تالاس شايقاسى
تالاس شايقاسى – العاشقى وداقتاس تۇرىك جانە يسلام اسكەرلەرى مەن جۇڭگو اسكەرلەرى اراسىندا بولىپ وتكەن سوعىس. يسلام ءدىنىن ءالى قابىلداماعان تۇركى حالىقتارى ورتا ازياعا يسلام ءدىنىن الىپ كەلگەن ارابتارمەن بىرىگىپ، قىتايلارعا قارسى سوعىسقان. بۇل تالاس سوعىسى، سەبەبى مەن ناتيجەسى تۇرعىسىنان وتە جوعارى ماڭىزعا يە بولدى.
تۇرىك قاعاناتىن قۇلاتقان قىتايداعى تاڭ اۋلەتى (618-906) داۋىرىندەگى حيۆانگ-چجانگ (713-755)، تۇرىك حاندىقتارىنىڭ قول استىنداعى تاشكەنت (شاش) قالاسىن الۋدى جوسپارلايدى. وسى ماقساتپەن تاشكەنتكە جورىققا اتتانعان گاو سيان-چجي ارادان كوپ ۇزاماي تاشكەنتتىڭ بيلەۋشىسى باحادۋر حاندى تۇتقىنعا الىپ، جۇڭگو يمپەراتورىنا جىبەرەدى.
باحادۋر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن ۇلى تۋەن، قارلۇقتاردان باستاپ سول ايماقتاعى بۇكىل تۇركى تايپالارىن قىتايعا قارسى سوعىسقا شاقىرادى. ءبىراق كوكتۇرىك مەملەكەتىنىڭ قۇلدىراۋىنان سوڭ باستارى بىرىگە الماعان تۇرىكتەر، قىتايعا قارسى سوعىسا المايتىندارىنا كوزدەرى جەتكەندىكتەن ابباسيلەردەن كومەك سۇرايدى. زياد بين ساليح باسشىلىعىندا كەلگەن يسلام اسكەرلەرى تۇرىكتەرمەن بىرىگەدى. بۇدان حابار العان جۇڭگو اسكەرىنىڭ قولباسشىسى گاو سيان-چجي 100 مىڭ اسكەرمەن تالاس قالاسىنا كەلىپ، وداقتاس تۇرىك جانە اراب اسكەرلەرىمەن سوعىسادى. 751 جىلدىڭ شىلدە ايىندا باستالعان سوعىس بەس كۇن جالعاسادى. سوعىستىڭ سوڭعى كۇنىندە جۇڭگو اسكەرىنە ارتتان كەلگەن قارلۇقتار اۋىر سوققى بەرەدى. گاو سيان-چجي از قالعان اسكەرىمەن ولىمنەن ارەڭ امان قالادى. سوعىس ناتيجەسىندە قىتايلاردىڭ ەلۋ مىڭ اسكەرى ءولىپ، جيىرما مىڭ اسكەرى تۇتقىنعا الىنادى.
تالاس شايقاسىنىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋى تۇرىك، جۇڭگو، يسلام جانە الەم مادەنيەتىندە وتە ماڭىزدى اسەرلەر قالدىردى. قىتايلار تالاس سوعىسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان سوڭ حح عاسىرعا دەيىن تيان-شيان تاۋىنىڭ باتىسىنا وتە المادى. وسىلايشا تۇركى ەلدەرى جۇڭگو قاۋىپىنەن قۇتىلدى.
قارلۇقتار تالاس شايقاسىنان 15 جىلدان كەيىن 766 جىلى تيان-شيان تاۋىنىڭ باتىسىندا جانە شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇردى. تۇركى حالىقتارى مەن مۇسىلمان ارابتار اراسىندا ەركىن ساۋدا جانە دوستىق قارىم-قاتىناستار باستالدى. تۇرىكتەر مۇسىلمان ارابتارمەن تانىسىپ، يسلام ءدىنىن جاقىننان تانۋ مۇمكىندىگىنە قاۋىشتى. يسلام ءدىنىنىڭ ۇستەمدىكتەرى، مۇسىلمانداردىڭ كوركەم مىنەزى، ادالدىق، احلاق ۇستانىمدارىنان اسەرلەنگەن تۇركىلەر يسلامدى كوڭىل رازىلىعىمەن قابىلداۋىنا سەبەپ بولدى. وسىلايشا حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تۇركى حالىقتارى جاپپاي يسلام مادەنيەتى شەڭبەرىنە ەندى.
تۇرىكتەر ارابتارعا قاعاز جاساۋدى ۇيرەتتى. سامارقاندتاعى سەحتاردا جىبەكتەن جاسالعان قاعازدار تاياۋ شىعىس پەن جەرورتا تەڭىزىنە تارالدى. مۇسىلمان ارابتار قول استىنداعى ايماقتاردان ۇيرەنگەن قاعازدى ءوندىرىپ، مادەنيەتتىڭ بۇكىل الەمگە قارقىندى تۇردە تارالۋىنا قىزمەت ەتتى.
تۇرىكتەر يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان سوڭ يسلام ءدىنىن بۇكىل مال-مۇلىكتەرىمەن، جان-تانىمەن قولداپ، قامقور بولىپ، وزدەرىن بۇل ۇلى دىنگە ارنادى. ءتىپتى بۇل اماناتتى ارابتاردان الىپ، «يلاھي كاليماتۋللاھ» بايراعىن الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندە جەلبىرەتتى. ورتالىق ازيا ولكەسى الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن يسلام مەملەكەتتەرى حالىنە كەلدى. مىڭداعان عالىم، اۋليە جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى جەتىلىپ، ءجۇز مىڭداعان كىتاپتار جازىلدى.
You Might Also Like
-
زامانىمىزدىڭ ەڭ قوقىنىشتى اۋرۋى بولىپ سانالاتىن قاتەرلى ىسىككە (راك) قاتىستى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى، جانتۇرشىگەرلىك ءبىر ەسكەرتۋ جاسادى. 2030 جىلى ولىمدەردىڭ ەڭ كوبىنىڭ سەبەبى، قاتەرلى...
-
قازاق حالقى نەگىزىنەن ىرگەلى ءۇش ءجۇز، ونىڭ سىرتىندا رۋلار مەن ۇلىستاردان تۇرادى. بۇلاردى شەجىرە بويىنشا اتا جولىمەن، ۇران، تاڭبالارىمەن كورسەتكەندە بىلايشا تاراتىلادى:
