تامىر بولىمدەرى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 7
تاقىرىبى: §8. تامىر بولىمدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: تامىر بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىسىن، الىپ جاتقان ورنىن، ماڭىزىن تانىستىرۋ جانە ءار بولىكتىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنە تولىق توقتالۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – تامىر بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىسىن جانە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىلىگى – وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىن بايىتىپ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەي وتىرىپ، ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
مۇشە دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ قانداي مۇشەلەر بولادى؟ نەلىكتەن ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەر دەيدى؟ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەردى اتاڭدار. ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەر وسىمدىكتەرگە نە ءۇشىن قاجەت؟
تامىردىڭ قىزمەتىن اتاڭدار. تامىرلار شىعۋ تەگىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى، ولار قايدان پايدا بولادى؟ نەگىزگى، جاناما، قوسالقى تامىرلاردىڭ جيىنتىعى نەنى قۇرايدى؟ ولاردىڭ ايىرماشىلىعى جانە قانداي وسىمدىكتەردە بولادى؟
قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايتىن تامىرلاردى اتاڭدار. جاناما تامىرلاردىڭ قىزمەتى. تامىر جۇيەسى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر، انىقتاماسىن ايتىڭدار. شاشاق تامىر جۇيەسى دەپ نەلىكتەن اتالعان، شاشاق تامىرلى وسىمدىكتەر مەن كىندىك تامىرلى وسىمدىكتەرگە مىسال كەلتىرىڭدەر.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەسى – تامىردىڭ قۇرىلىسى
2. ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرى
تامىر بولىمدەرى ۇزىندىعى مەن قىزمەتىنە قاراي تامىر ويماقشاسى، ءبولىنۋ، سوزىلۋ (ءوسۋ)، سورۋ، وتكىزگىش ايماقتارى دەپ بولىنەدى. تامىر ويماقشاسى تامىر بولىمىنە كىرمەيدى. تامىر ۇشىنداعى ءتۇزۋشى ۇلپالاردان قۇرالعان ءوسۋ نۇكتەسىنىڭ سىرتىن قاپتاپ تۇرادى. ويماقشا جاسۋشالارى ءتىرى. سىرتقى قابىعىنداعى جاسۋشالارى سىرتقى كەدەرگىلەرگە ۇيكەلىپ، زاقىمدانىپ تۇلەپ تۇسەدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا جاسۋشالار ءتۇزىلىپ، ۇدايى جاڭارىپ وتىرادى. تامىر ويماقشاسىنىڭ سىرتقى قاباتىنداعى جاسۋشالار شىرىشتى زات بولەدى. ول زات تامىر ۇشىنداعى جاڭادان پايدا بولعان نازىك جاسۋشالاردى قاجالۋدان جەڭىلدەتەدى. وسىلايشا تامىر ويماقشاسى تامىردىڭ ءبولىنۋ ايماعىنىڭ سىرتىن قاپتاپ تۇرادى.
ءبولىنۋ ايماعى اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي سىرتقى، ورتاڭعى، ىشكى بولىپ ءۇش قاباتتان تۇرادى. ەڭ سىرتقى قاباتىنداعى كلەتكالار تامىردىڭ ءمولدىر ءوڭى مەن ويماقشاسىن تۇزەدى. ورتاڭعى قاباتىنان العاشقى قابىق، ىشكى قاباتىنان ورتالىق سيليندر تۇزىلەدى. جاسۋشالارى دامىلسىز ءبولىنىپ، باسقا بولىمدەرىنىڭ قالاپتاسۋىنا سەبەپ بولادى.
ءوسۋ ايماعىنىڭ جاس جاسۋشالارى بولىنبەيدى. ۇزىننان سوزىلىپ، ۇزارادى. تامىر ۇشىنىڭ توپىراققا تەرەڭ ەنۋىنە اسەر ەتەدى. العاشقى وتكىزگىش ۇلپالار وسى ايماقتا تۇزىلە باستايدى.
