وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ قۇرىلىسى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 4
تاقىرىبى: §4. وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: جاسۋشا ۇعىمىن جان - جاقتى ءتۇسىندىرىپ، وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وسىمدىك جاسۋشاعا ءتان ورگانويد تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن، قۇرىلىسىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىلىگى – ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، ميكروسكوپتارع وسىمدىك جاسۋشاسى.
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەپ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جاسۋشادا قانداي پروسەستەر جۇرەدى؟ ۇلعايتقىش قۇرالداردىڭ تۇرلەرىن اتاپ، ايىرماشىلىعىن تالداپ كورسەتىڭدەر. ميكروسكوپقا قاجەتتى جابدىقتاردى اتاڭدار.
ميكروسكوپتان نەگىزگى بولىكتەرىن اتاپ، ورنالاسقان جەرىن كورسەتىڭدەر.
كورۋ تۇتىگىندە قانداي بولشەكتەر ورنالاسادى؟ وكۋليار مەن وبەكتيۆتىڭ قۇرىلىسىن، ايىرماشىلىعىن ايتىپ بەرىڭدەر.
ورنالاسۋ رەتىنە قاراي ميكروسكوپتىڭ بولشەكتەرىن جاتقا ايتىپ بەرىڭدەر. جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحىنىڭ سەبەپتەرى، اشقان عالىمدار. ميكروسكوپپەن قاراۋ ءۇشىن ميكروپرەپاراتتى قالاي دايىندايدى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
پرەپاراتتى ميكروسكوپپەن قاراعاندا ەڭ الدىمەن ايقىن كورىنەتىنى جاسۋشا قابىقشاسى. بارلىق وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جاسۋشالارىنىڭ سىرتىن وتە نازىك ماي ءتارىزدى زاتتار مەن ءنارۋىزدان تۇراتىن جارعاقشا نەمەسە قابىقشا قاپتايدى، ناقتىراق ايتساق، ونى پلازمالىق جارعاقشا (پلازمالەمما) دەيمىز.
وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ جانۋار جاسۋشاسىنان ايىرماشىلىعى ونىڭ جۇقا پلازمالىق جارعاقشاسى(مەمبرانا) سىرتىن وتە تىعىز، تازا جاسۋىنىقتان (كلەچاتكا) تۇراتىن بەرىك، قالىڭ، سەرپىمدى قابىقشا قاپتايدى(مۇنداي قابىقشا جانۋارلار جاسۋشاسىندا بولمايدى). بۇل قابىقشا سيتوپلازمادان بولىنگەن ونىمنەن تۇزىلەدى، ونىڭ ءار جەرىندە كورشىلەس ورنالاسقان جاسۋشالاردىڭ سيتوپلازماسىمەن بايلانىساتىن كوپ مايدا ساڭىلاۋلارى (قابىقشانىڭ جۇقا جەرى) بار. تىعىز، بەرىك قابىقشا وسىمدىككە بەلگىلى ءپىشىن بەرۋمەن بىرگە، سيتوپلازمانى زاقىمدانۋدان جانە كەۋىپ كەتۋدەن ساقتاپ تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. جاسۋىنىق (كلەچاتكا نەمەسە سەلليۋلوزا) ىستىق سۋدا، قىشقىلدا، سىلتىدە ەرىمەيتىن تۇراقتى زات. ول تەك وتە كۇشتى تۇز قىشقىلى مەن كۇكىرت قىشقىلىندا قانتقا اينالادى. سوندىقتان جاسۋنىقتان قاعاز، جاساندى جىبەك، پلاستماسسا، كينوپلەنكا، لاك، قوپارىلعىش زات جاسالادى. ماقتا تۇقىمىنداعى ۇزىن تالشىقتارىن جانە زىعىردىڭ ءتىنىن ماتا توقۋعا پايدالانادى.
