شىڭىراۋ
(جازۋشى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباي ۇلى تۋرالى ءسوز)
ول ادەبيەتكە ولەڭ ارقىلى كەلدى. ول وقىرمان قاۋىمعا، ەڭ الدىمەن ولەڭ ارقىلى تانىلدى. ونىڭ باسپادان شىققان “التىن شۋاق” دەپ اتالاتىن تۇڭعىش كىتابى دا — ولەڭ كىتابى بولاتىن. ياعني، ول ادەبيەت ەسىگىن اقىن بوپ اشتى.
...مەنىڭ ءابىش كەكىلباي ۇلى ولەڭدەرىمەن تانىستىعىم، الماتىعا كەلمەي تۇرعانىمدا، “جۇلدىز” جۋرنالىندا جاريالانعان “قارا تالقان” ، “وپپەنگەيمەر” جانە دە باسقا جىرلارىنان باستاۋ العان ەدى. تانىم- تۇسىنىگىم ءالى بالاڭ،تانىپ-بىلگەنىم ءالى شەكتەۋلى بولا تۇرا ، ءبارىبىر، ول ولەڭدەردەگى تاقىرىپ سونىلىعى، قارىمىنىڭ كەڭدىگى، اۋقىمىنىڭ مولدىعى بىردەن باۋراپ العان-دى. ول تۇس، مۇمكىندىگىمىزشە، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدەردە جاريالانىپ جاتاتىن ولەڭدەردىڭ ءبىر دە بىرەۋىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وقيتىن كەزىمىز عوي. ونىڭ ۇستىنە الپىسىنشى جىلدار، — ەڭ الدىمەن، ولەڭ دۇنيەسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، كوسەگەسىن كوگەرتكەن، ونى جاڭا بيىك، جاڭا ورەگە كوتەرگەن جىلدار بولاتىن.
شىعارماشىلىق باسەكەلەستىكتىڭ باس بەرمەي ابدەن شيرىعىپ، قىزىپ تۇرعان كەزى ەدى. ءبىر توبەنىڭ شاڭىن ءبىر توبەگە قوساتىن ونداي باسەكەلەستىك ىشىنەن تىزگىن ءۇزدى جۇيرىكتەردىڭ ءبىرى بولىپ كوزگە تۇسە قويۋ وڭاي ەمەس- ءتى. سولاي بولا تۇرا ءابىش كەكىلباي ۇلى ولەڭدەرى بىردەن-اق اۋىزعا ىلىكتى. ىلىككەندە دە... — وتكەندى اڭسايدى دەپ سىنالىپ ىلىكتى. ءبىراق بەلگىلى يدەيالوگيانىڭ سويىلىن سوعاتىن ونداي ۇر دا جىق سولاقاي سىنعا شىن ولەڭنىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن ءبىلىپ قالعان قاۋىم ىلىعا قويمادى، قايتا ءابىش كەكىلباي ۇلى پوەزياسىنا دەگەن ىنتازارلىق پەن ىقىلاستى كۇشەيتە ءتۇستى...
كوپ ۇزاماي قويىن قالتاعا سالىپ جۇرەتىندەي عانا شاپ- شاعىن “التىن شۋاق” جيناعى قولىمىزعا ءتيدى. كۇلشەدەي شاپ- شاعىن بولا تۇرا ءسوزى سالماقتى، قۇشاعى كەڭ، شىنىندا دا شۋاعى مول كىتاپ ەكەن. نە نارسەگە دە الدىمەن ەلەڭ ەتە تۇسەتىن، نە نارسەگە دە سەرگەكتىك تانىتاتىن ستۋدەنتتەر قاۋىمى ول كىتاپتى بىرىمىزدەن ءبىرىمىز قاقشىپ الىپ تالاسا- تارماسا وقىعانىمىز ءالى ەسىمدە. بىزگە، اسىرەسە، بالالىق شاعى سوعىس جىلدارىندا وتكەن، تۇسىنە كوكەسى مەن كۇرەڭ قىزىل باۋىرساق قوسا قابات ەنەتىن اقىننىڭ، سول ءبىر اشقۇرساق اۋىر كەزەڭگە ارنالعان ولەڭدەرى قاتتى اسەر ەتكەن- ءدى. ماسەلەن، مەن ءوز باسىم، قاراپايىم عانا جازىلا تۇرا ادام جانىن الاعاي دا بۇلاعاي ەتىپ جىبەرەردەي “قارىنداسىم نۇرايشا” اتتى ولەڭىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن، سول زامان تۋرالى جازىلعان شوقتىقتى ولەڭدەردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن.
جىلدارعا ەردى نۇرايشا.
جىلدار العا زۋلايدى.
كوز كورگەندەر شىن ايتسا
كوكەسىنەن اۋمايدى.
اۋمايدى ما مەنەن دەپ
مازالاپ ءجۇر تالايدى.
كوكەشىمدى كورەم دەپ
ايناعا كوپ قارايدى.
جاۋقازىنداي جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان قىز بالانىڭ، ءوزىن ەمەس، كوكەشىمدى كورەم دەپ ايناعا قاراۋى كىم- كىمنىڭ دە تاماعىنا تاس كەپتەلتىپ تولقىتپاۋى، كىم- كىمنىڭ دە كوزىنە جاس ءۇيرىلتىپ تەبىرەنتپەۋى مۇمكىن ەمەس. وسى جولداردا قانشاما ساعىنىش، قانشاما اڭسار جاتىر. بۇل ولەڭ اكەسىز وسكەن تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ تراگەديالىق پورترەتى!
الايدا، ءابىش سول جىلدارى ءوزىنىڭ ارناسىنا سيماي تاسىپ-توگىلگەن ارىندى شىعارماشىلىق قۋات-كۇشىن تەك پوەزياعا جۇمساعان جوق. سىن جانرىندا دا بىلەك سىبانىپ، بەلسەنە جۇمىس ىستەدى. ول ماقالالار ادەبيەتىمىزدىڭ ەڭ وزەكتى ، ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعاۋىمەن، جان- جاقتى ساراپتامالىق قارىمدىلىعىمەن، كوتەرىلگەن تاقىرىپقا مۇلدە تىڭ، مۇلدە توسىن كوزقاراسپەن قاراۋىمەن كوزى قاراقتى جۇرتشىلىقتى وزىنە بىردەن اۋدارىپ الىپ ەدى. نەسىن جاسىرامىز، سول ماقالالاردان سۋسىنداعان كوبىمىزدىڭ قاساڭ تۇسىنىگىمىز باسقاشا بايىپ، دۇنيەتانىمىمىز كەڭەيىپ، دالىرەك ايتقاندا، ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسىمىز وزگەشە قالىپتاسا باستادى. وداقتىق ادەبيەتتىڭ شىن مانىندەگى ۇزدىك ۇلگىگەرىنە ءۇڭىلىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ قيىرلارىنا كوز سالا باستادىق. بۇل — شىندىق. ويتكەنى ءابىش كەكىلباي ۇلى سول كەزەڭدە ، جاپ- جاس بولا تۇرا، ءوزىنىڭ توسەگى دە بولەك، ءورىسى دە وزگە، توسىن ماقالالارىمەن كۇن استىندا قالعان تەرىدەي ابدەن قاۋدىرلاپ، قاتىپ- سەمىپ قاساڭ تارتىپ كەتكەن سحەمالار مەن ابدەن سۋالىپ- سەمىپ قالعان سترەوتيپتەردىڭ بىت-شىتىن شىعارعان رەفورماتور-سىنشى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ونىڭ “ءداستۇر مەن ءداۋىر”، “گاملەتتىڭ مونولوگى”، “ءولى جانداردى” پۋشكين نەگە جازباعان”، “رومانداعى ادام” جانە تاعى دا باسقا ينتەلەكتۋالدى ماقالالارى ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ قۇندىلىعى مەن ءباسىن جويعان جوق دەسەك ءتىپتى دە اسىرىپ ايتقاندىق ەمەس. ماسەلەن، “ءداستۇر مەن ءداۋىر” ماقالاسىنداعى “ونەر تاريحىنا، قوعام تاريحىنا ءۇڭىلىپ الماي تۇرىپ ونەردەگى سونى قۇبىلىستى ءدال تانىپ، ءدال باعالاۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ايتپەسە، قۇت مەيماننىڭ ءوزىن ءجۇزتانىس ەمەستىگىن جەلەۋ ەتىپ، بەكەردەن- بەكەر جاۋعا جورۋىمىز مۇمكىن. نەنى باعالاساق تا ، ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ دامۋ تەندەنسياسىنان كەلىپ باعالايىق. ويتپەسەك، ادەبي ويدى، وقۋشىنى، ءتىپتى ادەبي تىرشىلىگىمىزدى تەككە الجاستىرىپ، قيانات ەتۋىمىز دە كادىك”. بۇل جولدار ادەبيەتتىڭ دە ، قوعامنىڭ دا دامۋ تەندەنسيالارىنان بەيحابار، ءىلىم- ءبىلىمى تايىز، دۇنيەتانىمى تار، ارعى- بەرگىنى سالىستىرا دا، ساباقتاستىرا دا المايتىن، ءسال نارسەگە قومپيىپ، ءسال نارسەگە قامپيىپ شىعا كەلەتىن، ءوز بۇتىنا ءوزى تولىپ، دۇنيەنىڭ تىرەگىندەي سەزىنەتىن جەلبۋاز دۇمشەلەرگە ايتىلعان ءسوز عوي بۇل. ال ونداي جەلكەنسىز جەلبۋازدار بۇگىن دە جەتىپ ارتىلادى. سوندىقتان دا ءابىشتىڭ، سول تۇستىڭ وزىندە- اق، مۇنداي استامشىل مىنەز-قۇلىققا، كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ ىسىپ-كەپكەن ەگويزمگە “رومانداعى ادام” ماقالاسىنداعى “ادەبيەتتەگى جاڭالىق وزىنەن بۇرىنعىنى ءبىرجولاتا مانسۇقتاۋ، ءبىرجولاتا قۇرتۋ جولىمەن ەمەس، ادامزاتتىڭ سۋرەتكەر ونەرىن رەالدى بولمىستىڭ بارشا ءارى مەن ءنارىن جەتكىزە الاتىن سونى ءتۇر، سونى ادىستەرمەن بايىتۋ جولىمەن ورىستەيدى” دەگەن سوزدەرى ادەيى ارناپ ايتىلعان عوي.