سورۋ ايماعى - ءوسۋ ايماعىنان كەيىن ورنالاسقان قالىڭ تۇكتەرى بار بولىك. تامىر تۇكتەرى تامىردىڭ سىرتىن قىمتاپ جاتقان جۇقا ءوڭ قابىقشاسىنىڭ جاسۋشالارىنىڭ سوزىلۋىنان پايدا بولادى.
تامىر تۇكتەرىنىڭ ۇزىندىعى ءار ءتۇرلى. ءاربىر تۇك – جۇقا قابىقشاسى، سيتوپلازماسى، يادروسى جانە ۆاكۋولى بار جەكە ۇزىن جاسۋشا. ول توپىراق تۇيىرشىكتەرىمەن تىعىز جاناسىپ، سۋدى جانە وندا ەرىگەن مينەرالدى تۇزداردى سورادى. ءوسىپ كەلە جاتقان جاس تامىرعا تىرەك قىزمەتىن اتقارادى.
وتكىزۋ ايماعى سۋدى جانە سۋدا ەرىگەن قورەكتىك زاتتاردى تامىردان وسىمدىكتەردىڭ جەر ءۇستى مۇشەلەرىنە وتكىزەدى. بۇل ايماقتا تامىر تۇكتەرى بولمايدى، جاناما تامىرلار كوپ بولادى.
تامىردىڭ سورۋ مەزانيزمى
سورۋ كۇشى – بۇل وسموستىق جانە تۋرگورلىق قىسىمداردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق.
وسموستىق قىسىم – سيتوپلازماداعا جانە كلەتكا قابىرعاسىنا اسەر ەتەتىن كلەتكا شىرىنى ەرىتىندىسىنىڭ قىسىمى.
تۋرگورلىق قىسىم – جاسۋشا قابىرعاسىنىڭ كلەتكا شىرىنىنىڭ ەرىتىندىسىنە اسەر ەتەتىن قىسىم. توپىراقتاعى ەرىتىندىنىڭ تامىر قابىعىنىڭ جاسۋشالارى ارقىلى قوزعالىسى ولاردىڭ سورۋ كۇشى ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى، ياعني سورۋى از جاسۋشالاردان سورۋى كۇشتى كلەتكالارعا جۇرەدى.
تامىر قىسىمى – بۇل بارلىق تامىر تۇكتەرىنىڭ سورۋ كۇشى.
جاپىراقتاردىڭ سورۋ كۇشى – بۇل سۋ مولەكۋلالارىنىڭ جانە تامىر قابىرعالارىنىڭ اراسىنداعى ءىلىنۋ كۇشى.
تامىردىڭ ءوسۋى. تامىرلار وسىمدىكتەر تۇرلەرىنە بايلانىستى جىلدىڭ ءار مەزگىلىندە ءارقالاي وسەدى. كوكتەمدە تامىر قارقىندى وسەدى. تامىرلار ءوسۋ كەزىندە قورەكتىك زاتتار مەن سۋدى ءبىرقالىپتى تولىق پايدالانادى. تامىر ۇشىنان تومەنگە قاراي وسەدى. وسىندا ءوسۋ قوزعالىسىن ءبىرجاقتى ارەكەت تىتىركەندىرگىشتىگى (اۋىرلىق كۇشى، جارىق) بولاتىن جاعدايدا تروپيزم د. ا. نەگىزگى تامىر ءۇشىن وڭ گەوتروپيزم (جەر تارتىلىسىنىڭ اسەرىنەن ءبىر جاقتى ءوسۋ) ءتان. ءىرى جاناما تامىرلار جەر بەتىنەن قاتار وسەدى، ال ۇساق تامىرلاردا گەوتروپيزم بولمايدى.
ءىV. بەكىتۋ.
№6 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: تامىر بولىمدەرىن جاي كوزبەن جانە ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراۋ.