پلازمالىق جارعاقشانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى:
1) جاسۋشانى قورشاعان سىرتقى ورتادان ءبولىپ تۇرادى؛
2) قابىقشا ىشكە قاراي بارلىق قورەكتىك زاتتاردى، ياعني سۋ مەن گازداردى (وتتەگى، ازوت، كومىرقىشقىل گازى) وتكىزىپ، ىدىراۋ ونىمدەرىنىڭ زياندى كەرەكسىز قالدىقتارىن سىرتقى شىعارىپ، جاسۋشا مەن قورشاعان ورتا اراسىندا ۇدايى زات الماسۋدى قامتاماسىز ەتەدى؛ جاسۋشا ىشىندەگى قاجەتتى سۇيىقتىقتىڭ قۇرىمىن رەتتەيدى؛
3) ىشكە قاراي زياندى، ۋلى زاتتاردى وتكىزبەيدى، تەك كەيبىر زاتتاردى عانا تالعاپ وتكىزەدى؛
4) ءار ءتۇرلى قوسىلىستار ەكىنشى جاسۋشاعا ءوتىپ وتىرعاندىقتان پلازمالىق جارعاقشا تاسىمىلداۋشى قىزمەتىن دە اتقارادى؛
5) سيتوپلازماعا ەنگەن ءتۇرلى زاتتاردىڭ قوسىلىسىن، ورىن اۋىستىرۋىن رەتتەيدى.
جاسۋشا قابىقشاسى ءمولدىر ءتۇسسىز بولعاندىقتان كۇن ساۋلەسىن جاقسى وتكىزەدى، دەگەنمەن ىلعي دا ءبىر قالىپتى بولماي ءار ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى، ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بار.
جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋ سەبەپتەرى:
1. اعاشتانۋ. جاسۋشا قابىقشاسىنا ليگنين (كومىرسۋسىز كومپونەنت) سىڭگەندىكتەن قانشالىقتى قالىڭداپ اعاشتانسا دا زات الماسۋ توقتامايدى. قاتتىلىق، بەرىكتىلىك قاسيەت بەرەتىندىكتەن اعاشتار وتە بيىك بولىپ، جاپىراقتارى قالىڭ، جەمىستەرى كوپ بولىپ وسەدى، ءبىراق سالماعىنا سىنىپ كەتپەي بۇتاقتارى ءسال مايىسىپ قانا تۇرادى.
2. توزاڭدانۋ. قاباقشا جاسۋىنىعى وزگەرىپ، سۋ مەن گاز ىشكە قاراي وتە الماي، سيتوپلازما كەۋىپ كەتەدى. جابىن ۇلپالار توزدانعان ءولى جاسۋشالاردان تۇرادى. سوندىقتان زياندى ميكرواعزامەن زاقىمدانبايدى جانە وسىمدىكتى قۋراپ قالۋدان ساقتايدى. ءتۇرلى تىعىندار قابىقشاسى توزاندانعان ءولى جاسۋشالاردان جاسالادى.
3. وڭەزدەنۋ (كۋتيكۋلانۋ). قابىقشانىڭ سىرتقى قاباتىنا ماي ءتارىزدى زاتتار كوبىرەك سىڭەتىندىكتەن سۋ مەن گاز ىشكە قاراي وتە المايدى. ورامجاپىراق، الحورى، ءجۇزىم، الما جەمىستەرىنىڭ سىرتىن بالاۋىزدى اقشىل وڭەز قاپتايدى، قولمەن سۇرتسە تەز كەتەدى. وڭەز وسىمدىكتى سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز جاعدايلارىنان قورعايدى.
4. سىلەمەيلەنۋ. جاسۋىنىقتىڭ وزگەرۋىنەن جاسۋشا قابىقشاسىنا سۋ تيگەندە ءىسىنىپ كولەمىن ۇلعايتادى. ول اسىرەسە، زىعىر، قاربىز تۇقىمدارىن سۋعا جىبىتكەندە بايقالادى. جىبىتىلگەن تۇقىمداردى قولعا ۇستاعاندا سوزىلمالى شۇباتىلعان سىلەمەيلى زات بولىنگەنى سەزىلەدى.
5. مينەرالدانۋ. قابىقشاعا كرەمنيي، كومىرقىشقىل كالسيي، ت. ب. مينەرالدى تۇزدار كوپ جينالعاندىقتان كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ (قامىس، قىرىقبۋىن) جاپىراقتارى، ساباقتارى مەن بيداي، ارپا، س ۇلى ماساقتارىنىڭ ۇزىن قىلتاناقتارى قاتايىپ وتە بەرىك بولادى. ءتىپتى قامىس جاپىراعى جيەگىنىڭ وتكىرلىگى پىشاقتىڭ جۇزىندەي قولدى كەسىپ كەتەدى. مينەرالدانۋدىڭ وسىمدىك تىرشىلىگى ءۇشىن پايداسى زور، كوبىنەسە مالعا جەم بولۋدان قورعايدى. ول قورشاعان ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. تەك وسىمدىك جاسۋشاسىندا عانا بولاتىن جاسۋىنىقتى قالىڭ قابىقشا وسىمدىكتىڭ سىرتقى «قاڭقاسى» بولۋمەن قاتار وتە نازىك مۇشەلەرىنە بەرىكتىك، قاتتىلىق، سەرپىمدىلىك، مايىسقىشتىق قاسيەت بەرىپ، قورشاعان ورتانىڭ قولايسىز جاعدايلارىنان قورعايدى.
