيل كولىگىمەن تاسىمالداۋعا ءتيىمسىز سۋسىمالى جانە سۇيىق جۇكتەر.
اۆتوموبيل كولىگى – جۇكتەردى تاياۋ جانە ورتا قاشىقتىققا جەدەل جەتكىزەتىن ءتيىمدى كولىك قۇرالى. ول قازاقستاندا كەزەڭ-كەزەڭمەن دامىدى. قازاقستانداعى حالىقارالىق اۆتوموبيل تاسىمالى، نەگىزىنەن، حالىقارالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىندا ورىندالادى. ولار 7 دالىزگە بولىنەدى.

1ء-دالىز: قورعاس – الماتى – تاشكەنت. وزبەكستاندى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىمەن جالعاستىرادى جانە شىعىستا قحر-نا شىعادى. باتىستا اۆتوجول وزبەكستان ارقىلى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە اپارادى. شىمكەنت قالاسىندا 1-دالىزگە شىققاننان كەيىن قىتايعا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جانە تۇركياعا شىعۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

2ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى – ورال – اقتوبە — قىزىلوردا – شىمكەنت. ورتالىق رەسەيدى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىمەن بايلانىستىرادى.

3ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى – پەتروپاۆلوۆسك – استانا – الماتى – قىرعىزستان شەكاراسى. سولتۇستىكتە اۆتوجول ورالدىڭ ونەركاسىپتى ايماعىنا شىعادى. قازاقستاندى ورتالىق بولىكتە كەسىپ ءوتىپ، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ استىقتى ايماعىن، قاراعاندى ونەركاسىپتىك ايماعىن رەسپۋبليكانىڭ باتىسىمەن ءوزارا بايلانىستىرادى، جۇڭگو جانە پاكستان ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعادى. باعىت قازاقستاننىڭ ەلورداسى استانا قالاسىنا كوشىرىلگەننەن كەيىن ەرەكشە مانگە يە بولدى.

4ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى (ومبى) – پاۆلودار – سەمەي – مايقاپشاعاي. باتىس ءسىبىردىڭ ونەركاسىپتىك ايماقتارىنىڭ، پاۆلودار ايماعىنىڭ، شىعىس قازاقستاننىڭ قىتايعا شىعۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

5ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى (چەليابى) – پەتروپاۆل – رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى (نوۆوسيبيرسك). قازاقستان اۋماعى بويىنشا ۇزىندىعى 220 كم بولاتىن مارشرۋت – ءسىبىر ايماقتارىن ورتالىق رەسەيمەن جالعاستىراتىن ماگيسترالدىق اۆتوجولدىڭ ءبىر بولىگى.

6ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى (قورعان) – پەتروپاۆل – ەسىل – ارقالىق – جەزقازعان – قىزىلوردا – وزبەكستان. ورتالىق قازاقستاننىڭ ايماقتارىن (استىق وسىرەتىن جانە كەن وندىرەتىن) كەسىپ وتەدى. سولتۇستىك قازاقستاننان، ورالدىڭ ارعى جاعىنان جانە باتىس سىبىردەن ورتا ازياعا جانە ءۇندى مۇحيتىنا شىعاتىن ەڭ قىسقا جول.

7ء-دالىز: رەسەي فەدەراسياسى شەكاراسى (استراحان) – اتىراۋ – بەينەۋ – تۇرىكمەنباشى.

