ءتىرى اعزالار، قاسيەتتەرى، ماڭىزى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 1
تاقىرىبى: كىرىسپە
§1. ءتىرى اعزالار، قاسيەتتەرى، ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: «بيولوگيا» عىلىمىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك – ءتىرى اعزالار، ولارعا ءتان بەلگىلەر، كوپتۇرلىلىگى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، بيولوگيا عىلىمى، ونىڭ بوتانيكا، زوولوگيا سياقتى ءىرى سالالارى، ەلىمىزدىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى، ولاردى زەرتتەگەن عالىمدارىمىز جايىندا قىسقاشا شولۋمەن تۇسىنىك بەرۋ؛
تاربيەلىك – تابيعاتتى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنىپ، تۋعان جەرىنە، ونىڭ تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە، ونى ايالاپ ساقتاۋعا دەگەن ىنتاسىنا جول اشۋ؛
دامىتۋشىلىق – پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمەن ۇشتاستىرۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سىنىپ وقۋشىلارىمەن تانىسىپ، بار ىنتا جىگەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
پروبلەمالىق سۇراقتار بەرۋ: ءتىرى اعزالارعا قانداي اعزالار جاتادى؟ ءتىرى اعزالاردىڭ قانداي قاسيەتتەرى بار؟
جوسپار:
1. ءتىرى اعزالارعا ءتان قاسيەتتەر
2. ولاردىڭ ماڭىزى
جاسۋشا – ءتىرى اعزالاردىڭ ءبولىنۋ قابىلەتتىلىگىن ساقتاپ، زاتتار مەن ەنەرگيا الماسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ كىشكەنە بىرلىك ولشەمى.
زات الماسۋ – اعزانىڭ ءوسۋىن، دامۋىن، تىرشىلىك ارەكەتىن، قورشاعان ورتامەن تۇراقتى قاتىناس جاسالۋىن رەتتەيتىن بارلىق حيميالىق پروسەستەردىڭ جيىنتىعى. ول ءبىر - بىرىنە قاراما قارسى (انابوليزم) ەنەرگيا قابىلداپ، رەاكسيا سينتەزى جۇرەتىن جانە ءبىر - بىرىمەن ءوزارا بايلانىستى (كاتاباليزم) رەاكسيا ىدىراپ ەنەرگيا بوساپ شىعاتىن 2 پروسەستەن تۇرادى. ءاربىر جاسۋشاداعى سيتوپلازما جاڭا زاتتاردى وزىنە ءسىڭىرىپ، ونى ءتۇرلى حيميالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراتادى، جاڭا سيتوپلازما تۇزەدى. ول ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋلاردىڭ ءىرى مولەكۋلالارىنداعى پوتەنسيالدىق ەنەرگيانى جىلۋ ەنەرگياسىنا اينالدىرىپ، ۇزدىكسىز وزگەرتىپ وتىرادى. ەنەرگيانىڭ جۇمسالۋى ءتىرى اعزالاردىڭ ەرەكشەلىگىن بىلدىرەدى. اعزالاردىڭ تۇرىنە بايلانىستى سيتوپلازماداعى الماسۋ جىلدام نەمەسە كەرىسىنشە باياۋ جۇرەتىنىن بايقاۋعا بولادى.
