تابيعاتىم – تال بەسىگىم
تاقىرىبى. تابيعاتىم – تال بەسىگىم
ماقساتى:
وقۋشىلاردىڭ ساناسىنا قورشاعان ورتاعا تۋعان ولكە تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جانە تابيعات قۇبىلىسىندا بولاتىن امالدار تۋرالى امالدار تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
تۋعان جەردى، قورشاعان ورتانى سۇيۋگە، قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن جاقسىلىق جاساي ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىگى: تابيعات تۋرالى ناقىل سوزدەر، سلايد، تابيعاتقا ارنالعان سۋرەتتەر. ماقال - ماتەلدەر.
ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، پىكىرلەسۋ
بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءىى نەگىزگى ءبولىم
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبىن ايتىپ، ماقساتىن حابارلاۋ.
- سالەمەتسىزدەر مە، بالالار! بۇگىن مەن سەندەرمەن بىرگە «تابيعاتىم – تال بەسىگىم» اتتى تاربيە ساعاتىن جۇرگىزەمىن. ءبارىمىز بىرگە قاتىسايىق.
تاربيە ساعاتىمىزدىڭ ماقساتى: قورشاعان ورتا تابيعات تۋرالى، تابيعاتتاعى قۇبىلىستار، ىرىم - تىيىمدارمەن كەڭىنەن تانىسىپ تۇسىنىك الامىز. تابيعاتقا دەگەن ءوز كوزقاراسىمىزدى، قامقورلىعىمىزدى، ءبىلىمىمىزدى ساباق بارىسىندا كورسەتەمىز.
- ەلباسىمىز كىم؟
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا «تابيعاتتىڭ بايلىعى – بارشا كەلەر ۇرپاقتىڭ يگىلىگى...» دەپ ايتقانداي تابيعات بايلىعى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
«وي قوزعاۋ»
گۇل - وسىمدىك اجارى
گۇلدەر جەردىڭ بازارى
سۋ - تىرلىكتىڭ وزەگى،
اقسا بولار وزەنى.
اۋا – ءومىر ءنارىمىز
تىنىستايتىن ءبارىمىز.
تابيعات بايلىعى
ءدان تامىرى ارىدە،
داننەن وسەر ءبارى دە
ورمان - تابيعات داۋلەتى،
اي مەن قۇس اۋلەتى
- وسىنداي تابيعات بايلىعىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك.
- ول ءۇشىن نە ىستەي الامىز؟
- سونىمەن، ادام ءومىرى تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستى. تابيعات كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس – مەكەنى، قۇتتى بەرەكەسى.
ادام مەن تابيعات ءارقاشان ەگىز. تابيعات اسىراۋشىڭ، قامقورشىڭ. اتا - بابامىز «جەر – قازىنا، سۋ - التىن، مال - بايلىق» دەپ تەگىن ايتپاعان. كۇندەلىكتى وقيتىن كىتابىمىز، جازاتىن قاعازىمىز، اۋىرعاندا ىشەتىن ءدارىمىز، ءىشىپ جۇرگەن تاعامىمىز، ىشەر سۋىمىز، تىنىس الار اۋامىز – وسىلاردىڭ ءبارى تابيعاتتىڭ سىيى. ەرتە كەزدەردە حالقىمىز تابيعاتتىڭ كەيبىر تۋىندىلارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعىپ، ولاردى ولتىرۋگە، جويۋعا بولمايتىنىن ۋاعىزداعان. ادام تابيعاتتان ءوز كەرەگىن عانا الىپ، قالعانىن ەش ۋاقىتتا زيان تيگىزبەگەن. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاتىستى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەيدى.
سۋرەتپەن جۇمىس
(سۋرەتتەردى كورسەتە وتىرىپ، قانداي ىرىم – تىيىم سوزدەر بار ەكەنىن سۇراۋ)
*ۇيگە كەلگەن جىلاننىڭ باسىنا اق ءسۇت قۇيىپ شىعارعان.
* باقانى ولتىرۋگە بولمايدى، جاڭبىر جاۋادى.
*كوكتى جۇلما «كوكتەي سولاسىڭ» دەپ جاماندىققا جورىعان.
*اققۋ – كيەلى قۇس، اتۋعا بولمايدى.