اۋە كولىگى – اۋە تاسىمالىن ورىندايتىن كولىك ءتۇرى. باسقا كولىك تۇرلەرىنەن ايىرماشىلىعى – جىلدامدىعىندا. اۋە كولىگى امەريكا مەن ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە 1-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن پايدا بولدى.قازاقستانعا تۇڭعىش ۇشاق 1918 ج. ۇشىپ كەلدى (مارتوك – نوۆوسەرگەيەۆكا باعىتىندا). 1923 ج. “دوبرولەت” قوعامى قۇرىلىپ، ول اۋە پوشتاسى مەن جولاۋشىلار تاسىمالداۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا الدى.1924 ج. “يۋ-13” ۇشاعىمەن تاشكەنت – الماتى، الماتى – تاشكەنت باعىتىندا ءبىرىنشى رەت ۇشۋ سىناعى وتكىزىلدى.1925 ج. بىشكەك – الماتى اۋە جولىمەن العاشقى پوشتا تاسىمالى جاسالدى.1929 ج. قىزىلوردا – ماسكەۋ اۋە جولى اشىلدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىرنەشە اۋە كومپانيالارى (“ەير قازاقستان”، “ەير استانا”) قۇرىلدى. اۋە كومپانيالارى ىشكى جانە حالىقارالىق جولاۋشىلار، پوشتا، جۇك تاسىمالداۋدى، ت.ب. ورىندايدى.
قۇبىر جەلىسى – كولىك قۇرالدارىنىڭ ءبىرى؛ سۇيىق، سۋسىمالى جۇكتەردى، مۇنايدى، گازدى قۇبىرمەن تاسىمالداۋ. مۇندا جىلجىمالى قۇرام – قۇبىر جەلىلەرىنىڭ ءوزى. ونداعى جۇك قىسىممەن جىلجيدى. ءاربىر 100 – 140 كم قاشىقتىقتا اۆتوماتتى تۇردە جۇمىس ىستەيتىن سەروپ ستانسالارى ورناتىلادى. قۇبىر جەلىسى (مۇناي قۇبىرلارى مەن گاز قۇبىرلارى) قازاقستاندا تۇڭعىش رەت 1970 ج. ىسكە قوسىلدى.
وركەنيەتتى ەلدەردەگى ءتارىزدى قازاقستان دا كولىك جۇيەلەرى مەن جەلىلەرىن جۇيەلى تۇردە جەتىلدىرىپ كەلەدى. وعان 1998—2005 جىلدار ارالىعىندا كولىك ينفراقۇرىلىمى مەن كولىك تۇرلەرىن جەتىلدىرۋگە باعىتتايتىن ۇكىمەت جوباسى دالەل بولادى. بۇل جوبا حالىقارالىق كولىك جۇيەسىنە كىرۋ ماقساتىن كوزدەيدى. جىلما-جىل بۇل سالاعا 320 ملن اقش دوللارى ەسەبىندە ينۆەستيسيا تارتىلادى. قازاقستانداعى جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالىنىڭ ۇلەسى اسا قارقىندى ءوسىپ وتىرعان سالاسى — تەمىرجول كولىگى بولىپ تابىلادى.

«باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» ترانزيتتىك جولى
«باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» ترانزيتتىك جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 8445 شاقىرىمدى قۇرايدى. ونىڭ 2233 شاقىرىمى – رف ەنشىسىندە، 2787 شاقىرىمى ق ر اۋما-عىنان وتەدى. قحر-عا 3425 شاقىرىم تيەسىلى. «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» ترانزيتتىك جولى قازاقستان بويىن-شا 5 وبلىستى قامتىدى (اقتوبە، قى-زىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جام-بىل جانە الماتى وبلىستارى). بۇل ايماقتاردا 5 ميلليونعا تارتا حالىق تۇراتىنىن ەسكەرسەك، قانشاما ادام جۇمىسقا تارتىلاتىنىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرىڭىز. قارجى داعدارىسى كەزىندە مۇنداي ۇلكەن جوبانى قولعا الۋ — حالىقتى ءبىر جاعىنان جۇمىسپەن قامتۋ دەگەن ءسوز. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا قۇم استىندا تۇنشىققان كونە شاھارلار قانشاما (وتىرار، سايران، ساۋران، تاراز، التىن توبە ت.ب.). ءوز داۋىرىندە وركەنيەتتىڭ شىڭى بولعان بۇل قالالاردى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» جولى سالىنار بولسا «ولگەن قالالار» ءتىرىلىپ، تۋريستەردىڭ «كوز قۇرتىنا» اينالارىنا سەنىم مول. ودان بيۋدجەتتىڭ قالتاسىنا تۇسەر قارجى دا قوماقتى بولماق. قازاقستان اۋماعىنان وتەتىن جوبانىڭ قۇنى — 825،1 ملرد. تەڭگە. ونىڭ 1390 شاقىرىم جولى 4 قوزعالىس جولاعى بار ءى تەحنيكالىق ساناتقا جاتادى. قالعان 1387 شاقىرىمى ءىى، ءىىى كاتەگوريا بولىپ سانالادى. ايتۋلى جوباعا الەمگە داڭقى جايىلعان بانكتەر قول ۇشىن سوزىپ جاتقانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. «ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى» (حقدب) 2125 ملن. دوللار، «ازيا دامۋ بانكى» ءى ترانش (ازب) 340،0 ملن. دوللار، “يسلام دامۋ بانكى” (يدب) 170 ملن. دوللار نەسيە بولگەن. ايتا كەتەر نارسە — نەسيەنىڭ 20 جىلعا ەڭ تومەنگى پايىزبەن بەرىلگەندىگى. اعىمداعى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا 3-ترانش بويىنشا «ازيا دامۋ بانكى» 173 ملن. دوللار، 2-ترانش بويىنشا «يسلام دامۋ بانكى» 224 ملن. دوللار جانە 2-ترانش بويىنشا جاپون حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق اگەنتتىگىمەن (جحىا) 68،0 ملن. دوللار سوماسىنداعى زايم كەلىسىمىنە قول قويۋ جوسپارلانىپ جاتىر ەكەن.مەردىگەر ۇيىمدار قۇرىلىس جۇمىس-تارىن باستاپ كەتكەن. 2010-2012 جىلدار ارالىعىندا جول قۇرىلىسىنا 50 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىلدىرىلادى.14 529 ادامنىڭ 285ء-ى عانا شەتەلدەن[2]