«زات الماسۋ – اعزانىڭ اينالاداعى ورتامەن قارىم - قاتىناس جاساۋى، ونىڭ ناتيجەسىندە، بىرىنشىدەن اعزا ءوز تىرشىلىگىنە قاجەتتى زاتتار الادى». ولار قانداي زاتتار؟ اعزا اينالاداعى ورتادان قورەك، اۋادان وتتەگىن الادى. «قورەك پەن وتتەگى(اۋا) اعزانى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ قورەكتەگى ەنەرگيا وتتەگىنىڭ اسەرىنەن استىڭ قورىتىلۋى كەزىندە بوساپ شىعادى دا اعزانىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىنە جۇمسالىپ جاتادى». ەكىنشىدەن، اعزا ءوز دەنەسىندە ءتۇزىلىپ جاتقان قالدىق قاجەتسىز زاتتاردى سىرتقا – اينالاداعى ورتاعا شىعارادى، ياعني ول زاتتاردان تازارادى. مىنە، وسىلايشا اعزا مەن سىرتقى ورتا اراسىندا زات الماسۋ ءجۇرىپ جاتادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 1
تاقىرىبى: كىرىسپە
§1. ءتىرى اعزالار، قاسيەتتەرى، ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: «بيولوگيا» عىلىمىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك – ءتىرى اعزالار، ولارعا ءتان بەلگىلەر، كوپتۇرلىلىگى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، بيولوگيا عىلىمى، ونىڭ بوتانيكا، زوولوگيا سياقتى ءىرى سالالارى، ەلىمىزدىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى، ولاردى زەرتتەگەن عالىمدارىمىز جايىندا قىسقاشا شولۋمەن تۇسىنىك بەرۋ؛
تاربيەلىك – تابيعاتتى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنىپ، تۋعان جەرىنە، ونىڭ تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە، ونى ايالاپ ساقتاۋعا دەگەن ىنتاسىنا جول اشۋ؛
دامىتۋشىلىق – پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمەن ۇشتاستىرۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سىنىپ وقۋشىلارىمەن تانىسىپ، بار ىنتا جىگەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
پروبلەمالىق سۇراقتار بەرۋ: ءتىرى اعزالارعا قانداي اعزالار جاتادى؟ ءتىرى اعزالاردىڭ قانداي قاسيەتتەرى بار؟
جوسپار:
1. ءتىرى اعزالارعا ءتان قاسيەتتەر
2. ولاردىڭ ماڭىزى
جاسۋشا – ءتىرى اعزالاردىڭ ءبولىنۋ قابىلەتتىلىگىن ساقتاپ، زاتتار مەن ەنەرگيا الماسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ كىشكەنە بىرلىك ولشەمى.
زات الماسۋ – اعزانىڭ ءوسۋىن، دامۋىن، تىرشىلىك ارەكەتىن، قورشاعان ورتامەن تۇراقتى قاتىناس جاسالۋىن رەتتەيتىن بارلىق حيميالىق پروسەستەردىڭ جيىنتىعى. ول ءبىر - بىرىنە قاراما قارسى (انابوليزم) ەنەرگيا قابىلداپ، رەاكسيا سينتەزى جۇرەتىن جانە ءبىر - بىرىمەن ءوزارا بايلانىستى (كاتاباليزم) رەاكسيا ىدىراپ ەنەرگيا بوساپ شىعاتىن 2 پروسەستەن تۇرادى. ءاربىر جاسۋشاداعى سيتوپلازما جاڭا زاتتاردى وزىنە ءسىڭىرىپ، ونى ءتۇرلى حيميالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراتادى، جاڭا سيتوپلازما تۇزەدى. ول ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋلاردىڭ ءىرى مولەكۋلالارىنداعى پوتەنسيالدىق ەنەرگيانى جىلۋ ەنەرگياسىنا اينالدىرىپ، ۇزدىكسىز وزگەرتىپ وتىرادى. ەنەرگيانىڭ جۇمسالۋى ءتىرى اعزالاردىڭ ەرەكشەلىگىن بىلدىرەدى. اعزالاردىڭ تۇرىنە بايلانىستى سيتوپلازماداعى الماسۋ جىلدام نەمەسە كەرىسىنشە باياۋ جۇرەتىنىن بايقاۋعا بولادى.
«زات الماسۋ – اعزانىڭ اينالاداعى ورتامەن قارىم - قاتىناس جاساۋى، ونىڭ ناتيجەسىندە، بىرىنشىدەن اعزا ءوز تىرشىلىگىنە قاجەتتى زاتتار الادى». ولار قانداي زاتتار؟ اعزا اينالاداعى ورتادان قورەك، اۋادان وتتەگىن الادى. «قورەك پەن وتتەگى(اۋا) اعزانى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ قورەكتەگى ەنەرگيا وتتەگىنىڭ اسەرىنەن استىڭ قورىتىلۋى كەزىندە بوساپ شىعادى دا اعزانىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىنە جۇمسالىپ جاتادى». ەكىنشىدەن، اعزا ءوز دەنەسىندە ءتۇزىلىپ جاتقان قالدىق قاجەتسىز زاتتاردى سىرتقا – اينالاداعى ورتاعا شىعارادى، ياعني ول زاتتاردان تازارادى. مىنە، وسىلايشا اعزا مەن سىرتقى ورتا اراسىندا زات الماسۋ ءجۇرىپ جاتادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
