ارابيزمدەردىڭ قازاق تىلىندە يگەرىلۋى
ارابيزمدەردىڭ قازاق تىلىندە يگەرىلۋى
قازىرگى قازاق تىلىندەگى ارابيزمدەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلۋى، سينگورمانيزم زاڭىنا باعىنباۋى.
قازىرگى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى تەرەڭنەن باستاۋ العانىمەن، سوزدىك جاساۋ تاجىريبەسىنىڭ جارتى عاسىردان اسا عانا تاريحى بارى بەلگىلى. سول تاريحتىڭ بويىندا ءتۇرلى عىلىمي - پراكتيكالىق ماقساتتارعا وراي ۇلكەندى – كىشىلى سوزدىكتەر باسىلىپ شىقتى.
اراب تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەر نەگىزىنەن ەسىم سوزدەر بولىپ كەلەدى. ولاردى ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن سول تىلدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايىرا تاني ءبىلۋ كەرەك. اراب تىلدەرىنىڭ كەيبىر گرامماتيكالىق تۇلعالارى ءسوز جاساۋدىڭ ءونىمدى ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلادى: اراب تىلىندەگى ي (- يييۋن) اففيكسى تەك اراب تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ قۇرامىندا عانا كەزدەسپەي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىنە دە جالعانعان.
اراب ءالىپبيى 28 ارىپتەن، قازاق ءالىپبيى 42 ارىپتەن تۇرادى. اراب الىپبيىندە باس ءارىپ جوق جانە ولاردا ءسوز وڭنان سولعا قاراي جازىلادى (22 ءارىپ ءتورت ءتۇرلى كورىنىستە التى ءارىپ ەكى كورىنىستە جازىلادى). اراب تىلىندە ءار ءارىپتىڭ ۇستىنە نەمەسە استىنا قويىلعان نۇكتەلەر وقۋ ءۇشىن ۇلكەن ءرول اتقارادى، سەبەبى جازىلۋ گرافيكاسى بىردەي ارىپتەر ءبىر - بىرىنەن تەك نۇكتەلەرىنىڭ سانى مەن قويىلۋى ورنىنا قاراي اجىراتىلادى.
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكا وقۋلىقتارىندا ءارىپ پەن دىبىس ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى تالعاۋسىز قولدانىلىپ ءجۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە ءسوز قالاي جازىلسا سولاي وقىلىپ سولاي ايتىلادى: «... دىبىس پەن ءارىپ ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. بىرىنە - ءبىرىن قاتىستىرىپ، شاتاستىرماسقا ءتيىس. دىبىس ەستىلەتىن، كوزگە كورىنبەيتىن نارسە، ءارىپ كورىنەتىن، ەستىلمەيتىن نارسە...» - دەپ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ جازىپ كەتكەنىنەن بەرى 80 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپتى. «ەندىگى جەردە دىبىس - ءسوزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى، ءارىپ سول دىبىستىڭ تاڭباسى دەپ تۇسىنسەك كەرەك»
قاراستىرىپ وتىرعان ارابيزمدەردىڭ فونەتيكالىق سيپاتى بىردەي ەمەس. ولاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى:
1) سىرتقى فوماسىن ساقتاپ، ەشبىر فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراماعان، ياعني فونەتيكالىق تۇلعاسى مۇلدە وزگەرمەگەن سوزدەر. مىسالى: ۋىكتۋن - ۋاقىت، تاركۋن - تارك، كادييمۋن - قاديم ت. ب
2) سىرتقى فورماسىن جارتىلاي جارتىلاي ساقتاپ، قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىنا جارىم - جارتىلاي باعىنعان، ياعني تۇلعالارى ءسال عانا وزگەرىسكە ۇشىراعان سوزدەر. سوزدەردىڭ دىبىستىڭ وزگەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ سەبەبى - بۇل سوزدەر قۇرامىندا قازاق تىلىنەن جات دىبىستىڭ بولۋىندا. مىسالى: حاراكاتۋن - ارەكەت، حااكيمۋن - اكىم، يمااراتۋن - عيمارات، اليفبااۋن - الىپپە.