- ءبىزدىڭ جەرىمىزدە جاڭبىر وتە سيرەك جاۋادى. وسىنداي جاعدايدا جاڭبىر سيرەك جاۋسا قانداي ءدىني ىرىم جاسايدى؟
تاساتتىق – اۋىل ادامدارى بىرىگىپ، جاڭبىر جاۋۋ ءۇشىن، قۇدايدان تىلەك، ءوتىنىش سۇرايدى. مال سويىپ، قۇداي جولىندا ساداقا بەرەدى
بۇگىنگى تاڭدا اۋا - رايىن تەلەديدار ارقىلى نەمەسە ءار اۋداندارداعى اۋا - رايىن بولجايتىن سينوپتيكتەردىڭ ايتۋىنشا ءبىلىپ وتىرامىز.
ال، بۇرىنعى كەزدە اتا - بابالارىمىز اۋا - رايىن جان - جانۋارلار، وسىمدىكتەردىڭ، قۇستاردىڭ قوزعالىسىنا، تىرشىلىگىنە قاراپ، اۋا - رايىن بولجاعان.
مىسالى،
• جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعاندا تاۋىقتار دالادا جەم ىزدەپ جۇرسە، وندا اق بولادى ياعني جاڭبىر ۇزاققا سوزىلادى.
• قارلىعاشتار اسپاندا سامعاپ، بيىكتەپ ۇشسا، كۇن اشىق، تومەندەپ ۇشسا جاڭبىر جاۋىپ جەل بولادى.
• مىسىق بۇيىعىپ ۇزاق ۇيىقتاسا كۇن جىلىنادى.
• اي شالقاسىنان تۋسا شارۋاشىلىققا اۋا - رايى قولايسىز بولادى.
شىعارماشىلىق جۇمىس
– ءتۇرلى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستارعا بايلانىستى حالقىمىز جىلدىڭ ءار ايى مەن توقسانىندا بولاتىن اۋا رايىنداعى، تابيعاتتاعى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى الدىن الا بولجاپ، وعان ات قويىپ، ايدار تاعىپ وتىرعان. جىلدىڭ 12 ايىنداعى تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى حالىقتىق قاعيدالارعا سايكەس بولجامدار مەن اتاۋلار ناۋرىز ايىنان باستاۋ الادى. مۇنداي تابيعاتتاعى قۇبىلىستاردى حالىقتىق بولجامعا نەمەسە امالعا بالاپ بىلاي اتاعان.
*قازاق حالقىندا «تاسباقانىڭ داۋىلى» دەگەن ۇعىم بار. ول جونىندە اڭىز - اڭگىمەلەر ءوپ كەزدەسەدى. تاسباقا تىرشىلىگىندەگى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى – قىسقى ۇيقىعا كەتۋى (كەيدە جازعى ىستىق مەزگىلدە دە ۇيقىعا كەتەدى). كوكتەم مەزگىلىندە كوبىنە ءساۋىر ايىندا دالا تاسباقاسى قىسقى ۇيقىدان ويانىپ، جەر بەتىنە شىعادى. ءدال وسى كەزدە بىرنەشە كۇن قاتارىنان شاڭدى، بوراندى قاتتى جەل سوعادى. ونى حالىق «تاسباقا داۋىلى» دەپ اتايدى. قىسقى ۇيقىسىنان شىققان تاسباقا ءالسىز بولعاندىقتان ساۋىتىنىڭ ۇستىندە قالعان قۇم، توپىراق قالدىعىن وزدىگىنشە تۇسىرە المايدى ال سول كەزدە سوعاتىن داۋىل ونىڭ ۇستىندەگى قۇم، توپىراقتى ۇشىرىپ اكەتەدى، ياعني تاسباقانىڭ ۇيقىسىنان ويانۋى قاتتى سوعاتىن داۋىلمەن سايكەس كەلەدى.