ال ونىڭ كەزىندە “جۇلدىز” جۋرنالىندا جاريالانعان “ولەڭ كوكجيەگى” دەپ اتالاتىن، قازاق پوەزياسىنىڭ ارعى-بەرگى وتكەلەكتەرى مەن ءورىس- كەڭىستىكتەرىن جان- جاقتى قامتىپ، ولاردىڭ اجار- كەلبەتتەرىن اشا وتىرىپ، الپىسىنشى جىلدار پوەزياسىنىڭ ەڭ ۇزدىك، ەڭ تەگەۋرىندى، ەڭ جاڭاشىل اقىندارى، بۇگىندە كلاسسيكتەرىمىز دەپ اتالاتىن قادىر مىرزالييەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ شىعارمالارىن بيىك باعالاعان، ولاردىڭ قىرى مەن سىرىنا ءۇڭىلىپ، ءدانىن ارشىپ، مايەگىن اشىپ كورسەتە بىلگەن كولەمدى ماقالاسى كەزىندە ءبىز سياقتى جاستاردىڭ تانىم كوكجيەگىن الدەقايدا كەڭەيتىپ جىبەرگەن- ءدى. ول ماقالا سول تۇستا ولەڭنىڭ عانا مارتەبە- مەرەيىن ەمەس، سىننىڭ دا مارتەبە- مەرەيىن اسقاقتاتىپ ەدى.
يا، ول جىلدار ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ادەبيەتكە ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى قىزبا قىزىل جەلدىڭ جەلىگىمەن كەلىپ، لاپ ەتىپ جانىپ، جالپ ەتىپ سونە قالاتىن بىرەۋلەر سياقتى ەمەس، بولمىسى بولەك، كەڭ ارنالى، تەرەڭ اعىستى، تىلسىم قۇپيالى، توسىن ءورىستى، شۇرايلى القاپتى، قۇنارلى توپىراقتى، ەڭ باستىسى، ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەنىن، كۇنى ەرتەڭ-اق ونىڭ قالامىنان سۇبەلى- سۇبەلى شىعارمالار، سوم- سوم ويلار، كەسەك- كەسەك بەينەلەر دۇنيەگە كەلەتىنىن دالەلدەپ بەرگەن جىلدار ەدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى دەرلىك ايرىقشا دارىن، ەرەكشە تالانت، ادەبي قۇبىلىس دەپ قابىلداعانىن ايتۋ ءلازىم. سول تۇستاردا ءجيى- ءجيى بولىپ تۇراتىن ادەبي ايتىس- تارتىستاردا دا ول وقششاۋ كوزگە تۇسەتىن. مول ءىلىم- بىلىممەن مۇزداي بوپ جاراقتانىپ العان ول، شەشىلىپ سويلەسە شەشەن، كوسىلىپ سويلەسە كوسەم بولا ءبىلدى.
ول ءوزىن عۇمىر بويى قوعام ومىرىنەن تىس قويىپ كورگەن ەمەس. سول تۇستاردا الدىمەن “قازاق ادەبيەتىندە”، سوڭىنان “لەنينشىل جاس” گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزدەرىندە ادەبيەتتىڭ مەرەيىن، ونەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرەر قىرۋار شارالاردى اتقارا ءجۇرىپ، ينەنىڭ جاسۋىنداي بولىپ جىلتىراپ كورىنگەن قانشاما بۇلاق كوزدەرىن اشتى. سونداي- اق قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتى جانىنان ادەبي كلۋب اشىپ، قانشاما تالانتتاردىڭ شىعارمالارىن تالقىلاۋعا مۇرىندىق بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارىن شەرحان مۇرتازا باسقارىپ وتىرعان “لەنينشىل جاستا” بەت- بەت ەتىپ جاريالاتتى. ادەبيەتىمىزدىڭ وسۋىنە، قاناتىن كەڭگە جايىپ وركەندەۋىنە، جاستاردىڭ ءپىسىپ- جەتىلۋىنە ۇلاناسىر تەر توكتى. ءبىزدىڭ بۇل ءسوزىمىزدى سول ءبىر ادەبي جىلدارعا كۋا بولعان بىردە- ءبىر ادام، انىق ءبىر پيعىلى باسقا بىرەۋ بولماسا، جوققا شىعارا المايدى. اتتەڭ، ادام جادىنداعى ءسوز بەن سۋرەت سول ساتىندە قارا تاقتاعا جازىلعان بورداي بوپ ايقايلاپ تۇرادى دا، كوپ ۇزاماي ءسۇرتىلىپ كەتەتىنى بار. سول وكىنىشتى. ولاي دەيتىنىمىز، بۇگىندە ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق قىرۋار شارۋانىڭ باسى-قاسىندا بولعانىن بىرەۋلەر ايتادى دا، بىرەۋلەر بىلە تۇرا ايتپايدى. نە بولعاندا دا، ول ءوزىنىڭ بىلگىر- بىلىمدارلىعىمەن، قاي ماسەلەنىڭ دە ءتۇپ-تامىرىن قوپارا سويلەۋىمەن، الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن جان- جاقتى مەڭگەرىپ يگەرۋىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتكەنىن قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. وسى ورايدا سول جىلدارى ءابىش كەكىلبايۇلىن بىزدەن جاقىنىراق بىلەتىن، نە نارسەگە دە بۇلتاقتاتپاي، ءادىل باعا، ءدال جاۋاپ بەرە الاتىن گەرولد بەلگەردىڭ “كەيبىر ورەكپىمە تۇرعىلاستارىمىز وزگەنى تىڭداۋدان گورى ءوزىنىڭ ىشىنە سىيماي جۇرگەن ويلارىن جاريالاۋعا اسىعىپ جار سالىپ جاتسا، بۇل ەرەكشە بايسالدى مىنەزبەن بۇرىن ءبىز ەستىپ بىلمەگەن كەيبىر كىتاپتار مەن اۆتورلاردى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتا باستاۋشى ەدى، سوندا ءبىزدىڭ ارامىزداعى نەبىر داۋكەس- بىلگىشتەرىمىز دە باسەڭسىپ قالاتىن” دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىك.
ەندى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىندەگى ەڭ باستى كەزەڭ، جازۋشىلىق كەزەڭى باستالدى.