3) سىرتقى فورماسى مەن دىبىستالۋى مۇلدە وزگەرگەن سوزدەر. بۇل سوزدەردىڭ وزگەرۋ سەبەبى – لەكسەمالاردىڭ قۇرامىندا قازاق تىلىنە جات ەكى نەمەسە ودان دا كوپ دىبىستاردىڭ كەزدەسۋىنەن. مىسالى: استافيرۋ اتاھا - استاپىرالدا. بۇل توپقا قازاق تىلىنە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنىپ، ورىسشا فونەتيكاسىن وزگەرتپەگەن سوزدەردى دە جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى: ءال - باحري – ادميرال، قاھۋاتۋن - كوفە، تاريفاتۋن - تاريف ت. ب.
ۆاريانت سوزدەرگە ءجىتى قاراپ، ولاردى ەلەك - ەكشەپ الۋدا بىرىزدىلىك ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايىرىقشا. اسىرەسە، فونەتيكالىق ۆاريانتتى سوزدەردىڭ ءبارىن شەتىنەن ءتىزىپ الا بەرۋ سوزدىكتىڭ ساپاسىنا نۇقسان كەلتىرەرى انىق. كەيبىر سويلەۋ تىلىندە كەزدەسۋى كۇماندى ۆاريانتتار دا سوزدىككە ەنىپ كەتكەن. ورفوگرافيا - جارىسپا تۇلعالاردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋدە ەڭ نەگىزگى باعىت بەرۋشى قۇرال. عاجايىپ - اجايىپ، عاجاپ - قاجاپ ۆاريانتتارىنىڭ سوڭعى سىڭارى ەرتەرەكتە باسىلعان شىعارمالاردا عانا كەزدەسەدى، ياعني سوزدىككە ادەبي ۆاريانتىن عانا السا جەتكىلىكتى بولار ەدى.
ادەبي ۆاريانتتار – قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق دامۋ ەرەكشەلىگى تۋدىرعان ءسوز تۇلعالارى. ۇندەستىك زاڭى ىقپالىنان تۇرلەنگەن ۆاريانتتار پوەزياداعى، ماقال - ماتەلدەردەگى ۇيقاستىق پەن قيىسۋ ساتتەرىنە قاراي ءبىر - بىرىنەن الشاق تۇرعان سوزدەرگە دە ءتان؛ ءمالىم - ءماعۇلۇم، زامانا - زامان، عاشىق - اسىق. تۇراقتى ۆاريانتتاردىڭ قولدانۋ جيىلىگىنە، ايتىلۋ رەتىنە قاراي جۇرە كەلە وزگەرىسكە ۇشىراۋى - زاڭدى قۇبىلىس.
كەيبىر مورفولوگيالىق تۇلعالاردىڭ سينونيمدىك قاتارى مەن جارىسپا ۆاريانتتارىن شاتاستىرماي ءدال ايقىنداۋدا شەشىمىن كۇتەر داۋلى ماسەلەلەر جوق ەمەس. ءسوزدىڭ كوپ ماعىنالىعى جارىسپا سوزدەردىڭ ارا - جىگىن اشىپ، قولدانۋ اياسىن انىقتاۋ ءۇشىن قولايلى. قازىرگى ادەبي تىلىمىزدە ايتىلمايتىن ۆاريانت قاتارلى قوس سوزدەردە، ءسوز تىركەستەرىندە وداعاي تۇرىندە ساقتالىپتى: مىس: ءاز تۇتتى، تاركى دۇنيە. الدا (اللا) ۆاريانتى كوڭىل - كۇيدى بىلدىرەتىن وداعاي مەن قوس ءسوز قۇرامىندا بەرىلگەن؛ الدا قاراعىم - اۋ، الدا - جالدا، ت. ب.
سونىمەن قازىرگى قازاق تىلىندە اراب ەلەمەنتتەرىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتتارىنىڭ تۇلعالىق وزگەرىسى تومەندەگىدەي:
- ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس وزگەرىس: تاعىلىم - ءتالىم؛ ماعۇلىم - ءمالىم، ت. ب.
- ايتىلۋى اۋىرلاۋ دىبىس تىركەسىنىڭ ىقشامدالۋى نەمەسە دانەكەر دىبىستىڭ ۇستەمەلەپ ايتىلۋى ارقىلى بولعان وزگەرىس: قارىپ - ءارىپ؛ حالال - ادال؛ حاكىم - اكىم، ت. ب.