* تابيعات قۇبىلىستاردا بولاتىن توسىن جايتتەردىڭ كوپشىلىگى دالامىزدا كەڭىنەن تارالعان اقبوكەنگە بايلانىستى ايتىلعان. اقبوكەن - كيەلى جانۋار. ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگى تۋرالى حالىق ۇعىمدارى كوپ. سونىڭ ءبىرى «قۇرالايدىڭ سالقىنى» دەپ اتالادى. بۇل اقبوكەندەر كوكتەمگى مامىر ايىنىڭ 17 - 25 - ءى ارالىعىندا جاپپاي لاقتاۋ مەرزىمىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە ول وتە كوپ توپ قۇرىپ، سۋى بار وزەن جاعالاۋىنا نەمەسە قاق سۋى اينالعان ءشوبى مول جەرلەردە تولدەيدى. بۇل كەزدە اۋا رايى سالقىنداپ، ىزعىرىق جەل تۇرادى، جاڭبىر جاۋىپ، ارتىنشا كۇن سۋىتادى. بۇل مەزگىلدى «كيىكتىڭ لاق ورگىزەرى» دەپ تە اتايدى.
* ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى 2 - 3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعىپ، توبىل جارعان امال باستالادى. بۇل «توبىلعى بۇرشىك جارعان» دەپ اتالادى. ياعني، وسىمدىكتەردىڭ تامىر جايىپ، العاشقى كوك شىعا باستاعان كەزى دەگەندى بىلدىرەدى.
«سىڭارىن تاپ» ويىنى
مۇندا ماقال - ماتەلدەردىڭ سىڭارىن تابۋى كەرەك.
• ءساۋىر بولماي،......... (ءتاۋىر بولماس)
• اعاش تامىرىمەن مىقتى،
(ادام دوسىمەن مىقتى)
• جاۋىنمەن جەر كوگەرەدى،
(باتامەنەن ەل كوگەرەدى )
• تاۋلى جەر بۇلاقسىز بولماس،
(سۋلى جەر قۇراقسىز بولماس)
• قىستاعى قار – جەرگە ىرىس،
(جەردەگى ىلعال – ەلگە ىرىس)
قورىتىندى:
تابيعات بايلىقتارىن قورعاي ءبىلۋ – ازاماتتىق بورىش. تابيعاتتى ايالاپ، سۇيە بىلەيىك. ءاربىر ادام تابيعاتتى قورعاۋعا جانە ساقتاۋعا مىندەتتى. اعاش ەگەمىز، كوكتى جۇلمايمىز، تۋعان اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتىن قورعايىق دەي كەلە
«تازا بولسا، تابيعات،
امان بولار ادامزات!» دەگەن فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىزدىڭ سوزىمەن بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
ماداقتاۋ.
ساۋ بولىڭىزدار!
ماقساتى:
وقۋشىلاردىڭ ساناسىنا قورشاعان ورتاعا تۋعان ولكە تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جانە تابيعات قۇبىلىسىندا بولاتىن امالدار تۋرالى امالدار تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
تۋعان جەردى، قورشاعان ورتانى سۇيۋگە، قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن جاقسىلىق جاساي ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىگى: تابيعات تۋرالى ناقىل سوزدەر، سلايد، تابيعاتقا ارنالعان سۋرەتتەر. ماقال - ماتەلدەر.
ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، پىكىرلەسۋ
بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءىى نەگىزگى ءبولىم
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبىن ايتىپ، ماقساتىن حابارلاۋ.
- سالەمەتسىزدەر مە، بالالار! بۇگىن مەن سەندەرمەن بىرگە «تابيعاتىم – تال بەسىگىم» اتتى تاربيە ساعاتىن جۇرگىزەمىن. ءبارىمىز بىرگە قاتىسايىق.
تاربيە ساعاتىمىزدىڭ ماقساتى: قورشاعان ورتا تابيعات تۋرالى، تابيعاتتاعى قۇبىلىستار، ىرىم - تىيىمدارمەن كەڭىنەن تانىسىپ تۇسىنىك الامىز. تابيعاتقا دەگەن ءوز كوزقاراسىمىزدى، قامقورلىعىمىزدى، ءبىلىمىمىزدى ساباق بارىسىندا كورسەتەمىز.
- ەلباسىمىز كىم؟
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا «تابيعاتتىڭ بايلىعى – بارشا كەلەر ۇرپاقتىڭ يگىلىگى...» دەپ ايتقانداي تابيعات بايلىعى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
«وي قوزعاۋ»
گۇل - وسىمدىك اجارى
گۇلدەر جەردىڭ بازارى
سۋ - تىرلىكتىڭ وزەگى،
اقسا بولار وزەنى.
اۋا – ءومىر ءنارىمىز
تىنىستايتىن ءبارىمىز.