مەن ءوز باسىم ءابىشتىڭ پروزاسىمەن العاش رەت 1964 جىلى “جۇلدىز” جۋرنالىندا جاريالانعان “اجار” تريپتيحى ارقىلى تانىسقان ەم. ادەبيەتتەگى ءوزىنىڭ ورنىن ءارى اقىن، ءارى سىنشى رەتىندە بەلگىلەپ العان اعامىزدىڭ اياق استىنان جازۋشىلىققا اۋىسىپ كەتكەنىن كورگەن ءبىز، العاشىندا ابدىراپ قالعانىمىز راس. اسىرەسە، بۇل ولەڭ جازاتىن، جازعاندارىن سياسى كەبەر-كەپپەستەن، ەكى كۇننىڭ بىرىندە، الدىنا اپارىپ قاراتىپ جۇرگەن مەن سياقتى بوزوكپەگە ءتىپتى دە توسىن وقيعا ەدى. العاشقىدا جاقىن اعام، اقىن اعام دەپ جۇرگەن ادامىم ويدا جوق جەردەن ىرگە كوتەرىپ باسقا جاققا كوشىپ كەتكەندەي حالدە بولعانىم راس. ول كەزدە مەن ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ ەڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر سالعانىن قايدان بىلەيىن.
شاعىن-شاعىن ءۇش اڭگىمەدەن قۇرالعان “اجاردى” باس الماي وقىپ شىقتىم. ارينە، اۆتورلىق كىرىسپەدەگى “ءبارىنىڭ دە باستى كاھارمانى — اجار، تىرشىلىك اجارى — ايەل.
بومبادان باستاپ، بەيباستاق قالجىڭعا دەيىن ادامنىڭ ادامعا ىستەيتىن قياناتىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا تانىمەن، جانىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن كۇيزەلەتىن تەك ايەل عانا” دەگەن سوزدەردى شولىپ شىقتىق. ءۇش اڭگىمەنى وقىپ بىتىرگەندە كىرىسپەدەگى وسى ءبىر شاعىن پىكىردىڭ راستىعىنا ودان سايىن كوزىڭ جەتە تۇسەدى. اسىرەسە، ماعان تريپتيحتاعى العاشقى اڭگىمە “كوز جاسى” قاتتى اسەر ەتتى. “تاڭ الدەقاشان اتقان. تور-تور كەرەگەنىڭ كوزىنەن ەسكەن تاۋ بويىنىڭ شىق-شىلامدى سالقىن لەبى جىلى كورپەدەن تۇرا بەرگەن نۇرتايدىڭ دەنەسىن ءدىر ەتكىزدى،” — دەپ باستالاتىن ول اڭگىمەدەن ءاپ دەگەننەن الدە ءبىر ىزعار لەبىن سەزىنىپ، ءارى قىزىعا، ءارى قۇنىعا وقىپ شىققانىم ەسىمدە.
بۇل اڭگىمە — سوعىس سالعان لاڭنىڭ قۇربانى بولعان ايەل تاعدىرى، انا تاعدىرى تۋرالى، سونداي- اق قاپەرسىز ءوسىپ كەلە جاتقان بالاۋسا بالعىننىڭ سۇيەگىنە عۇمىر بويى تاڭبا بوپ تۇسەر قاسىرەتى جايلى اڭگىمە. اڭگىمە كەيىپكەرى اجار قۇداي قوسقان قوساعىنان ولىدەي ءبىر ايرىلىپ، از كۇن بولسا دا، جانىنا مەدەۋ بولعان جاننان تىرىدەي ەكى ايرىلىپ، سولاردىڭ كۇيىنىشى مەن وكىنىشىنىڭ ورنىن تولتىرعانداي بوپ قىلتيىپ ءوسىپ كەلە جاتقان كوز قۋانىشى قۇيتاقانداي ۇلىنىڭ الدەقانداي وسپادار بىرەۋدىڭ سۇرقيا، سۇمپايى سوزىنەن ءجابىر- جاپا شەككەنىن كورىپ مۇلدە جاسىپ، ورنىنان تۇرا الماستاي بولىپ ومالىپ وتىرىپ قالادى. ءۇمىتى قىرقىلىپ، جارىعى سونگەندەي بولادى.
ال بالا تاعدىرى ودان دا اۋىر. جانقوجانىڭ بالاسىمىن دەپ جۇرسە، ءتىپتى دە ولاي ەمەس ەكەن. جانقوجا وپات بولعاننان كەيىن تۋىپتى. ونى وجار سابيتتەن ەسىتتى. مىنا ءبىر ۇزىندىگە كوز توقتاتا كەتەيىك. «ءۇن قاتا الماي سازارىپ قالعان اناسىنىڭ سابيتتەن ءوشىن قايتارمايتىنىن نارتاي ءتۇسىندى.
ەرتەسىنە ول تاعى مازاقتار دەپ مەكتەپكە بالالاردىڭ ەڭ سوڭىنان كەشىگىپ كەلدى.
كلاسقا كىرە بەرگەندە ءمۇعالىم:
— نەگە كەشىكتىڭ؟ — دەپ سۇرادى. ءوڭى جىلى. نۇرتاي ۇندەگەن جوق. ءمۇعالىم جۋرنالدى الدى.
— جارايدى، اتىڭ كىم؟
— نۇرتاي.
— فاميلياڭ؟
نۇرتاي ءۇنسىز.
— فاميلياڭ كىم؟ كوكەڭنىڭ اتىن ايتا قويساڭ بولادى.
بالا جالت بۇرىلىپ ەسىككە زىتا جونەلدى. ءمۇعالىم اڭ- تاڭ. نۇرتايدىڭ ستولدىڭ ۇستىندە قالىپ قويعان داپتەرىنىڭ بەتىندە ەكى تامشى جاس مولدىرەيدى”. كوز جاسى! بۇل كوز جاسى، ەندى ونىڭ ءعۇمىر بويى جانىن جەگىدەي جەپ، تاماعىنا كەپتەلىپ وتەتىن قۇسا جاسىنا اينالماق. قانداي ايانىشتى تاعدىر!
ءابىش كەكىلباي ۇلى پروزاداعى ءوزىنىڭ تۇڭعىش تۋىندىلارى وسى “اجار”تريپتيحى مەن قۇرمانعازىنىڭ تۇرمەدەن قۇتىلىپ ەلىنە جول تارتىپ كەلە جاتقان كوڭىل- كۇيىن سۋرەتتەگەن “اش ءبورى” ارقىلى- اق قازاق ادەبيەتىنە جاڭا لەپ، سونى سەرپىن اكەلگەن- ءدى. كوپ ۇزاماي جاڭا اڭگىمەلەر مەن جاڭا حيكاياتتار دۇنيەگە كەلدى. ول شىعارمالارىندا سەكسەن سەڭگىر، قىرىق قاتپاردان تۇراتىن ادام جانىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ءۇڭىلىپ، ونى بۇكىل بولمىس-بىتىمىمەن ءارى بوياۋلى، ءارى اجارلى كوركەمدىكپەن كورسەتە بىلگەن جاس جازۋشىعا دەگەن ىلتيپات بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. اسىرەسە، ونىڭ قىرتىسىنا تۇرەن تۇسپەگەن تىڭ جەردىڭ قۇيقاسى اۋدارىلعان قارا توپىراقتاي قۇنارلى ءتىلى كىم- كىمدى دە ءتانتى ەتكەنى ءسوزسىز.
... ءدال وسى جەردە شامالى ايال ەتىپ، از عانا شەگىنىس جاساعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ويتكەنى جازۋشى دەگەن ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا تەك زامان مەن ۋاقىت بەينەسىن جاسايتىن، سول زامان مەن ۋاقىت تىنىسىن بويىنا سىڭىرگەن كەيىپكەرلەر سومدايتىن ۇستا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ ءوزى دە ماڭدايىنا جازىلعان مىنا تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن ارقالاپ، قيىندىعىن بەلشەسىنەن كەشىپ، ونىڭ نەبىر قۇيتىرقى ارەكەتتەرى مەن امالى كوپ ايلا- شارعىلارىن باسىنان وتكىزەتىن، تالاي-تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەرىن، سان-ساپات الاساپىراڭدى كەزەڭدەرىن كورەتىن ءومىر دەپ اتالاتىن ۇلى شىعارمانىڭ كەيىپكەرى عوي. ياعني، ءابىش كەكىلباي ۇلى ونسىز دا ءسىڭىر سوزدىرىپ، جۇلىن توزدىراتىن شىعارماشىلىقتىڭ ازاپتى بەينەتىنەن باسقا، اللا تاعالانىڭ پەندەسى، قوعامنىڭ ازاماتى رەتىندە مىنا ءومىردىڭ تالكەگىن دە، ءتاشپىسىن دە از كورگەن جوق...
