InfoHub Logo

ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى

بولاتوۆا ۇلجان مىرزاعالي قىزى

ادام جانە تابيعات. بۇلار ەشقاشان دا بولىنبەيتىن ەگىز ۇعىمدار ەمەس پە؟! تابيعات-ادامعا بەرىلگەن تاڭعاجايىپ سىي، ال ادام سول تاڭعاجايىپ سىي- تابيعات انانىڭ پەرزەنتى. سوندىقتان دا ءار پەرزەنت ءوز اتا-اناسىن قورعاۋعا، ايالاپ-ارداقتاۋعا مىندەتتى.

الەمدە ادام بالاسىنىڭ قولىنان تۋىنداعان تابيعات اپاتتارى وتە كوپ. ولار قانداي اپاتتار؟  مىسالى: 1990 جىلى اقش پەن يراك اراسىنداعى سوعىستا اقش اسكەرىن بوگەۋ ءۇشىن يراندىقتار  پارسى شىعاناعىنا 8 توننا مۇناي توككەن. اسەرىنەن تاياۋ شىعىستا ەكولوگيالىق اپات ورىن الىپ، شىعاناقتا مەكەن ەتەتىن جانۋارلار قىرىلدى. ال قىتايدىڭ گۋيۋ قالاسىندا ەلەكتروندى قوقىس ءۇيىندىسى ورنالاسقان. عالىمدار ول جەردەگى ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ كوپتىگىنەن اۋانىڭ جانە سۋدىڭ قۇرامىنا ءقاۋىپتى حيميالىق قوسىلىستاردى ەسكەرتىپ، دابىل قاعۋدا. تاعى ءبىر مىسال رەتىندە 2018 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 8-جۇلدىزىندا بولعان كاليفورنيا شتاتىنداعى الپاۋىپ ورمان ءورتىن دە اتاپ وتە الامىز. اتالمىش اپاتتىق جاعدايدا 5 ادام قۇربان بولىپ، كاليفورنيانىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى ورمان وتقا ورانعان. اپاتقا سەبەپشى بولىپ وتىرعان، ادامداردىڭ سالعىرتتىعى دەپ پايىمدالۋدا. 2011 جىلى مەكسيكا شىعاناعىندا ۆر كومپانياسىنىڭ جاۋاپسىزدىعىنان وڭدەلمەگەن 8 ملن توننا مۇناي توگىلگەن. وسىنىڭ كەسىرىنەن سۋ لاستانىپ، 10 مىڭنان استام جانۋارلار مەن قۇستار جويىلعان. ءالى كۇنگە دەيىن اپاتتىڭ تۋعىزعان قيىندىقتارى جويىلا قويماعان.

بۇدان بولەك، ادامزات قولىنان تۋىنداعان ەڭ ءقاۋىپتى اپات تۋدىراتىن ارەكەت-يادرولىق، بيولوگيالىق جانە حيميالىق قارۋدى سىناۋ. 1954 جىلى اقش تاريحىنداعى ەڭ كەسىرلى يادرولىق قارۋدى سىناۋ «كاستل براۆو» دەپ اتالاتىن سىناق جۇرگىزىلدى.  اتالمىش سىناقتىڭ ناتيجەسىندە اتموسفەراعا كەلگەن زياندى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس، ال ادامدارعا كەلگەن ءقاۋىپ جونىندە تىپتەن ءسوز قوزعاماي-اق قويالىق. وسى ءتارىزدى ءوز ەلىمىزدە دە شقو سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 40 جىل بويىندا سىناقتار جۇرگىزىلگەن بولاتىن. ءبىراق، باعىمىزعا وراي كورەگەن ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ جاھاندى جۇرتىن الاپات قاسىرەتتەن قورعاپ، 1991 جىلى يادرولىق پوليگوندى جابىق دەپ جاريالادى. ەلىمىزدە بۇدان بولەك ادام قولىنان تابيعاتتى زور شىعانعا ۇشىراتقان جاعداي: براكونەرلەردىڭ قاستىق ارەكەتى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، ولار قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن اقبوكەندەردى اياۋسىز قىرىپ جويۋدا. سونىمەن قاتار، سوڭعى كەزدەردە ادامداردىڭ ارەكەتىڭ زيانىنان ارال ماسەلەسى دە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا. ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ كەي تۇرلەرىنىڭ جويىلۋىن ايتپاعاندا، سۋى تارتىلعان جەردەگى تۇزداردىڭ شىعىپ قالۋى تاعى بار. بۇل تۇزدار جاقىن ماڭايعا اسا ءقاۋىپتى اۋرۋلار تاراتقانىمەن قويماي، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە انتاركتيداداعى الىپ مۇزدىقتاردىڭ بەتىنە قونىپ، ولاردى ەرىتۋدە ەكەن. تاعى دا ءبىر ەسكەرە كەتەتىن ادام ارەكەتىنەن زياندى جاعى: عارىش ايلاقتارىنان زىمىران ۇشىپ شىققان سايىن، ازون قاباتىنىڭ تەسىلىپ، جۇقارىپ بارا جاتقاندىعى. قازاقستانداعى بايقوڭىر عارىش ايلاعى دا وسى ورايدا ءوز زيانى مەن پايداسىن قاتار بەرۋدە. بۇل دا ءبىر ەكولوگيالىق اپاتتىڭ باستاماسى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دەر كەزىندە ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپقان ءجون-اق! وسى ورايدا ەلىمىزدە ءبىرشاما جوبالار قولعا الىنۋدا. ايتاپ ايتقاندا: «جاسىل» ەكونوميكاسى اياسىندا تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ قولعا الىنعان، «قازاقستان ەكولوگياسى» نەگىزىندە اۋىلدى ايماقتاردى تازا اۋىز سۋمەن قامتۋ دا ورىندالۋدا. «جاسىل ەل» باعدارلاماسى ارقىلى كوشەتتەر وتىرعىزىلىپ، ايماقتاردا كوگالدى باقتار پايدا بولا باستادى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى وسى باعدارلامانى ءوزى قولعا الىپ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، كوشەتتەر وتىرعىزعانى كوپكە ۇلگى بولدى. بىزدەر، وسكەلەڭ جاس ۇرپاق، وسىنداي ەل اعالارىنان ونەگە جيناپ، بولاشاقتا تابيعاتىمىزدى تازالىقتا ۇستاۋعا ءتيىسپىز. «كىشكەنتاي حانزادا» شىعارماسىنداعىداي ادام تاڭەرتەڭ تۇرعان بويدا اۋەلى ءوزىن، سوسىن ءوزىن قورشاعان ورتانى، الەمدى، جەر عالامشارىن تازا ۇستاۋى كەرەك. سوندا عانا ەكولوگيالىق اپاتتاردان جانە ولاردىڭ زارداپتارىنان الشاق بولامىز. تابيعاتىمىزدى ايالاي بىلەيىك!

---