ماقساتى: تامىر بولىمدەرىن ءبىر - بىرىنەن اجىراتىپ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ساباقتان 10 - 15 كۇن بۇرىن وسىرىلگەن اسبۇرشاق پەن بيداي وسكىندەرى، ميكروسكوپ، وعان كەرەكتى جابدىقتارى، ۇلعايتقىش قول اينەگى جانە ت. ب.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. ساباق وتەردەن 10 - 15 كۇن بۇرىن تۇقىمىنان وندىرىلگەن اسبۇرشاق پەن بيدايدىڭ وسكىندەرىنىڭ جاس تامىرلارىن سالىستىرىپ، قانداي تامىر جۇيەسىنە جاتاتىنىن اجىراتۋ.
2. بيدايدىڭ جاس وسكىنىنىڭ تامىرىن ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراپ، تامىر بولىمدەرىن (ايماقتارىن) انىقتاۋ.
3. تامىر تۇكشەلەرى بار ايماقتى تاۋىپ، الىپ جاتقان اۋماعىن قاراۋ.
4. تامىر ۇشىنان پرەپارات جاساپ، ميكروسكوپپەن قاراۋ، تامىر ويماقشاسى جاسۋشالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كوڭىل اۋدارۋ، سۋرەتىن سالۋ، وقۋلىقتىڭ سۋرەتىمەن سالىستىرۋ.
ەسكەرتۋ: پرەپارات جاساۋ ءۇشىن جاس تامىردىڭ ەڭ ۇشىنان 5 مم - دەي كەسىپ، سول كۇيىندە سۋ تامىزىپ، جابىن شىنىمەن جاۋىپ قاراۋعا بولادى.
ناتيجەسى:
1) بەرىلگەن وسىمدىكتەردىڭ تۇسىنداعى سانىن ءدال كەلەتىن تامىر جۇيەسىنىڭ باعانىنا جازىڭدار.
1. پياز 3. ءسابىز 5. اسقاباق 7. ەرمەن 9. اسبۇرشاق
2. قاۋىن 4. جۇگەرى 6. كۇرىش 8. قامىس 10. س ۇلى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 7
تاقىرىبى: §8. تامىر بولىمدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: تامىر بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىسىن، الىپ جاتقان ورنىن، ماڭىزىن تانىستىرۋ جانە ءار بولىكتىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنە تولىق توقتالۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – تامىر بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىسىن جانە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىلىگى – وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىن بايىتىپ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەي وتىرىپ، ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
مۇشە دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ قانداي مۇشەلەر بولادى؟ نەلىكتەن ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەر دەيدى؟ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەردى اتاڭدار. ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەر وسىمدىكتەرگە نە ءۇشىن قاجەت؟
تامىردىڭ قىزمەتىن اتاڭدار. تامىرلار شىعۋ تەگىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى، ولار قايدان پايدا بولادى؟ نەگىزگى، جاناما، قوسالقى تامىرلاردىڭ جيىنتىعى نەنى قۇرايدى؟ ولاردىڭ ايىرماشىلىعى جانە قانداي وسىمدىكتەردە بولادى؟
قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايتىن تامىرلاردى اتاڭدار. جاناما تامىرلاردىڭ قىزمەتى. تامىر جۇيەسى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر، انىقتاماسىن ايتىڭدار. شاشاق تامىر جۇيەسى دەپ نەلىكتەن اتالعان، شاشاق تامىرلى وسىمدىكتەر مەن كىندىك تامىرلى وسىمدىكتەرگە مىسال كەلتىرىڭدەر.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەسى – تامىردىڭ قۇرىلىسى
2. ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرى
تامىر بولىمدەرى ۇزىندىعى مەن قىزمەتىنە قاراي تامىر ويماقشاسى، ءبولىنۋ، سوزىلۋ (ءوسۋ)، سورۋ، وتكىزگىش ايماقتارى دەپ بولىنەدى. تامىر ويماقشاسى تامىر بولىمىنە كىرمەيدى. تامىر ۇشىنداعى ءتۇزۋشى ۇلپالاردان قۇرالعان ءوسۋ نۇكتەسىنىڭ سىرتىن قاپتاپ تۇرادى. ويماقشا جاسۋشالارى ءتىرى. سىرتقى قابىعىنداعى جاسۋشالارى سىرتقى كەدەرگىلەرگە ۇيكەلىپ، زاقىمدانىپ تۇلەپ تۇسەدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا جاسۋشالار ءتۇزىلىپ، ۇدايى جاڭارىپ وتىرادى. تامىر ويماقشاسىنىڭ سىرتقى قاباتىنداعى جاسۋشالار شىرىشتى زات بولەدى. ول زات تامىر ۇشىنداعى جاڭادان پايدا بولعان نازىك جاسۋشالاردى قاجالۋدان جەڭىلدەتەدى. وسىلايشا تامىر ويماقشاسى تامىردىڭ ءبولىنۋ ايماعىنىڭ سىرتىن قاپتاپ تۇرادى.