ءبىر كۇنى “ءابىشتى ارمياعا الاتىن بولىپتى” دەگەن ءسوز قارا كۇزدە تەرىسكەيدەن سوققان سۋىق جەلدەي قالا ءىشىن سۋماڭداپ ارالاپ كەتتى. اڭ- تاڭبىز. بۇل قالاي بولعانى؟ جاسى بولسا وتىزدى يەكتەپ قالدى. سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ادام ەمەس، ۇيىندە بالاپانداي بوپ اۋزىن اشىپ وتىرعان شيەتتەي بالا-شاعاسى، قۇداي قوسقان قوساعى، سوناۋ جەر ءتۇبى ماڭعىستاۋدان ەل- جۇرتتان ايىرعانداي بوپ الىپ كەلگەن قارت اناسى بار. ءاپ- اجەپتاىر بەلدى قىزمەتتە. ونىڭ ۇستىنە دەنساۋلىعى دا اناۋ ايتقانداي كەرەمەت ەمەس. جۇرەگىندە كىنارات بار. سودان دا كەيىنگى كەزدە دەنەسى تولىسىپ كەتكەن. ونىڭ قارا جۇمىسقا قولاپايسىز، دەنە ەڭبەگىنە مۇلدە جوق ەكەنىن، مىلتىق تۇگىلى كەتپەن مەن كۇpەكتى قالاي ۇستاۋدى ءجوندى مەڭگەرمەگەن ادام ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ايتەۋىر قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا، ەرتەدەن كەشكە دەيىن تەمىر تاعانىڭ ءوزىن توزدىراتىن سارتىلداعان ءجۇرىس پەن تارسىلداعان اتىسقا جارايتىن جان ەمەس. ونداي كىسىگە كۇنى تۇسەتىندەي كەڭەس وداعىنىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى ەكەن؟! تەپسە تەمىر ۇزەتىن، قۇرىشتاي بەرىك، قىلىشتاي وتكىر جىگىتتەر جەتەرلىك ەمەس پە؟! ءبىز بۇل جەردە تاۋسىلعانداي بولىپ سويلەمەس تە ەدىك، ەگەر جۇرتتىڭ ءبارىن جاپپاي الىپ جاتسا... ءبىراق ولاي ەمەس قوي.
سول جىلدارى كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو اراسى الدەنەدەن شيەلەنىسىپ، ءبىر- بىرىنە وق اتىپ، ءبىر- بىرىنە بومبا لاقتىرىپ جاتقان-دى. ەڭ سۇمدىعى ، ءابىشتى سول قىپ- قىزىل ءورتتىڭ، ياعني جوڭعار الاتاۋىنداعى جالاڭاش كولدە بولىپ جاتقان قىپ- قىزىل سوعىستىڭ ىشىنە الىپ كەتپەك. ەندى عانا كەمەلىنە كەلىپ، ءپىسىپ- تولىسىپ كەلە جاتقان، بەرگەنىنەن بەرەرى مول، ەل بوپ، جۇرت بوپ ەرتەڭىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ، بارعان سايىن جوتالانىپ، تۇلعالانىپ كەلە جاتقان جاستى كوزاپارا ولىمگە ايداعانمەن بىردەي عوي بۇل. سول ءبىر كۇندەرى ءىشى قان جىلاپ تۇرسا دا سىرتىنا شىعارا بەرمەيتىن ءدىلى قاتتى جۇمەكەن اعامنىڭ “بۇل — ءابىشتىڭ وسكەنىن كورە المايتىن ءىشى تار بىرەۋلەردىڭ ادەيى جاساپ وتىرعان قىساستىعى. ايتپەسە ، ابىشتەن قانداي سولدات شىعادى. كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوق. وتقا، وققا ادەيى ايداپ وتىر” — دەپ، كوزى جاساۋراپ كىجىنىپ، تىستەنىپ سويلەگەنى ءالى كوز الدىمدا. مۇنداي كۇدىك-كۇمان ءبارىمىزدىڭ دە كوكەيىمىزدە بولعان ەدى. ءاسىلى، نە بولعاندا دا، وزگەلەردەن وقشاۋ كورىنىپ كەلە جاتقان، كەۋدەسى كومبە، تالانت-دارىنى تاۋداي ازاماتتى نە جاسىتىپ، نە مەرت ەتىپ جىبەرۋدىڭ امالى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ءبىزدىڭ ويىمىزدان ءالى دە سەيىلە قويعان جوق...
قۇداي جارىلقاپ، ءابىش اعامىز وق استىنان امان-ەسەن ورالدى. قايراتتانىپ، جالدانىپ ورالدى. كەلە سالا بىردەن جۇمىسقا ارالاسىپ كەتتى. كينوستۋدياعا باس رەداكتور بولىپ ورنالاستى. ول ىستە دە ابىرويسىز بولعان جوق...
ءبىراق ول، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىز، اسكەرگە نەگە العانى تۋرالى دا ، اسكەردە بولعان جىلدارى جايلى دا اقتارىلىپ كوپ ايتا بەرمەيتىن. ءبىز دە سۇراپ، شۇقشيعان ەمەسپىز. بەينە ءبىر، ول اسكەردە وتكەرگەن ەكى جىلىندا قولىنا قالام الماعانداي، ەشتەڭە جازباعانداي بولىپ كورىنەتىن. سويتسەك، ءتىپتى ولاي ەمەس ەكەن. ونى ءبىز تەك 1999 جىلى “دۇنيەعاپىل” دەپ اتالاتىن ولەڭدەر جيناعىن وقىعاندا ءبىراق بىلدىك. وقىعاننان — اق ۇققانىمىز، سوناۋ ءبىر جىلدارى ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدى جەگىدەي جەپ، قۇرتتاي كەمىرگەن كۇدىك- كۇمان ءابىشتىڭ وزىندە دە بولىپتى.
شىعانداپ شىعا شاۋىپ ءاپ دەگەننەن
بارادى داۋرەن ءوتىپ اتتەگەنمەن،
اۋەلدەن اۋسەلەڭدى بىلگەنىمدە
جۇرمەس پە ەم وزگەلەردەي اكتەپ ولەڭ.
ويتپەدىم، ايتقىش دەگەن اتاققا ازدىم،
اتاقتى قيادى ما شاتاقتى ازعىن.
اقيقات ىزدەگىش ەڭ، كورىپ كەل ، — دەپ
جونەلتتى جەر تۇبىنە، وكوپ قازدىم، —
دەپ كۇيىنە وتىرىپ، ونى اسكەرگە الۋدىڭ ارعى استارىندا ءبىر قارا نيەتتى بالەلىكتىڭ، سۇر جىلانداي سۋماڭداعان سۇرقيالىقتىڭ جاتقانىنان حابار بەرگەندەي بولادى دا، تاعى ءبىر ولەڭىندە
بۇل زامان بۇل شاڭىراققا نەگە ءوش بولدى،
ىندىنى تويمايتىن ءبىر وڭەش بولدى.
وتىز جىل ويراندالىپ كەلگەن وردام
وڭالىپ كەتە المايتىن ەلەس بولدى.
وبىر جىل اۋدارىپتى اتامدى اتتان،
قان قاساپ قاق كەۋدەدەن اكەمدى اتقان،
قىتايدىڭ قىلعىپ سالار ءبىر شاباعىن
جاساماق جاۋىز سۇمدار مەن اقىماقتان.
جەلبەڭدەپ جەل وتىندە نەم بار ەدى،
وجەڭدەپ وسيەتىمە كىم زار ەدى؟
قىرقىلىپ قىلتاسىنان كەلگەن تۇقىم
جەر باسىپ جۇرگەنىمە دىلگار ەدى.
زار يلەپ ەل شەتىندە شەشەم قالدى،
ەڭىرەپ ەكى بىردەي بوپەم قالدى.
قاجاعان قاعاز، قالام قاي ساپپاستىڭ
مەن تالاپ الدىم ەكەن مۇكاممالىن!
قيقۋلاپ قيسىنى جوق ماقتان قۋعان،
ەسەردىڭ مەن قايسىسىن تاقتان قۋعام ؟
اۋزىمنان جازدىم با الدە، ايتپاي كەتىپ
شاتپاعىن ءبىر دوكەيدىڭ شاتقان- بۋعان؟
بىلمەدىم بۇل جالانىڭ ءتۇبى قايدان، —
قۋالاپ شىقپاق جەرى قىزىل ويران.