كولىك قۇرىلىسى
كولىك قۇرىلىسى – تەمىر جول، اۆتوموبيل، سۋ، اۋە كولىگى، قۇبىر جەلىسى نىساندارىن سالۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرىلىس سالاسى. وعان تەمىر جول مەن اۆتوموبيل جولدارىن، اەرودرومدار، كوپىرلەر، تۋننەلدەر، مەتروپوليتەندەر، الاپتار، تەڭىز جانە وزەن ايلاقتارىن، كانالدار، ماگيسترالدى مۇناي جانە گاز قۇبىرلارىن، ۆوكزالدار، دەپولار، ت.ب. كولىك ۇيلەرىن سالۋ، تەمىر جول جۇيەسىن ەلەكترلەندىرۋ، اۆتوماتيكا جانە تەلەمەحانيكا قوندىرعىلارىن ورناتۋ ءىسى جاتادى.2003 ج. قازاقستاندا ۇزىندىعى 1500 كم-دەن اساتىن استانا – الماتى اۆتوموبيل جولى ىسكە قوسىلدى.

پايدالانىلعان دەرەككوزدەرى

1. ايتالييەۆ ش.م.، دۇزەلبايەۆ س.ت. ماترەيالدار كەدەرگىسى: ەسەپتەر شىعارۋعا
2. امانجول م. نۇعىمان. تەوريالىق مەحانيكا نەگىزدەرى. – شاكارىم
3. دەتالي ماشين ي وسنوۆى كونسترۋيروۆانيا/پود رەد. م.ن. ەروحينا.
4. دۇزەلبايەۆ س.ت.، التىباساروۆ ر.م.، جۋماديلوۆ س.ك.، تايشۋبەكوۆا ا.ج.
5. دۇزەلبايەۆ س.ت. مەحانيكا. وقۋلىق جوعارعى جانە ورتا كاسىپتىك
6. دۇزەلبايەۆ س.ت.، التىباساروۆ ر.م.، جۋماديلوۆ س.ك.، سارىموۆ ە.ك.،
7. دۋنايەۆ پ.ف.، لەليكوۆ و. پ. دەتالي ماشين. كۋرسوۆوە
8. جولداسبەكوۆ ءو.ا.، ساعيتوۆ م.ن. تەوريالىق مەحانيكا.-الماتى: اتامۇرا، 2002.
9. يۆانوۆ م.ن. دەتالي ماشين: ۋچەب. دليا ستۋدەنتوۆ ۆىسش.
10. قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا تەرمينولوگيالىق سوزدىك: 7 توم، ماشيناجاساۋ/جالپى رەداكسياسىن
11. قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا تەرمينولوگيالىق سوزدىك: 4 توم، مەحانيكا جانە
12. وماروۆ ا.ج.، باتىرمۇحامەدوۆ ج.ق. ماشينا بولشەكتەرى. – الماتى:
13. پروەكتيروۆانيە مەحانيچەسكيح پەرەداچ: ۋچەبنو-سپراۆوچنوە پوسوبيە دليا ۆۋزوۆ/ س.ا.
14. رەشەتوۆ د.ن. دەتالي ماشين: ۋچەبنيك دليا ستۋدەنتوۆ ماشينوسترويتەلنىح
15. سەريكبايەۆ د.، تاجيبايەۆ س.د. ماشينا دەتالدارى: جوعارعى وقۋ
16. تاجيبايەۆ س.د. قولدانبالى مەحانيكا: جوعارعى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە
17. تەميرتاسوۆ و.ت. پروەكتيروۆانيە ەلەكترومەحانيچەسكوگو پريۆودا ماشين: ۋچەبن. پوسوبە

---