قورىتا كەلگەندە، قازىرگى تىلىمىزدەگى ارابيزمدەردىڭ ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق ۆاريانتتارى جالاڭ قاراپايىم سويلەۋ تىلىندە عانا ەمەس، ءسوز تۇلعالارىنىڭ فونەتيكالىق، سەمانتيكالىق، تاريحي دامۋىنا قاتىستى تەوريالىق تا، تاجىريبەلىك تە ماڭىزى بار ەلەمەنتتەر جاتادى.
جارىسپا ۆاريانتتار – ءار قىرىنان كورىنە الاتىن ورالىمدىق مۇمكىندىگى مول تىلدىك كاتەگوريا. دەمەك، تىلدەگى الا - قۇلالىق پەن تۇراقسىزدىقتى الاستاۋعا جاعداي جاساي وتىرىپ، ءتىلدى بايىتۋعا ۇلەس قوسۋ كەرەك.
ءسوز قۇرامىندا ءار الۋان دىبىستىق وزگەرىستەر بولادى.
- اسسيميلياسيا: سيفاتۋن - سيپات؛ زااليمۋن - زالىم؛ كيتاابۋن - كىتاپ؛ ماقسادۋن - ماقسات، ت. ب.
- ەتەنتەزا: سابرۋن - سابىر؛ داۋرۋن - ءداۋىر؛ فيكرۋن - پىكىر، ت. ب.
- رەدۋكسيا: ميسالۋن - مىسال؛ احبارۋن - اقپار؛ يممۋن - ءىلىم؛ مانان - ماعىنا، ت. ب.
- اپوكوپا: موللا - مولدا؛ ماقتابۋن - مەكتەبىن؛ كيتاابۋن - كىتابىن؛ دارسۋن - ءدارىس، ت. ب.
ارابيزمدەردىڭ تاقىرىپتىق توپتارى
كەز كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قۇرامى - سول ءتىلدىڭ ەجەلگى ءتول سوزدەرىنىڭ جانە شەت تىلدەردەن الىنعان كىرمە سوزدەردەن تۇراتىن كۇردەلى قۇبىلىس. ويتكەنى ءتۇرلى ەلدەردىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني قارىم - قاتىناستارىنا، قوعامنىڭ دامۋىنا، عىلىمي - تەحنيكالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى جاڭا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى پايدا بولىپ، سوزدىك قۇرامدى ۇنەمى تولىقتىرىپ وتىرادى. قازاق تىلىنە كىرگەن اراب سوزدەرى ءومىردىڭ ءار سالاسىن قامتيدى. ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمە سۇيەنە وتىرىپ، مەن ولاردى مىناداي بەس توپقا ءبولدىم: 1) عىلىم - بىلىمگە ارنالعان ارابيزمدەر؛ 2) قوعامدىق، ساياسي ومىرگە ارنالعان ارابيزمدەر؛ 3) تاربيە جانە تۇرمىسقا بايلانىستى ارابيزمدەر؛ 4) يسلام دىنىنە قاتىستى ارابيزمدەر؛ 5) دەرەكسىز ۇعىمداردى بىلدىرەتىن ارابيزمدەر.
اتالعان توپتاردىڭ ىشىندە ۇلەس سالماعى جاعىنان تىلىمىزدە قالىپتاسىپ كەڭ تاراعان – دەرەكسىز ۇعىمدى بىلدىرەتىن ارابيزمدەر. بۇلار - 787 ءسوزدىڭ 340 - ى، ياعني 50 پايىزعا جۋىعىن قامتيدى. ەكىنشى كەزەكتە تاربيە جانە تۇرمىسقا بايلانىستى توپقا جاتاتىن ارابيزمدەر - 147 ءسوز، ياعني 25 پايىزعا جۋىعى. ءۇشىنشى كەزەكتە يسلام دىنىنە قاتىستى ارابيزمدەر - 102 ءسوز، ياعني 15 پايىزعا جۋىعى. سوڭعى كەزەكتە قوعامدىق، ساياسي ومىرگە قاتىستى سوزدەر.
ارابيزمدەر قازاق تىلىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان ۋاقىتتان بەرى قولدانىستا. ولار بىزگە تۇسىنىكتى دە تەرەڭ ماعىنالى سوزدەر. «ولاردى ءبىز ءبىلىپ، قولدانا ءبىلۋىمىز كەرەك!»- دەگەن كوپتەگەن عالىمدار پىكىرىمەن تولىق كەلىسەمىن.
قازىرگى قازاق تىلىندەگى ارابيزمدەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلۋى، سينگورمانيزم زاڭىنا باعىنباۋى.
قازىرگى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى تەرەڭنەن باستاۋ العانىمەن، سوزدىك جاساۋ تاجىريبەسىنىڭ جارتى عاسىردان اسا عانا تاريحى بارى بەلگىلى. سول تاريحتىڭ بويىندا ءتۇرلى عىلىمي - پراكتيكالىق ماقساتتارعا وراي ۇلكەندى – كىشىلى سوزدىكتەر باسىلىپ شىقتى.
اراب تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەر نەگىزىنەن ەسىم سوزدەر بولىپ كەلەدى. ولاردى ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن سول تىلدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايىرا تاني ءبىلۋ كەرەك. اراب تىلدەرىنىڭ كەيبىر گرامماتيكالىق تۇلعالارى ءسوز جاساۋدىڭ ءونىمدى ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلادى: اراب تىلىندەگى ي (- يييۋن) اففيكسى تەك اراب تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ قۇرامىندا عانا كەزدەسپەي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىنە دە جالعانعان.
اراب ءالىپبيى 28 ارىپتەن، قازاق ءالىپبيى 42 ارىپتەن تۇرادى. اراب الىپبيىندە باس ءارىپ جوق جانە ولاردا ءسوز وڭنان سولعا قاراي جازىلادى (22 ءارىپ ءتورت ءتۇرلى كورىنىستە التى ءارىپ ەكى كورىنىستە جازىلادى). اراب تىلىندە ءار ءارىپتىڭ ۇستىنە نەمەسە استىنا قويىلعان نۇكتەلەر وقۋ ءۇشىن ۇلكەن ءرول اتقارادى، سەبەبى جازىلۋ گرافيكاسى بىردەي ارىپتەر ءبىر - بىرىنەن تەك نۇكتەلەرىنىڭ سانى مەن قويىلۋى ورنىنا قاراي اجىراتىلادى.
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكا وقۋلىقتارىندا ءارىپ پەن دىبىس ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى تالعاۋسىز قولدانىلىپ ءجۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە ءسوز قالاي جازىلسا سولاي وقىلىپ سولاي ايتىلادى: «... دىبىس پەن ءارىپ ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. بىرىنە - ءبىرىن قاتىستىرىپ، شاتاستىرماسقا ءتيىس. دىبىس ەستىلەتىن، كوزگە كورىنبەيتىن نارسە، ءارىپ كورىنەتىن، ەستىلمەيتىن نارسە...» - دەپ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ جازىپ كەتكەنىنەن بەرى 80 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپتى. «ەندىگى جەردە دىبىس - ءسوزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى، ءارىپ سول دىبىستىڭ تاڭباسى دەپ تۇسىنسەك كەرەك»
قاراستىرىپ وتىرعان ارابيزمدەردىڭ فونەتيكالىق سيپاتى بىردەي ەمەس. ولاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى:
1) سىرتقى فوماسىن ساقتاپ، ەشبىر فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراماعان، ياعني فونەتيكالىق تۇلعاسى مۇلدە وزگەرمەگەن سوزدەر. مىسالى: ۋىكتۋن - ۋاقىت، تاركۋن - تارك، كادييمۋن - قاديم ت. ب
2) سىرتقى فورماسىن جارتىلاي جارتىلاي ساقتاپ، قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىنا جارىم - جارتىلاي باعىنعان، ياعني تۇلعالارى ءسال عانا وزگەرىسكە ۇشىراعان سوزدەر. سوزدەردىڭ دىبىستىڭ وزگەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ سەبەبى - بۇل سوزدەر قۇرامىندا قازاق تىلىنەن جات دىبىستىڭ بولۋىندا. مىسالى: حاراكاتۋن - ارەكەت، حااكيمۋن - اكىم، يمااراتۋن - عيمارات، اليفبااۋن - الىپپە.