جەر قازىپ، وي ساپىرىپ جەتە المادىم،
توقتايتىن مەدەت سۇراپ ءبىر قۇدايدان، —
دەپ ناليدى. اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەندە جازىلعاندىقتان دا ورىندالۋ جاعى ولپى-سولپىلاۋ بۇل ولەڭدى وقىعان جان ءابىشتىڭ سول كەزەڭدەگى شەر- مۇڭىن، زار كۇيىن بۇكىل تۇلا بوي، جان- جۇرەگىمەن زەردەلەپ سەزىنەرى ءسوزسىز. ونىڭ قانشاما الاسۇرىپ الاساپراندى كۇي كەشكەنىن، قانشاما ازاپتى اۋىرتپالىق ارقالاعانىن بۇگىنگى قاۋىم، اسىرەسە، جاس ۇرپاق، بىلە ءجۇرسىن دەپ بۇل ولەڭدى تۇتاستاي كەلتىرىپ وتىرمىز. ارينە، ءابىش كىل وسىلاي، ءتىپتى “جىرا مەن جىقپىلى كوپ جوڭعار تاۋدىڭ، شۇرق-شۇرق تەسىك قىپ ومىراۋىن، جاپپاي قازىپ شىعامىز ءتۇن اتاۋلى، ال كۇن بويى توپەيدى قوڭىر جاۋىن” دەسە دە مۇلدە ساعى سىنىپ، تۇڭىلە مۇڭايىپ، دۇنيەدەن باز كەشكەندەي ءبىر جولا قاۋساپ-قاجىپ قالمايدى. ءىشىن الاي-دۇلەي ەتىپ كەرنەگەن اشۋ- ىزادان، نامىس پەن جىگەردەن قايرات پەن قۋات الىپ
يرەك ويلار كۇيرەتكەن كۇيزەلىسپەن
جان- جاعىما جاق اشپاي كۇيگەم ىشتەن.
ەل شەتىندە ولسەم دە بيىك تۇسەم
تۇزاق قۇرعان ىزىمە سول نايىستەن.
دەپ ءدۇر سىلكىنگەندەي بولادى دا،
بۇلعاڭداۋدى قويامىن بۇلا جاستاي،
ارزىمسىزعا اۋزىمدى تۇرام اشپاي.
زىمىرانداي زىرقىراپ شىعام كوككە
راكەتامەن اتپاسا قۇلاماستاي، —
دەپ وزىنە-وزى انتتاي بەرىك ءسوز بەرەدى. ارينە، ول وتان باسىنا كۇن تۋىپ، وعان جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر كىسىدەي بولىپ اتتانىپ جاتسا بۇلاي تىستەنىپ، بۇلاي اپشىپ، اشىنىپ سويلەمەس ەدى. اڭگىمە، قالامنان باسقا قارۋ ۇستاپ كورمەگەن ادامدى بىرەۋلەردىڭ قاساقانا قىساستىقتىڭ قىستالاڭ جولىنا سالىپ جىبەرگەنىندە بولىپ تۇر عوي...
الگىندە ايتىپ وتكەندەي، ول اسكەردەن قايراتتانىپ، جوتالانىپ كەلدى. بىرەۋلەردەن كەك قايتارام، ءوشىمدى الام، كەتكەن ەسەمنىڭ ورنىن تولتىرام دەپ ەمەس، ارينە. ءوزى ايتقانداي، “ارزىمسىزدارعا” ءسوزىن قور قىلماي، تۇككە العىسىزدارعا ۋاقىتىن بوسقا سارپ ەتپەي، جىلماڭداعان جىلپوستارعا ويىن دا، بويىن دا الدىرماي، بار كۇش-قۋاتىن ەل مەن جەر الدىنداعى پارىزى مەن بورىشىن وتەۋگە، شىعارماشىلىققا سارقىپ جۇمساۋ ءۇشىن. بەلىن بۋىپ، بىلەگىن سىبانىپ، بەستى ايعىردىڭ قىلىنان ەسكەن شىلبىرداي شيراتىلا شيرىعىپ كەلگەن ول كوپ ۇزاماي-اق جاڭا دۇنيەلەرىن بەرە باستادى. سول شىعارمالارىمەن ول قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ەندىك-بويلىقتارىن، بۇرىن- سوڭدى تۇرەن تۇسپەگەن تىڭ ورىستەرىن، بىزگە بەلگىسىز توسىن پارامەترلەرىن اشتى. ياعني، اتاقتى “دالا باللادالارى” دۇنيەگە كەلدى.
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ پروزاسى، شارتتى تۇردە تاقىرىپتاپ جىكتەسەك، كەسەك-كەسەك ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. ولار: اڭىز- اڭگىمەلەر، بۇگىنگى زامان جانە ناقتى تاريحي تاقىرىپتار.
ءسوز جوق، ءابىش كەكىلبايۇلىن قازاق ادەبيەتىندەگى ءبىتىم- بولمىسى ەرەك، تامىر سالعان توپىراعى وزگەلەردەن بولەك جازۋشى ەتىپ تانىتقان دا، الدىمەن كەڭەس وداعى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا، ودان ءارى الەمدىك ارەناعا الىپ شىققان دا اڭىز-اڭگىمەلەر نەگىزىندە تۋىنداعان وسى “دالا باللادالارى” دەر ەدىك. قانداي ءبىر اڭىزدىڭ بولماسىن وزەگىندە تىندەي سوزىلىپ لۇپىلدەپ سوعىپ تۇرعان شىندىق جاتاتىنى ءسوزسىز. ءبىر كەزدەگى بەلگىلى ءبىر شىن وقيعانىڭ اۋىزدان اۋىزعا، ەلدەن ەلگە كوشىپ ، عاسىردان عاسىر قۋالاپ، سول ۇزاق ساپاردا جول-جونەكەي قىرىق قۇبىلىپ، سەكسەن سىلانىپ تۇرعان تالاي قيال الەمىنىڭ القاسىن تاعىنىپ، جاساۋىنا مالىنىپ شىعا كەلگەندە، ونىڭ تۋعان جەرى كومەسكىلەنىپ، شىققان تەگى بۇلدىر تارتىپ كەتەتىنى، بارا- بارا اڭىزعا اينالاتىنى راس. ءابىش كەكىلباي ۇلى، مىنە، وسى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ وزەگىندەگى قان تامىرداي لۇپىلدەپ سوعىپ تۇرعان تىندەي شىندىقتى ۇستايدى دا، ونى تۇمشالاپ، تۇمانداندىرىپ تۇرعان ارتىق ەلەمەنتتەردەن اجىراتىپ، ارشىپ الادى. ياعني، قيال الەمىنىڭ القاسىن تاعىنىپ، جاساۋىنا مالىنىپ تۇرعان شىندىقتى شەشىندىرىپ، ونىڭ باسىنا رەاليزمنىڭ تەر سىڭگەن، كۇن جەگەن مالما تۇماعىن، يىعىنا رەاليزمنىڭ شەكپەنىن جابادى. ياعني، ونىڭ وزەگىندەگى تىندەي سوزىلعان شىندىقتى قيالدىڭ قاناتتى اتىنان ءتۇسىرىپ، ءوزىنىڭ تورتوبەلىنە قايتا وتىرعىزادى. ەندى ونىڭ ءابىش قالامىنىڭ قۇدىرەتىمەن قالىپتى، قاراپايىم، ءبىراق كوركەم ءومىرى باستالادى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، ايتۋعا عانا جەڭىل بولعانىمەن، ۇلكەن تالانت قۋاتى مەن تاباندىلىقتى، مول زەردە مەن ءبىلىمپازدىقتى تالاپ ەتەتىن شىعارماشىلىق پروسەسس.
ارينە، ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ جازۋشىلىق ەرەكشەلىگى قيال قاناتىنا ءمىنىپ اسپانداپ كەتكەن شىندىقتى قالىپتى ومىرگە قايتا تۇسىرۋىندە عانا ەمەس، ونىڭ جازۋشىلىق سيپاتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن، ەڭ الدىمەن، وتكەن زاماننىڭ ادەت-عۇرپىن، تىرشىلىك-قارەكەتىن، فيلوسوفياسىن، پسيحولگياسىن، وي- ساناسىن، ءبولمىس-بىتىمىن بۇگىنگى وسى زاماننىڭ ورتاق ءمورالى مەن ەتيكاسى نەگىزىندە قاراستىرىپ بۇكىل ادامزات بالاسىن تولعاندىرىپ وتىرعان ورتاق ماسەلەلەر كوتەرۋىنەن ىزدەگەن دۇرىس. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ءون بويىنداعى تايتالاس- تارتىسقا ءتۇسىپ جاتقان جاماندىق پەن جاقسىلىق، سۇيىسپەنشىلىك پەن زۇلىمدىق عاسىرلار قويناۋىنداعى تاريح ساحناسىندا ەمەس، بۇگىنگى كۇن ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى.
ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ بۇل كەزەڭدەگى جۇرتتىڭ ءبارىن وزىنە جالت قاراتقان تۋىندىسى العاش رەت “جۇلدىز” جۋرنالىندا جاريالانعان “كۇي” حيكاياسى بولدى. ول حيكاياعا قاناتتاس، قانداس ەكى ەل اراسىنداعى ولىسپەي بەرىسپەيتىن وشپەندىلىك ارقاۋ بولعان. ول وشپەندىلىكتىڭ نەدەن تۇتانىپ، نەدەن باستالعانىن ەشكىم دە ءدال اتاپ، ەشكىم دە ءدال تۇستەپ بەرە المايدى. ۋلى تامىرى تەرەڭگە جايىلىپ كەتكەن قاتال دا قانىپەزەر ونداي وشپەندىلىك قۇرساعىنان كەگىم بار ، ەسەم كەتتى دەپ، شەڭبەلىمەن قان ۋىستاپ جاۋىزدىق قانا تۋماق. سول وشپەندىلىك ۋىتىن قانىنا سىڭىرگەن ، ءوز ەلىن قورعاۋدى، ەڭ الدىمەن، وزگە ەلدى قورلاۋ دەپ ۇعاتىن جونەيت، ءدۇيىمقارالار دۇنيەدەگى نە نارسەنى بولسىن قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشىمەن سويلەسەتىن جاۋىزدىق قانا شەشە الادى دەپ ويلايدى. ولار ءوز ەلىن ىقتىرىپ، وزگەنى بۇقتىرىپ تۇراتىن كۇش تەك وزبىرلىق پەن وكتەمدىك دەپ بىلەدى.
سويتسە، جاۋىزدىق تەك وزگە ەلدى قىرىپ، تەك وزگە ەلدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ قويمايدى ەكەن. ول سونىمەن بىرگە ءوز ەلىن دە وبىپ، ءوز ەلىن دە جالماپ، ءوز ەلىنىڭ دە شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەتىن اراندى اجداھا ەكەن. مۇنى جونەيت كورەر كوزگە قوراش قارشىعاداي عانا دومبىراشىنىڭ ءبىتىم مەن بىرلىككە شاقىرعان كۇيىن تىڭداعاندا بارىپ سەزىنگەندەي بولادى.
سول تارتىلعان كۇي كوكىرەگىن وشپەندىلىك پەن كەك جايلاعان جونەيتتىڭ بۇكىل ىشكى الەمىن استاڭ- كەستەڭ ەتتى. ءبىراق ول كۇي اسەرىنەن پايدا بولعان ءوز بويىنداعى ول قۇبىلىستى بىردەن ەلەپ، ەكشەي المادى. كەسىم ايتىلدى، ۇكىم ورىندالدى. كۇيشىنى ايدالاعا اپارىپ باسىن عانا قىلتيتىپ تىرىدەي كومىپ تاستادى.ءبىراق جونەيت كۇيشىدەن قۇتىلعانمەن كۇي رۋحىنان قۇتىلا المادى. ەندى كۇي رۋحى جونەيتپەن جەكپە- جەك قالدى. اقىرى سول كۇي رۋحى جونەيتتى وپات ەتتى دە، ونىڭ ۇرپاعى قۇربانعا قارۋ ەمەس، دۋتار ۇستاتتى.
جالاڭداعان جاۋىزدىق پەن ورشىگەن وشپەندىلىك ادام ايتقىسىز، جانتۇرشىگەرلىك قاتىگەزدىكتى عانا تۋدىرادى. ءدۇيىمقارانىڭ كوكبورىنى وپىرىلىپ قۇلاعان كونە كورگە اياق-قولىن بايلاپ تىرىدەي لاقتىرىپ جىبەرۋى، جونەيتتىڭ كۇيشىنى ايدالاعا باسىن عانا قىلتيتىپ كومىپ تاستاۋى... سونداي- اق قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ پروسەسى كىم-كىمنىڭ بولسىن توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتار، ەتىن ەزىپ، سۇيەگىن سىرقىراتار اۋىر ەپيزود. ەندى ول ماڭگۇرتتەر شىققان تەگىن دە، ءتۇپ-تامىرىن دا، تۋعان جەر،تۋعان ەلىن دە بىلمەيدى. ەستەن، سانادان، اقىلىنان ايىرىلىپ ماڭگىپ قالعان قۇر سۇلبالار.
جالپى، بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدىك رۋحاني اينالىسقا ءتۇسىپ كەتكەن ماڭگۇرتيزمدى ەڭ العاش دۇنيەگە كەلتىرگەن، ءسوز جوق، ءابىش كەكىلباي ۇلى. وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى بولماسا كەرەك.
كەزىندە “كۇي” حيكاياسى قازاق ادەبيەتىندە قۇبىلىس رەتىندە تانىلدى دا، ىلە-شالا الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ءقادىرلى دەگەن ادەبي ورتالاردا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. ماسەلەن، كورنەكتى سىنشى ل. تەراكوپيان بىلاي دەپ جازدى: “وتكەن ءومىردىڭ كونە بەتتەرىن اشا وتىرىپ، تاريحي شىندىقتان اۋىتقىماسا دا ، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ بۇل پوۆەسى بۇگىنگى كۇننىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىنە جاۋاپ بەرەدى. بۇل شىعارما ادام بويىنداعى تۆورچەستۆولىق باستاۋ كوزىن، وزىنشە ويلاۋ قۇقىن اسپەتتەيدى” . دەسە، بەلگىلى نەمىس سىنشىسى گەربەرت كرەمپيەن “ادايلار مەن تۇركمەندەر اراسىندا جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان الاۋزدىقتان حاباردار ەتەتىن وسى وقيعالار كوشپەندى حالىقتاردا بۇرىن تاريح بولمادى دەگەن قاۋەسەتتى جوققا شىعارادى، مۇنداي قاۋەسەت بۇرىن قازاقتارعا دا تاڭىلىپ كەلگەن ەدى... سونىمەن قاتار، ورتا ازيا دالاسىندا وتكەن كىشىگىرىم قاقتىعىستى سۋرەتتەۋ ارقىلى ۇلكەن قوعامدىق ءمانى بار، گۋمانيستىك ءمانى بار حيكايا جازۋعا بولاتىنىن دالەلدەيدى. قازاق جازۋشىسى ەرتەدەگى ۇلتتىق تاريحقا ۇڭىلسە دە، بۇگىنگى زاماندا، مىسالى، افريكا حالىقتارى ءۇشىن ايرىقشا ءمانى بار وتە كوكەيتەستى ماسەلەلەردى قوزعايدى”.
ەكى سىنشى دا وسى سوزدەرىمەن-اق “كۇيدى” الەمدىك، ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى قوزعاعان قارىمدى شىعارما ەكەنىن كورسەتىپ بەرىپ وتىرعان جوق پا؟!
سونداي- اق كولەمى جاعىنان شاپ- شاعىن، ال كوتەرەر ماسەلەسى قارا ناردى قايىستىرارداي “شىڭىراۋ” حيكاياسىنداعى استارلى، اۋقىمدى وي قانداي! جالپى، ءا. كەكىلباي ۇلى شىعارمالارىنىڭ قۋاتى مەن كۇشى استارىندا جاتادى. سوندىقتان ءابىش تۋىندىلارىنداعى ايتىلار وي مەن كوتەرىلەر ماسەلەنى استارىنان ىزدەگەن دۇرىس. امال نە، كوبىمىز-اق ءابىش شىعارمالارىنىڭ سىرتقى ءماتىنىن وقيمىز دا، ونىڭ استارى مەن تەرەڭىن وقي بەرمەيمىز. سودان بارىپ ءوز تايىزدىعىمىزدى كورمەي “اۋىر جازادى” دەپ اۆتوردى ورىنسىز كۇستانالاپ جاتاتىنىمىز بار. ال، شىنىندا، ءابىش شىعارمالارىن وقۋ ءۇشىن، ونى قورىتۋ ءۇشىن ءبىراز دايىندىق كەرەك. سونىمەن بىرگە ونىڭ شىعارمالارى ءوز وقۋشىلارىنان ءۇستىرت قىزىعىپ وقۋدى ەمەس، زەرتتەپ ءۇڭىلىپ، تاراتىپ- تانىپ وقۋدى تالاپ ەتەدى. سونىمەن “شىڭىراۋداعى” بەينەتقور قۇدىقشى ەڭسەپ ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعالى بەرى جاپان دالا، ءشولدى ايماقتى مەكەن ەتكەن ەلدە جەر قازىپ، سۋ شىعارىپ ەڭبەك ەتتى.تالعاپ جۇتار ءبىر تامشى سۋعا زار بولىپ، تاڭدايى كەۋىپ وتىرعان ەلدىڭ مەيىرىن قاندىراتىن تالاي- تالاي كۇمپىلدەگەن شىڭىراۋلار قازىپ بەردى. سول ايماقتاعى تەڭدەسسىز قۇدىقشى اتاندى. ءبىراق ونىڭ ازاپ پەن بەينەتكە تولى ءومىرى ەسكەرىلىپ، ەلەنىپ، باعالاندى ما؟ جوق. قايتا مازاق پەن كەلەكەگە اينالدى. اياققا باسىلدى. ءبىراق سوندا دا ول ءوز ءومىرىن قۇربان ەتىپ، اسا ءبىر جانقيار جانكەشتىلىكپەن سول وڭىردە جوق، عۇمىرى سارقىلۋ دەگەندى بىلمەيتىن ەڭ تەرەڭ شىڭىراۋ قازىپ ءوز ونەرىن اسقاق ەتىپ كەتتى.سول ءۇشىن دە اياي وتىرىپ، ونى ماقتان تۇتاسىڭ! ويتكەنى ونىڭ ءوزى ولسە دە، ونەرى ولگەن جوق. ونەرى ەرتەڭگە تاۋسىلماس قازىنا ، ماڭگىلىك مۇرا بوپ قالدى.