سيتوپلازما – قۇرامىندا 60 - 90% سۋ، 10 - 20% ءنارۋىز، 2 - 3% ماي، كومىرسۋلار، يوندار، 1% مينەرالدى قوسىلىستارى بار ءمولدىر، جەلىمتەك، سوزىلمالى قويمالجىڭ سۇيىقتىق. سيتوپلازمانىڭ سىرتىن جۇقا جارعاقشا – پلازمالەمما قاپتاپ جاتادى. ال ۆاكۋولدەن شەكتەپ تۇراتىن جارعاقشانى تونوپلاست دەيدى. تونوپلاست پەن پلازمالەمما ءبىر - بىرىمەن ەندوپلازمالىق تور ارقىلى بايلانىسادى. جاسۋشاداعى زات الماسۋ پروسەستەرى سيتوپلازما ارقىلى جۇزەگە اساتىندىقتان ۇدايى قوزعالىستا بولادى. كەيدە سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز جاعدايىنان (وتە تومەنگى تەمپەراتۋرا، وتتەك پەن جارىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگەنەن، ت. ب.) قوزعالىسى باياۋلاپ نەمەسە مۇلدە توقتاپ قالادى. سيتوپلازما ەكى ءتۇرلى باعىتتا قوزعالادى: 1) اينىمالى؛ 2) اعىندى.
اينىمالى قوزعالۋ كەزىندە جاسۋشا قابىقشاسىن جاناي، ءبىر باعىتتا اينالادى، بۇل كەزدە يادرو، حلوروپلاستار مەن باسقا دا ورگانويدتار بىرگە قوزعالادى (كەيدە يادرو قوزعالمايدى).
اعىندى قوزعالۋدا سيتوپلازما قابىقشادان ورتالىققا قاراي نەمەسە كەرىسىنشە باعىتتالادى. پلازمالەمما مەن تونوپلاست قوزعالىسسىز كۇيدە قالادى. سيتوپلازما دا ۇدايى ءجۇز مىڭداعان ءتۇرلى حيميالىق زاتتار ءتۇزىلىپ قايتا ىدىراپ جاتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جاسۋشا سيتوپلازما ارقىلى ەنەريامەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونىمەن جاسۋشادا جۇرەتىن كوپتەگەن رەاكسيالار تەك سيتوپلازمانىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
№2 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: پياز قابىقشاسىنىڭ ءوڭى مەن بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراعىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراۋ.
ماقساتى: پياز قابىقشاسىنىڭ ءوڭى مەن بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراعىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراپ، ەكەۋىنىڭ جاسۋشاسىن سالىستىرا وتىرىپ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تابۋ.
قۇرال - جابدىقتار: پياز، كەز كەلگەن بولمە وسىمدىگىنىڭ جاپىراعى، ميكروسكوپ، تامىزعى (پيپەتكا)، ساپتى ينە، قىسقىش (پينسەت) زات جانە جابىن شىنىلار، وتكىر ۇستارا، سۋ.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. پياز قابىعىنىڭ وڭىنەن جاسالعان پرەپاراتتىڭ ميكروسكوپتاعى كورىنىسىنىڭ سۋرەتىن داپتەرگە سالۋ، جاسۋشا پىشىنىنە كوڭىل اۋدارۋ.
2. جەكە جاسۋشانىڭ بولىكتەرىنىڭ اتىن جازىپ، وقۋلىقتاعى سۋرەتپەن سالىستىرىپ تالداۋ.
3. بولمە وسىمدىگى جاپىراعىنىڭ جۇقا كولدەنەڭ كەسىندىسىنەن پرەپارات جاساپ، جاسىل پلاستيدتەردىڭ ءپىشىنى مەن تۇسىنە كوڭىل اۋدارۋ (جاپىراقتارى تۇكسىز وسىمدىكتەر الىنادى). ءتىپتى جاپىراق ءوڭىن ازعانا جۇمساعىمەن سىلىپ الىپ قاراسا پلاستيدتەر كورىنەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 4
تاقىرىبى: §4. وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: جاسۋشا ۇعىمىن جان - جاقتى ءتۇسىندىرىپ، وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وسىمدىك جاسۋشاعا ءتان ورگانويد تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن، قۇرىلىسىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىلىگى – ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، ميكروسكوپتارع وسىمدىك جاسۋشاسى.