3) سىرتقى فورماسى مەن دىبىستالۋى مۇلدە وزگەرگەن سوزدەر. بۇل سوزدەردىڭ وزگەرۋ سەبەبى – لەكسەمالاردىڭ قۇرامىندا قازاق تىلىنە جات ەكى نەمەسە ودان دا كوپ دىبىستاردىڭ كەزدەسۋىنەن. مىسالى: استافيرۋ اتاھا - استاپىرالدا. بۇل توپقا قازاق تىلىنە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنىپ، ورىسشا فونەتيكاسىن وزگەرتپەگەن سوزدەردى دە جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى: ءال - باحري – ادميرال، قاھۋاتۋن - كوفە، تاريفاتۋن - تاريف ت. ب.
ۆاريانت سوزدەرگە ءجىتى قاراپ، ولاردى ەلەك - ەكشەپ الۋدا بىرىزدىلىك ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايىرىقشا. اسىرەسە، فونەتيكالىق ۆاريانتتى سوزدەردىڭ ءبارىن شەتىنەن ءتىزىپ الا بەرۋ سوزدىكتىڭ ساپاسىنا نۇقسان كەلتىرەرى انىق. كەيبىر سويلەۋ تىلىندە كەزدەسۋى كۇماندى ۆاريانتتار دا سوزدىككە ەنىپ كەتكەن. ورفوگرافيا - جارىسپا تۇلعالاردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋدە ەڭ نەگىزگى باعىت بەرۋشى قۇرال. عاجايىپ - اجايىپ، عاجاپ - قاجاپ ۆاريانتتارىنىڭ سوڭعى سىڭارى ەرتەرەكتە باسىلعان شىعارمالاردا عانا كەزدەسەدى، ياعني سوزدىككە ادەبي ۆاريانتىن عانا السا جەتكىلىكتى بولار ەدى.
ادەبي ۆاريانتتار – قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق دامۋ ەرەكشەلىگى تۋدىرعان ءسوز تۇلعالارى. ۇندەستىك زاڭى ىقپالىنان تۇرلەنگەن ۆاريانتتار پوەزياداعى، ماقال - ماتەلدەردەگى ۇيقاستىق پەن قيىسۋ ساتتەرىنە قاراي ءبىر - بىرىنەن الشاق تۇرعان سوزدەرگە دە ءتان؛ ءمالىم - ءماعۇلۇم، زامانا - زامان، عاشىق - اسىق. تۇراقتى ۆاريانتتاردىڭ قولدانۋ جيىلىگىنە، ايتىلۋ رەتىنە قاراي جۇرە كەلە وزگەرىسكە ۇشىراۋى - زاڭدى قۇبىلىس.
كەيبىر مورفولوگيالىق تۇلعالاردىڭ سينونيمدىك قاتارى مەن جارىسپا ۆاريانتتارىن شاتاستىرماي ءدال ايقىنداۋدا شەشىمىن كۇتەر داۋلى ماسەلەلەر جوق ەمەس. ءسوزدىڭ كوپ ماعىنالىعى جارىسپا سوزدەردىڭ ارا - جىگىن اشىپ، قولدانۋ اياسىن انىقتاۋ ءۇشىن قولايلى. قازىرگى ادەبي تىلىمىزدە ايتىلمايتىن ۆاريانت قاتارلى قوس سوزدەردە، ءسوز تىركەستەرىندە وداعاي تۇرىندە ساقتالىپتى: مىس: ءاز تۇتتى، تاركى دۇنيە. الدا (اللا) ۆاريانتى كوڭىل - كۇيدى بىلدىرەتىن وداعاي مەن قوس ءسوز قۇرامىندا بەرىلگەن؛ الدا قاراعىم - اۋ، الدا - جالدا، ت. ب.
سونىمەن قازىرگى قازاق تىلىندە اراب ەلەمەنتتەرىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتتارىنىڭ تۇلعالىق وزگەرىسى تومەندەگىدەي:
- ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس وزگەرىس: تاعىلىم - ءتالىم؛ ماعۇلىم - ءمالىم، ت. ب.
- ايتىلۋى اۋىرلاۋ دىبىس تىركەسىنىڭ ىقشامدالۋى نەمەسە دانەكەر دىبىستىڭ ۇستەمەلەپ ايتىلۋى ارقىلى بولعان وزگەرىس: قارىپ - ءارىپ؛ حالال - ادال؛ حاكىم - اكىم، ت. ب.
قورىتا كەلگەندە، قازىرگى تىلىمىزدەگى ارابيزمدەردىڭ ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق ۆاريانتتارى جالاڭ قاراپايىم سويلەۋ تىلىندە عانا ەمەس، ءسوز تۇلعالارىنىڭ فونەتيكالىق، سەمانتيكالىق، تاريحي دامۋىنا قاتىستى تەوريالىق تا، تاجىريبەلىك تە ماڭىزى بار ەلەمەنتتەر جاتادى.