ول كوتەرگەن بۇگىنگى كۇننىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى سول ءبىز ايتىپ وتىرعان استارلى وي مەن سول استارلى قۋاتتان تانىلىپ، تارالادى. “باسەكە” حيكاياسىندا اسىلىن اياق استى ەتىپ تىنعان قىزعانىش قاراستىرىلسا، “حانشا داريا حيكاياسىندا” ءوزىنىڭ ەلى مەن جەرىنىڭ كەتكەن كەگى ءۇشىن، نامىسى ءۇشىن قانقۇيلى قانىپەزەردىڭ الدىندا دا ءيىلۋدى بىلمەيتىن ادام جانىنىڭ اسقاقتىعى جىرلانادى...
“دالا باللادالارىنىڭ” زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلاتىن “اڭىزدىڭ اقىرى” رومانى دا ءوزىنىڭ تۇتاس كەسەكتىگىمەن، ماسشتابتىلىعىمەن، ءارى تەرەڭ، ءارى بيىكتىگىمەن ايرىقشا ورىن الادى. بۇل رومان اسا كۇردەلى، قاتپار- قاتپارلاردان تۇراتىن فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق شىعارما. ول تارتىستى ىشكى مونولوگتارمەن،سانا اعىمى ادىسىمەن جازىلعان. ادام جانىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جاتاتىن نەبىر قۇپيا قۇبىلىستارىن، اعىستى يىرىمدەرىن جان- جاقتى اشىپ كورسەتۋگە ءتيىمدى بۇل ءتاسىلدى ءابىش وتە ءساتتى پايدالانا بىلگەن.
رومان كەيىپكەرى ۇلى ءامىرشى دە كۇنى كەشە عانا قاتارداعى قاراپايىم جان بولعان. ول دا مىنا ومىردەگى جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى سياقتى تالاي- تالاي كەزەڭ، تالاي- تالاي اسۋلاردان وتكەن. قينالعان، قۇقاي كورگەن، قۋعىن- سۇرگىنگە تۇسكەن. ءبىراق ول اسا ايلالى، اسا اقىلدى ەدى. سودان دا ول وزگەلەردەن اقىلىن دا، ايلاسىن دا اسىرا ءبىلدى. اڭدىسقانداردىڭ ءبارىن تورعا دا تۇسىرە ءبىلدى، ورعا دا قۇلاتا ءبىلدى. ءبارىن جەڭدى. اقىرى جارتى الەمدى الدىنا جىعىپ، اۋزىنا قاراتقان امىرشىگە اينالدى. اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولاتىن، اۋزىن ايعا بىلەگەن شەكسىز بيلىكتىڭ دەلبەسىن قولىنا ۇستادى. استى، تاسىدى. بارا-بارا ول قول استىنداعى بۇكىل ەلدى ءوزىنىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنداي كورەتىن بولدى. قورقىنىشتىڭ قۇشاعىندا، ۇرەيدىڭ قۇرساۋىندا ۇستادى. ادىلدىك دەگەن مەنىڭ جارلىعىم، مەنىڭ ۇكىمىم دەپ ءبىلدى. جورىقتان جورىققا بارىپ، جەڭىستەن-جەڭىسكە جەتكەن سايىن ول بۇرىنعىدان دا ايبارلانا، بۇرىنعىدان دا قاھارلانا ءتۇستى. قاناعات دەگەندى دە، شۇكىرشىلىك دەگەندى دە مۇلدە ەستەن شىعاردى. ارانى بارعان سايىن اشىلىپ، قۇلقىنى تويىمسىز قۇردىمعا اينالدى. كوكىرەگىن مەنمەندىك پەن تاكاپپار استامشىلىق جايلادى.
ارينە، ءابىش ءوز كەيىپكەرىن تەك قانا قانقۇيلى قانىپەزەر ەتىپ، وعان قارا بوياۋدى باتتاستىرىپ جاعا بەرمەيدى. ونىڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جان ەكەنىن، ونىڭ دا وپىق جەپ وپىنىپ قالاتىن ساتتەرى بولىپ تۇراتىنىن، ءارى ناقتى، ءارى نانىمدى دەتالدارمەن ءساتتى كورسەتىپ وتىرادى.
ونىڭ جانى اسا كۇردەلى. ونىڭ كەزەكتى قاھارلى قاتىگەزدىگى تاعى دا قانداي ازاپ پەن سور اكەلەتىنىن بىلمەي ءبىر دال بولساڭىز، ونىڭ زۇلىمدىعى مەن قۋلىعىنىڭ دا سونداي ءتۇپسىز تۇڭعيىق ەكەنىنە، وعان قۇرىق تا، سىرىق تا بويلامايتىنىن كورىپ تاعى دا تاڭ قالاسىز. بۇل دۇنيەنىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىنا ابدەن قانىق، ونىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىن پايىمىمەن اداقتاپ شىققان ول، نەنىڭ نە ەكەنىن بىلە تۇرا، مەيىرىمدى جان قالاۋىن ەمەس، وكتەم دە قاتال بيلىك قالاۋىن جاسايدى. «كىسىگە ءىسىڭ تۇسكەننەن ارتىق قورلىق بار ما؟ ءوزى دە سول دۇنيەدە كىرىپتارلىقتان اسقان قورلىق جوعىن ءبىلىپ، قارشادايىنان بيلىككە تالاسپاپ پا ەدى؟ سول ءۇشىن تالاي رەت اجالدىڭ الدىنا بارىپ قايتپاپ پا ەدى. ونىڭ ەشقايسىسىن وسى كەزگە دەيىن ۇمىتقان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن سول ەسىنە تۇسكەندە شور بوپ بىتكەن الدەبىر ەسكى جاراسى سىزداپ، سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارى سىرقىراپ قويا بەرەدى. ءبىراق كىرىپتارلىقتان، قۇلدىق ۇرعاننان ءوز باسى ازا بويى قازا بولا تۇرا، الدىنا كەلگەن قايسى مونتانى باستىڭ مۇددەسىن ءتۇسىنىپ كورگەن ەدى، قايسىسىنا شىنداپ كوڭىلى قۇلاپ ەدى”. ونىڭ شىن بولمىس- ءبىتىمى وسى جولداردان انىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟! ءوزى كىرىپتارلىق پەن قۇلدىق تابيعاتىن تەرەڭ تۇسىنە تۇرىپ، ونىڭ قورلىق ەكەنىن ۇعا وتىرىپ، ءبىراق باسقالاردى قۇل- قۇتان، كىرىپتار ەتىپ ۇستاۋدى جانى قالايدى. ويتكەنى ونىڭ ءوزى وكتەم بيلىكتىڭ ق ۇلى. ەندى ءامىرشىنىڭ شەكسىز بيلىك قۇلدىعىنان قۇتىلۋعا دارمەنى دە، پارمەنى دە جەتپەيدى. بۇل — تاعىمنان ايرىلسام باعىمنان دا، بارىمنان دا ايرىلىم دەپ ويلايتىن بۇكىل بيلىكقۇمارلاردىڭ تراگەدياسى!