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەپ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جاسۋشادا قانداي پروسەستەر جۇرەدى؟ ۇلعايتقىش قۇرالداردىڭ تۇرلەرىن اتاپ، ايىرماشىلىعىن تالداپ كورسەتىڭدەر. ميكروسكوپقا قاجەتتى جابدىقتاردى اتاڭدار.
ميكروسكوپتان نەگىزگى بولىكتەرىن اتاپ، ورنالاسقان جەرىن كورسەتىڭدەر.
كورۋ تۇتىگىندە قانداي بولشەكتەر ورنالاسادى؟ وكۋليار مەن وبەكتيۆتىڭ قۇرىلىسىن، ايىرماشىلىعىن ايتىپ بەرىڭدەر.
ورنالاسۋ رەتىنە قاراي ميكروسكوپتىڭ بولشەكتەرىن جاتقا ايتىپ بەرىڭدەر. جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحىنىڭ سەبەپتەرى، اشقان عالىمدار. ميكروسكوپپەن قاراۋ ءۇشىن ميكروپرەپاراتتى قالاي دايىندايدى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
پرەپاراتتى ميكروسكوپپەن قاراعاندا ەڭ الدىمەن ايقىن كورىنەتىنى جاسۋشا قابىقشاسى. بارلىق وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جاسۋشالارىنىڭ سىرتىن وتە نازىك ماي ءتارىزدى زاتتار مەن ءنارۋىزدان تۇراتىن جارعاقشا نەمەسە قابىقشا قاپتايدى، ناقتىراق ايتساق، ونى پلازمالىق جارعاقشا (پلازمالەمما) دەيمىز.
وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ جانۋار جاسۋشاسىنان ايىرماشىلىعى ونىڭ جۇقا پلازمالىق جارعاقشاسى(مەمبرانا) سىرتىن وتە تىعىز، تازا جاسۋىنىقتان (كلەچاتكا) تۇراتىن بەرىك، قالىڭ، سەرپىمدى قابىقشا قاپتايدى(مۇنداي قابىقشا جانۋارلار جاسۋشاسىندا بولمايدى). بۇل قابىقشا سيتوپلازمادان بولىنگەن ونىمنەن تۇزىلەدى، ونىڭ ءار جەرىندە كورشىلەس ورنالاسقان جاسۋشالاردىڭ سيتوپلازماسىمەن بايلانىساتىن كوپ مايدا ساڭىلاۋلارى (قابىقشانىڭ جۇقا جەرى) بار. تىعىز، بەرىك قابىقشا وسىمدىككە بەلگىلى ءپىشىن بەرۋمەن بىرگە، سيتوپلازمانى زاقىمدانۋدان جانە كەۋىپ كەتۋدەن ساقتاپ تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. جاسۋىنىق (كلەچاتكا نەمەسە سەلليۋلوزا) ىستىق سۋدا، قىشقىلدا، سىلتىدە ەرىمەيتىن تۇراقتى زات. ول تەك وتە كۇشتى تۇز قىشقىلى مەن كۇكىرت قىشقىلىندا قانتقا اينالادى. سوندىقتان جاسۋنىقتان قاعاز، جاساندى جىبەك، پلاستماسسا، كينوپلەنكا، لاك، قوپارىلعىش زات جاسالادى. ماقتا تۇقىمىنداعى ۇزىن تالشىقتارىن جانە زىعىردىڭ ءتىنىن ماتا توقۋعا پايدالانادى.