تابيعات بايلىعى
ءدان تامىرى ارىدە،
داننەن وسەر ءبارى دە
ورمان - تابيعات داۋلەتى،
اي مەن قۇس اۋلەتى
- وسىنداي تابيعات بايلىعىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك.
- ول ءۇشىن نە ىستەي الامىز؟
- سونىمەن، ادام ءومىرى تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستى. تابيعات كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس – مەكەنى، قۇتتى بەرەكەسى.
ادام مەن تابيعات ءارقاشان ەگىز. تابيعات اسىراۋشىڭ، قامقورشىڭ. اتا - بابامىز «جەر – قازىنا، سۋ - التىن، مال - بايلىق» دەپ تەگىن ايتپاعان. كۇندەلىكتى وقيتىن كىتابىمىز، جازاتىن قاعازىمىز، اۋىرعاندا ىشەتىن ءدارىمىز، ءىشىپ جۇرگەن تاعامىمىز، ىشەر سۋىمىز، تىنىس الار اۋامىز – وسىلاردىڭ ءبارى تابيعاتتىڭ سىيى. ەرتە كەزدەردە حالقىمىز تابيعاتتىڭ كەيبىر تۋىندىلارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعىپ، ولاردى ولتىرۋگە، جويۋعا بولمايتىنىن ۋاعىزداعان. ادام تابيعاتتان ءوز كەرەگىن عانا الىپ، قالعانىن ەش ۋاقىتتا زيان تيگىزبەگەن. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاتىستى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەيدى.
سۋرەتپەن جۇمىس
(سۋرەتتەردى كورسەتە وتىرىپ، قانداي ىرىم – تىيىم سوزدەر بار ەكەنىن سۇراۋ)
*ۇيگە كەلگەن جىلاننىڭ باسىنا اق ءسۇت قۇيىپ شىعارعان.
* باقانى ولتىرۋگە بولمايدى، جاڭبىر جاۋادى.
*كوكتى جۇلما «كوكتەي سولاسىڭ» دەپ جاماندىققا جورىعان.
*اققۋ – كيەلى قۇس، اتۋعا بولمايدى.
- ءبىزدىڭ جەرىمىزدە جاڭبىر وتە سيرەك جاۋادى. وسىنداي جاعدايدا جاڭبىر سيرەك جاۋسا قانداي ءدىني ىرىم جاسايدى؟
تاساتتىق – اۋىل ادامدارى بىرىگىپ، جاڭبىر جاۋۋ ءۇشىن، قۇدايدان تىلەك، ءوتىنىش سۇرايدى. مال سويىپ، قۇداي جولىندا ساداقا بەرەدى
بۇگىنگى تاڭدا اۋا - رايىن تەلەديدار ارقىلى نەمەسە ءار اۋداندارداعى اۋا - رايىن بولجايتىن سينوپتيكتەردىڭ ايتۋىنشا ءبىلىپ وتىرامىز.
ال، بۇرىنعى كەزدە اتا - بابالارىمىز اۋا - رايىن جان - جانۋارلار، وسىمدىكتەردىڭ، قۇستاردىڭ قوزعالىسىنا، تىرشىلىگىنە قاراپ، اۋا - رايىن بولجاعان.
مىسالى،
• جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعاندا تاۋىقتار دالادا جەم ىزدەپ جۇرسە، وندا اق بولادى ياعني جاڭبىر ۇزاققا سوزىلادى.
• قارلىعاشتار اسپاندا سامعاپ، بيىكتەپ ۇشسا، كۇن اشىق، تومەندەپ ۇشسا جاڭبىر جاۋىپ جەل بولادى.
• مىسىق بۇيىعىپ ۇزاق ۇيىقتاسا كۇن جىلىنادى.
• اي شالقاسىنان تۋسا شارۋاشىلىققا اۋا - رايى قولايسىز بولادى.
شىعارماشىلىق جۇمىس
– ءتۇرلى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستارعا بايلانىستى حالقىمىز جىلدىڭ ءار ايى مەن توقسانىندا بولاتىن اۋا رايىنداعى، تابيعاتتاعى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى الدىن الا بولجاپ، وعان ات قويىپ، ايدار تاعىپ وتىرعان. جىلدىڭ 12 ايىنداعى تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى حالىقتىق قاعيدالارعا سايكەس بولجامدار مەن اتاۋلار ناۋرىز ايىنان باستاۋ الادى. مۇنداي تابيعاتتاعى قۇبىلىستاردى حالىقتىق بولجامعا نەمەسە امالعا بالاپ بىلاي اتاعان.