جارىسپا ۆاريانتتار – ءار قىرىنان كورىنە الاتىن ورالىمدىق مۇمكىندىگى مول تىلدىك كاتەگوريا. دەمەك، تىلدەگى الا - قۇلالىق پەن تۇراقسىزدىقتى الاستاۋعا جاعداي جاساي وتىرىپ، ءتىلدى بايىتۋعا ۇلەس قوسۋ كەرەك.
ءسوز قۇرامىندا ءار الۋان دىبىستىق وزگەرىستەر بولادى.
- اسسيميلياسيا: سيفاتۋن - سيپات؛ زااليمۋن - زالىم؛ كيتاابۋن - كىتاپ؛ ماقسادۋن - ماقسات، ت. ب.
- ەتەنتەزا: سابرۋن - سابىر؛ داۋرۋن - ءداۋىر؛ فيكرۋن - پىكىر، ت. ب.
- رەدۋكسيا: ميسالۋن - مىسال؛ احبارۋن - اقپار؛ يممۋن - ءىلىم؛ مانان - ماعىنا، ت. ب.
- اپوكوپا: موللا - مولدا؛ ماقتابۋن - مەكتەبىن؛ كيتاابۋن - كىتابىن؛ دارسۋن - ءدارىس، ت. ب.
ارابيزمدەردىڭ تاقىرىپتىق توپتارى
كەز كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قۇرامى - سول ءتىلدىڭ ەجەلگى ءتول سوزدەرىنىڭ جانە شەت تىلدەردەن الىنعان كىرمە سوزدەردەن تۇراتىن كۇردەلى قۇبىلىس. ويتكەنى ءتۇرلى ەلدەردىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني قارىم - قاتىناستارىنا، قوعامنىڭ دامۋىنا، عىلىمي - تەحنيكالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى جاڭا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى پايدا بولىپ، سوزدىك قۇرامدى ۇنەمى تولىقتىرىپ وتىرادى. قازاق تىلىنە كىرگەن اراب سوزدەرى ءومىردىڭ ءار سالاسىن قامتيدى. ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمە سۇيەنە وتىرىپ، مەن ولاردى مىناداي بەس توپقا ءبولدىم: 1) عىلىم - بىلىمگە ارنالعان ارابيزمدەر؛ 2) قوعامدىق، ساياسي ومىرگە ارنالعان ارابيزمدەر؛ 3) تاربيە جانە تۇرمىسقا بايلانىستى ارابيزمدەر؛ 4) يسلام دىنىنە قاتىستى ارابيزمدەر؛ 5) دەرەكسىز ۇعىمداردى بىلدىرەتىن ارابيزمدەر.
اتالعان توپتاردىڭ ىشىندە ۇلەس سالماعى جاعىنان تىلىمىزدە قالىپتاسىپ كەڭ تاراعان – دەرەكسىز ۇعىمدى بىلدىرەتىن ارابيزمدەر. بۇلار - 787 ءسوزدىڭ 340 - ى، ياعني 50 پايىزعا جۋىعىن قامتيدى. ەكىنشى كەزەكتە تاربيە جانە تۇرمىسقا بايلانىستى توپقا جاتاتىن ارابيزمدەر - 147 ءسوز، ياعني 25 پايىزعا جۋىعى. ءۇشىنشى كەزەكتە يسلام دىنىنە قاتىستى ارابيزمدەر - 102 ءسوز، ياعني 15 پايىزعا جۋىعى. سوڭعى كەزەكتە قوعامدىق، ساياسي ومىرگە قاتىستى سوزدەر.
ارابيزمدەر قازاق تىلىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان ۋاقىتتان بەرى قولدانىستا. ولار بىزگە تۇسىنىكتى دە تەرەڭ ماعىنالى سوزدەر. «ولاردى ءبىز ءبىلىپ، قولدانا ءبىلۋىمىز كەرەك!»- دەگەن كوپتەگەن عالىمدار پىكىرىمەن تولىق كەلىسەمىن.
You Might Also Like
-
باتىس قازاقستان وبلىسى، بوكەي ورداسى اۋدانى،