ءبولىنۋ ايماعى اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي سىرتقى، ورتاڭعى، ىشكى بولىپ ءۇش قاباتتان تۇرادى. ەڭ سىرتقى قاباتىنداعى كلەتكالار تامىردىڭ ءمولدىر ءوڭى مەن ويماقشاسىن تۇزەدى. ورتاڭعى قاباتىنان العاشقى قابىق، ىشكى قاباتىنان ورتالىق سيليندر تۇزىلەدى. جاسۋشالارى دامىلسىز ءبولىنىپ، باسقا بولىمدەرىنىڭ قالاپتاسۋىنا سەبەپ بولادى.
ءوسۋ ايماعىنىڭ جاس جاسۋشالارى بولىنبەيدى. ۇزىننان سوزىلىپ، ۇزارادى. تامىر ۇشىنىڭ توپىراققا تەرەڭ ەنۋىنە اسەر ەتەدى. العاشقى وتكىزگىش ۇلپالار وسى ايماقتا تۇزىلە باستايدى.
سورۋ ايماعى - ءوسۋ ايماعىنان كەيىن ورنالاسقان قالىڭ تۇكتەرى بار بولىك. تامىر تۇكتەرى تامىردىڭ سىرتىن قىمتاپ جاتقان جۇقا ءوڭ قابىقشاسىنىڭ جاسۋشالارىنىڭ سوزىلۋىنان پايدا بولادى.
تامىر تۇكتەرىنىڭ ۇزىندىعى ءار ءتۇرلى. ءاربىر تۇك – جۇقا قابىقشاسى، سيتوپلازماسى، يادروسى جانە ۆاكۋولى بار جەكە ۇزىن جاسۋشا. ول توپىراق تۇيىرشىكتەرىمەن تىعىز جاناسىپ، سۋدى جانە وندا ەرىگەن مينەرالدى تۇزداردى سورادى. ءوسىپ كەلە جاتقان جاس تامىرعا تىرەك قىزمەتىن اتقارادى.
وتكىزۋ ايماعى سۋدى جانە سۋدا ەرىگەن قورەكتىك زاتتاردى تامىردان وسىمدىكتەردىڭ جەر ءۇستى مۇشەلەرىنە وتكىزەدى. بۇل ايماقتا تامىر تۇكتەرى بولمايدى، جاناما تامىرلار كوپ بولادى.
تامىردىڭ سورۋ مەزانيزمى
سورۋ كۇشى – بۇل وسموستىق جانە تۋرگورلىق قىسىمداردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق.
وسموستىق قىسىم – سيتوپلازماداعا جانە كلەتكا قابىرعاسىنا اسەر ەتەتىن كلەتكا شىرىنى ەرىتىندىسىنىڭ قىسىمى.
تۋرگورلىق قىسىم – جاسۋشا قابىرعاسىنىڭ كلەتكا شىرىنىنىڭ ەرىتىندىسىنە اسەر ەتەتىن قىسىم. توپىراقتاعى ەرىتىندىنىڭ تامىر قابىعىنىڭ جاسۋشالارى ارقىلى قوزعالىسى ولاردىڭ سورۋ كۇشى ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى، ياعني سورۋى از جاسۋشالاردان سورۋى كۇشتى كلەتكالارعا جۇرەدى.