پلازمالىق جارعاقشانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى:
1) جاسۋشانى قورشاعان سىرتقى ورتادان ءبولىپ تۇرادى؛
2) قابىقشا ىشكە قاراي بارلىق قورەكتىك زاتتاردى، ياعني سۋ مەن گازداردى (وتتەگى، ازوت، كومىرقىشقىل گازى) وتكىزىپ، ىدىراۋ ونىمدەرىنىڭ زياندى كەرەكسىز قالدىقتارىن سىرتقى شىعارىپ، جاسۋشا مەن قورشاعان ورتا اراسىندا ۇدايى زات الماسۋدى قامتاماسىز ەتەدى؛ جاسۋشا ىشىندەگى قاجەتتى سۇيىقتىقتىڭ قۇرىمىن رەتتەيدى؛
3) ىشكە قاراي زياندى، ۋلى زاتتاردى وتكىزبەيدى، تەك كەيبىر زاتتاردى عانا تالعاپ وتكىزەدى؛
4) ءار ءتۇرلى قوسىلىستار ەكىنشى جاسۋشاعا ءوتىپ وتىرعاندىقتان پلازمالىق جارعاقشا تاسىمىلداۋشى قىزمەتىن دە اتقارادى؛
5) سيتوپلازماعا ەنگەن ءتۇرلى زاتتاردىڭ قوسىلىسىن، ورىن اۋىستىرۋىن رەتتەيدى.
جاسۋشا قابىقشاسى ءمولدىر ءتۇسسىز بولعاندىقتان كۇن ساۋلەسىن جاقسى وتكىزەدى، دەگەنمەن ىلعي دا ءبىر قالىپتى بولماي ءار ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى، ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بار.
جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋ سەبەپتەرى:
1. اعاشتانۋ. جاسۋشا قابىقشاسىنا ليگنين (كومىرسۋسىز كومپونەنت) سىڭگەندىكتەن قانشالىقتى قالىڭداپ اعاشتانسا دا زات الماسۋ توقتامايدى. قاتتىلىق، بەرىكتىلىك قاسيەت بەرەتىندىكتەن اعاشتار وتە بيىك بولىپ، جاپىراقتارى قالىڭ، جەمىستەرى كوپ بولىپ وسەدى، ءبىراق سالماعىنا سىنىپ كەتپەي بۇتاقتارى ءسال مايىسىپ قانا تۇرادى.
2. توزاڭدانۋ. قاباقشا جاسۋىنىعى وزگەرىپ، سۋ مەن گاز ىشكە قاراي وتە الماي، سيتوپلازما كەۋىپ كەتەدى. جابىن ۇلپالار توزدانعان ءولى جاسۋشالاردان تۇرادى. سوندىقتان زياندى ميكرواعزامەن زاقىمدانبايدى جانە وسىمدىكتى قۋراپ قالۋدان ساقتايدى. ءتۇرلى تىعىندار قابىقشاسى توزاندانعان ءولى جاسۋشالاردان جاسالادى.
3. وڭەزدەنۋ (كۋتيكۋلانۋ). قابىقشانىڭ سىرتقى قاباتىنا ماي ءتارىزدى زاتتار كوبىرەك سىڭەتىندىكتەن سۋ مەن گاز ىشكە قاراي وتە المايدى. ورامجاپىراق، الحورى، ءجۇزىم، الما جەمىستەرىنىڭ سىرتىن بالاۋىزدى اقشىل وڭەز قاپتايدى، قولمەن سۇرتسە تەز كەتەدى. وڭەز وسىمدىكتى سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز جاعدايلارىنان قورعايدى.
4. سىلەمەيلەنۋ. جاسۋىنىقتىڭ وزگەرۋىنەن جاسۋشا قابىقشاسىنا سۋ تيگەندە ءىسىنىپ كولەمىن ۇلعايتادى. ول اسىرەسە، زىعىر، قاربىز تۇقىمدارىن سۋعا جىبىتكەندە بايقالادى. جىبىتىلگەن تۇقىمداردى قولعا ۇستاعاندا سوزىلمالى شۇباتىلعان سىلەمەيلى زات بولىنگەنى سەزىلەدى.
5. مينەرالدانۋ. قابىقشاعا كرەمنيي، كومىرقىشقىل كالسيي، ت. ب. مينەرالدى تۇزدار كوپ جينالعاندىقتان كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ (قامىس، قىرىقبۋىن) جاپىراقتارى، ساباقتارى مەن بيداي، ارپا، س ۇلى ماساقتارىنىڭ ۇزىن قىلتاناقتارى قاتايىپ وتە بەرىك بولادى. ءتىپتى قامىس جاپىراعى جيەگىنىڭ وتكىرلىگى پىشاقتىڭ جۇزىندەي قولدى كەسىپ كەتەدى. مينەرالدانۋدىڭ وسىمدىك تىرشىلىگى ءۇشىن پايداسى زور، كوبىنەسە مالعا جەم بولۋدان قورعايدى. ول قورشاعان ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. تەك وسىمدىك جاسۋشاسىندا عانا بولاتىن جاسۋىنىقتى قالىڭ قابىقشا وسىمدىكتىڭ سىرتقى «قاڭقاسى» بولۋمەن قاتار وتە نازىك مۇشەلەرىنە بەرىكتىك، قاتتىلىق، سەرپىمدىلىك، مايىسقىشتىق قاسيەت بەرىپ، قورشاعان ورتانىڭ قولايسىز جاعدايلارىنان قورعايدى.