*قازاق حالقىندا «تاسباقانىڭ داۋىلى» دەگەن ۇعىم بار. ول جونىندە اڭىز - اڭگىمەلەر ءوپ كەزدەسەدى. تاسباقا تىرشىلىگىندەگى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى – قىسقى ۇيقىعا كەتۋى (كەيدە جازعى ىستىق مەزگىلدە دە ۇيقىعا كەتەدى). كوكتەم مەزگىلىندە كوبىنە ءساۋىر ايىندا دالا تاسباقاسى قىسقى ۇيقىدان ويانىپ، جەر بەتىنە شىعادى. ءدال وسى كەزدە بىرنەشە كۇن قاتارىنان شاڭدى، بوراندى قاتتى جەل سوعادى. ونى حالىق «تاسباقا داۋىلى» دەپ اتايدى. قىسقى ۇيقىسىنان شىققان تاسباقا ءالسىز بولعاندىقتان ساۋىتىنىڭ ۇستىندە قالعان قۇم، توپىراق قالدىعىن وزدىگىنشە تۇسىرە المايدى ال سول كەزدە سوعاتىن داۋىل ونىڭ ۇستىندەگى قۇم، توپىراقتى ۇشىرىپ اكەتەدى، ياعني تاسباقانىڭ ۇيقىسىنان ويانۋى قاتتى سوعاتىن داۋىلمەن سايكەس كەلەدى.
* تابيعات قۇبىلىستاردا بولاتىن توسىن جايتتەردىڭ كوپشىلىگى دالامىزدا كەڭىنەن تارالعان اقبوكەنگە بايلانىستى ايتىلعان. اقبوكەن - كيەلى جانۋار. ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگى تۋرالى حالىق ۇعىمدارى كوپ. سونىڭ ءبىرى «قۇرالايدىڭ سالقىنى» دەپ اتالادى. بۇل اقبوكەندەر كوكتەمگى مامىر ايىنىڭ 17 - 25 - ءى ارالىعىندا جاپپاي لاقتاۋ مەرزىمىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە ول وتە كوپ توپ قۇرىپ، سۋى بار وزەن جاعالاۋىنا نەمەسە قاق سۋى اينالعان ءشوبى مول جەرلەردە تولدەيدى. بۇل كەزدە اۋا رايى سالقىنداپ، ىزعىرىق جەل تۇرادى، جاڭبىر جاۋىپ، ارتىنشا كۇن سۋىتادى. بۇل مەزگىلدى «كيىكتىڭ لاق ورگىزەرى» دەپ تە اتايدى.
* ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى 2 - 3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعىپ، توبىل جارعان امال باستالادى. بۇل «توبىلعى بۇرشىك جارعان» دەپ اتالادى. ياعني، وسىمدىكتەردىڭ تامىر جايىپ، العاشقى كوك شىعا باستاعان كەزى دەگەندى بىلدىرەدى.
«سىڭارىن تاپ» ويىنى
مۇندا ماقال - ماتەلدەردىڭ سىڭارىن تابۋى كەرەك.
• ءساۋىر بولماي،......... (ءتاۋىر بولماس)
• اعاش تامىرىمەن مىقتى،
(ادام دوسىمەن مىقتى)
• جاۋىنمەن جەر كوگەرەدى،
(باتامەنەن ەل كوگەرەدى )
• تاۋلى جەر بۇلاقسىز بولماس،
(سۋلى جەر قۇراقسىز بولماس)
• قىستاعى قار – جەرگە ىرىس،
(جەردەگى ىلعال – ەلگە ىرىس)
قورىتىندى:
تابيعات بايلىقتارىن قورعاي ءبىلۋ – ازاماتتىق بورىش. تابيعاتتى ايالاپ، سۇيە بىلەيىك. ءاربىر ادام تابيعاتتى قورعاۋعا جانە ساقتاۋعا مىندەتتى. اعاش ەگەمىز، كوكتى جۇلمايمىز، تۋعان اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتىن قورعايىق دەي كەلە
«تازا بولسا، تابيعات،
امان بولار ادامزات!» دەگەن فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىزدىڭ سوزىمەن بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
ماداقتاۋ.
ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