تامىر قىسىمى – بۇل بارلىق تامىر تۇكتەرىنىڭ سورۋ كۇشى.
جاپىراقتاردىڭ سورۋ كۇشى – بۇل سۋ مولەكۋلالارىنىڭ جانە تامىر قابىرعالارىنىڭ اراسىنداعى ءىلىنۋ كۇشى.
تامىردىڭ ءوسۋى. تامىرلار وسىمدىكتەر تۇرلەرىنە بايلانىستى جىلدىڭ ءار مەزگىلىندە ءارقالاي وسەدى. كوكتەمدە تامىر قارقىندى وسەدى. تامىرلار ءوسۋ كەزىندە قورەكتىك زاتتار مەن سۋدى ءبىرقالىپتى تولىق پايدالانادى. تامىر ۇشىنان تومەنگە قاراي وسەدى. وسىندا ءوسۋ قوزعالىسىن ءبىرجاقتى ارەكەت تىتىركەندىرگىشتىگى (اۋىرلىق كۇشى، جارىق) بولاتىن جاعدايدا تروپيزم د. ا. نەگىزگى تامىر ءۇشىن وڭ گەوتروپيزم (جەر تارتىلىسىنىڭ اسەرىنەن ءبىر جاقتى ءوسۋ) ءتان. ءىرى جاناما تامىرلار جەر بەتىنەن قاتار وسەدى، ال ۇساق تامىرلاردا گەوتروپيزم بولمايدى.
ءىV. بەكىتۋ.
№6 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: تامىر بولىمدەرىن جاي كوزبەن جانە ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراۋ.
ماقساتى: تامىر بولىمدەرىن ءبىر - بىرىنەن اجىراتىپ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ساباقتان 10 - 15 كۇن بۇرىن وسىرىلگەن اسبۇرشاق پەن بيداي وسكىندەرى، ميكروسكوپ، وعان كەرەكتى جابدىقتارى، ۇلعايتقىش قول اينەگى جانە ت. ب.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. ساباق وتەردەن 10 - 15 كۇن بۇرىن تۇقىمىنان وندىرىلگەن اسبۇرشاق پەن بيدايدىڭ وسكىندەرىنىڭ جاس تامىرلارىن سالىستىرىپ، قانداي تامىر جۇيەسىنە جاتاتىنىن اجىراتۋ.
2. بيدايدىڭ جاس وسكىنىنىڭ تامىرىن ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراپ، تامىر بولىمدەرىن (ايماقتارىن) انىقتاۋ.
3. تامىر تۇكشەلەرى بار ايماقتى تاۋىپ، الىپ جاتقان اۋماعىن قاراۋ.
4. تامىر ۇشىنان پرەپارات جاساپ، ميكروسكوپپەن قاراۋ، تامىر ويماقشاسى جاسۋشالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كوڭىل اۋدارۋ، سۋرەتىن سالۋ، وقۋلىقتىڭ سۋرەتىمەن سالىستىرۋ.
ەسكەرتۋ: پرەپارات جاساۋ ءۇشىن جاس تامىردىڭ ەڭ ۇشىنان 5 مم - دەي كەسىپ، سول كۇيىندە سۋ تامىزىپ، جابىن شىنىمەن جاۋىپ قاراۋعا بولادى.
ناتيجەسى:
1) بەرىلگەن وسىمدىكتەردىڭ تۇسىنداعى سانىن ءدال كەلەتىن تامىر جۇيەسىنىڭ باعانىنا جازىڭدار.
1. پياز 3. ءسابىز 5. اسقاباق 7. ەرمەن 9. اسبۇرشاق
2. قاۋىن 4. جۇگەرى 6. كۇرىش 8. قامىس 10. س ۇلى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