سيتوپلازما – قۇرامىندا 60 - 90% سۋ، 10 - 20% ءنارۋىز، 2 - 3% ماي، كومىرسۋلار، يوندار، 1% مينەرالدى قوسىلىستارى بار ءمولدىر، جەلىمتەك، سوزىلمالى قويمالجىڭ سۇيىقتىق. سيتوپلازمانىڭ سىرتىن جۇقا جارعاقشا – پلازمالەمما قاپتاپ جاتادى. ال ۆاكۋولدەن شەكتەپ تۇراتىن جارعاقشانى تونوپلاست دەيدى. تونوپلاست پەن پلازمالەمما ءبىر - بىرىمەن ەندوپلازمالىق تور ارقىلى بايلانىسادى. جاسۋشاداعى زات الماسۋ پروسەستەرى سيتوپلازما ارقىلى جۇزەگە اساتىندىقتان ۇدايى قوزعالىستا بولادى. كەيدە سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز جاعدايىنان (وتە تومەنگى تەمپەراتۋرا، وتتەك پەن جارىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگەنەن، ت. ب.) قوزعالىسى باياۋلاپ نەمەسە مۇلدە توقتاپ قالادى. سيتوپلازما ەكى ءتۇرلى باعىتتا قوزعالادى: 1) اينىمالى؛ 2) اعىندى.
اينىمالى قوزعالۋ كەزىندە جاسۋشا قابىقشاسىن جاناي، ءبىر باعىتتا اينالادى، بۇل كەزدە يادرو، حلوروپلاستار مەن باسقا دا ورگانويدتار بىرگە قوزعالادى (كەيدە يادرو قوزعالمايدى).
اعىندى قوزعالۋدا سيتوپلازما قابىقشادان ورتالىققا قاراي نەمەسە كەرىسىنشە باعىتتالادى. پلازمالەمما مەن تونوپلاست قوزعالىسسىز كۇيدە قالادى. سيتوپلازما دا ۇدايى ءجۇز مىڭداعان ءتۇرلى حيميالىق زاتتار ءتۇزىلىپ قايتا ىدىراپ جاتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جاسۋشا سيتوپلازما ارقىلى ەنەريامەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونىمەن جاسۋشادا جۇرەتىن كوپتەگەن رەاكسيالار تەك سيتوپلازمانىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
№2 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: پياز قابىقشاسىنىڭ ءوڭى مەن بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراعىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراۋ.
ماقساتى: پياز قابىقشاسىنىڭ ءوڭى مەن بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراعىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراپ، ەكەۋىنىڭ جاسۋشاسىن سالىستىرا وتىرىپ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تابۋ.
قۇرال - جابدىقتار: پياز، كەز كەلگەن بولمە وسىمدىگىنىڭ جاپىراعى، ميكروسكوپ، تامىزعى (پيپەتكا)، ساپتى ينە، قىسقىش (پينسەت) زات جانە جابىن شىنىلار، وتكىر ۇستارا، سۋ.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. پياز قابىعىنىڭ وڭىنەن جاسالعان پرەپاراتتىڭ ميكروسكوپتاعى كورىنىسىنىڭ سۋرەتىن داپتەرگە سالۋ، جاسۋشا پىشىنىنە كوڭىل اۋدارۋ.
2. جەكە جاسۋشانىڭ بولىكتەرىنىڭ اتىن جازىپ، وقۋلىقتاعى سۋرەتپەن سالىستىرىپ تالداۋ.
3. بولمە وسىمدىگى جاپىراعىنىڭ جۇقا كولدەنەڭ كەسىندىسىنەن پرەپارات جاساپ، جاسىل پلاستيدتەردىڭ ءپىشىنى مەن تۇسىنە كوڭىل اۋدارۋ (جاپىراقتارى تۇكسىز وسىمدىكتەر الىنادى). ءتىپتى جاپىراق ءوڭىن ازعانا جۇمساعىمەن سىلىپ الىپ قاراسا پلاستيدتەر كورىنەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