ءامىرشى الىس جورىققا اتتانعان كەزدە جاس حانىم ونىڭ قايتار كەزىنە دەيىن كوڭىل مەن كوزدى قاتار اربايتىن، اڭسار ساعىنىشتىڭ كۋاسىندەي، زەڭگىر كوككە قول سوزىپ تۇرعان عاجايىپ سۇلۋ مۇنارا سالدىرماق بولادى دا، ىسكە كىرىسىپ كەتەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوك مۇنارانى قالاپ جاتقان جاس شەبەردىڭ جاس حانىمعا كوزى ءتۇسىپ، وعان ولەردەي عاشىق بوپ قالادى. مۇنىڭ بۇل سەزىمى اسا ءقاۋىپتى، قاتەرلى ەكەنىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە باسىن جالماپ، جۇتىپ قويۋى كادىك ەكەنىن بىلە تۇرا، ول ءوز سەزىمىنەن باس تارتا المايدى. قايتا، كۇن وتكەن سايىن جەلدى كۇنگى ورتتەي ءورشىپ، ەرىك- جىگەرىن الىپ ، بۇرىنعىدان دا كۇشەيە تۇسەدى. جاس حانىم ونى بۇل وسپادار قىلىعىنان ارىلتپاق بولىپ وعان ەڭ سۇلۋ، ەڭ اجارلى كۇڭىن سىيعا تارتپاق بولادى. ءبىراق ودان دا ەشتەڭە ونبەيدى. ەندى ونىڭ قالاپ جاتقان مۇناراسى الىستان قول سوزىپ شاقىرىپ تۇرعان ساعىنىش مۇناراسى ەمەس، حاس شەبەردىڭ جاس حانىمعا دەگەن اڭسار سەزىمىنەن ورىلگەن ماحاببات مۇناراسىنا اينالىپ بارا جاتادى. اقىرى كوگىلجىم اسپانعا تىك ورلەپ كوتەرىلىپ بارا جاتقان مۇنارا ءورۋدى توقتاتىپ، ءوزىنىڭ جۇرەك قالاۋىن تابانداپ تالاپ ەتىپ تۇرىپ العان ۇلى ماحاببات تەگەۋرىنىنە شىداي الماعان جاس حانىمنىڭ كوكىرەگىنە دە قۇرت تۇسەدى. ول قۇرت اقىر سوڭىندا ۇلكەن حانىمنىڭ امىرشىگە يشارالاپ كورسەتكەن الما ىشىندەگى، سونان كەيىن ءامىرشىنىڭ بۇكىل اقىل-ويىن، ەسى مەن ساناسىن كۇنى-تۇنى كەمىرگەن قۇرتقا اينالادى.
جارتى الەمدى جاتقىزىپ- ورگىزىپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇرعان قاھارلى ءامىرشى ۇستاساڭ ۇگىتىلىپ كەتەردەي ۇلبىرەگەن گۇلدەي ءالسىز، تيسەڭ ءۇزىلىپ كەتەردەي دىرىلدەگەن تىندەي نازىك جاس حانىمنىڭ جۇرەگىنە بيلىگىن جۇرگىزە الماي، ءبىر وڭ جاقتان، ءبىر سول جاقتان ۇيتقىپ سوعاتىن جەلدەي الاعاي دا بۇلاعاي كۇي كەشەدى. ەندى ول ءۇشىن مىنا دۇنيە “قۇلىپسىز تۇرمە”، ال ءوزى سول دۇنيەنىڭ “كىسەنسىز تۇتقىنى”. ودان قۇتىلار، ودان شىعار جول بار ما؟.. ءامىرشى قانشاما ايلالى، قانشاما اقىلدى ، قانشاما سۇڭعىلا بولعانىمەن جانىن جەگىدەي جەپ، جەبىردەي كەمىرگەن ءدال وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الماي ويى ون ساققا، ساناسى سان ساققا جۇگىرىپ سانسىراعان حال كەشەدى. ءار قيمىل، ءار ءسوزىن باعىپ وتىرعان انتالاعان كوز بەن ءسال قياس باسسا قۋراعان قاۋعا تيگەندەي لاۋ ەتكەلى تۇرعان ءسوزدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن باس ساۋلەتشىنى ءوزى سالعان زىندانعا (ودان باسقا ونىڭ ونەر تۋىندىسى جوق) تاستاپ ، جاس شەبەردىڭ كوزىن ويىپ، ءتىلىن قىرقادى. ساناسىن سارسىلتىپ، جانىن وبىرداي وبىپ جاتقان ويلاردان قۇتىلام دەپ ويلاعاندىقتان وسىلاي ىستەيدى. ءبىراق قۇتىلا المايدى. ورمەكشىنىڭ تورىنداي شىم-شىتىرىق ءوز ويىنا ءوزى بۇرىنعىدان بەتەر شىرماتىلا تۇسەدى.
ءامىرشى ءوزىنىڭ كۇن وتكەن سايىن ىرگەسى قاقىراپ، باسىنان باعى تايىپ بارا جاتقانىن سەزە تۇرا، ماحابباتقا ەشقانداي ءامىر جۇرمەيتىنىن، ونەردى قانداي ءبىر قاتىگەزدىك تە جەڭە المايتىنىن ۇعا المادى. ماحاببات پەن ونەرگە قول كوتەرگەن جان ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول ماحاببات پەن ونەردىڭ زاۋالىن تارتىپ، كيەسىنە ۇشىرايتىنىن سەزبەدى. ويتكەنى ماحاببات پەن ونەردە حالىق رۋحى ۇيا سالعان. ال حالىق رۋحىن قانداي ءبىر قاھارلى، قانداي ءبىر قانقۇيلى كۇش تە قۇلاتىپ، كۇيرەتە الماق ەمەس. ولاردى كۇيرەتىپ قۇردىمعا جىبەرەم دەگەندەردىڭ ءبارى دە، وزدەرى كۇيرەپ، وزدەرى قۇردىمعا كەتپەك. بۇل جازىلماعان زاڭدىلىق. وسى زاڭدىلىق تاعى دا ۇستەمدىك ەتتى. ياعني، تورتكۇل دۇنيەنى تابانىنىڭ استىنا باسقان ءامىرشىنىڭ قاھارىنان ماحاببات پەن ونەردىڭ رۋحتى كيەسى ، قانشاما قورلىقتىڭ قاندى شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، زورلىقتىڭ تابانىنا تاپتالسا دا، الدەقايدا زور، الدەقايدا قۋاتتى بولىپ شىقتى. ماحاببات پەن ونەرگە ، ياعني حالىقتىڭ رۋحىنا جاسالىنعان ول قورلىق پەن زورلىق، اقىرىندا ونى ەسىنەن شاتاستىرىپ، اقىلىنان ايىردى... بىردە كوزىن اشىپ جان- جاعىنا قاراسا “كۇللى دۇنيەنى “بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى” دەگەن شيماي جازۋ قاپتاپ كەتىپتى...
ول تاعى كوزىن اشتى. توبەسىنەن قاراقوڭىر كۇڭگىرت بىردەڭە ءتونىپ تۇردى. ءبىراق ءامىرشى بۇل جولى ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى التىن، اتلاس شاتىرىندا جاتقانىن، الدە باياعىدا ءوزى سالدىرعان تاس زىنداندا جاتقانىن انىق اجىراتا المادى”. قاھارلى وكتەم دەسپوت پەن قاتىگەز ديكتاتوردىڭ ءومىرى وسىلاي اياقتالماق. قانقۇيلى ءىسىنىڭ زاۋالىن تارتىپ، حالىق رۋحىنىڭ كيەسىنە ۇشىراماق.
ءابىش كەكىلباي ۇلى ءوزىنىڭ ايتار وي، كوتەرەر ماسەلەسىنە ماتەريال ەتىپ اڭىز- اڭگىمەلەردى نەگە تاڭداپ الدى دەگەن سۇراۋ تۋۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، اۆتور ءاڭىز-اپسانالاردى ەسىلىپ تە، كوسىلىپ تە جازۋىڭا كونە بەرەتىن، ءبىر جەرىن الىپ، ەكىنشى جەرىنە قوسىپ سويلەسەڭ دە ەشكىم كەلىپ بارىن بارلاپ ، جوعىن جوقتاپ جاتپايتىن قىزىقتى حيكايالار دەپ ەمەس، كەرىسىنشە، ول اڭىز- ءاپسانالاردا حالىقتىڭ ارمان-ويى، ءۇمىتى تىلەگى ۇيالاعان، حالىقتىڭ تاريحي تاجىريبەلەرى جيناقتالعان، ەڭ باستىسى، ونىڭ ءون بويىندا سول بەلگىلى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قادىرلەپ، قاستەرلەپ كەلگەن رۋحى جاتىر دەپ بىلەدى. سول “كونە” رۋح لەبىمەن بۇگىنگى وقىرمان جانىنا ماڭگى ولمەس نامىس پەن جىگەر، پاراسات پەن پايىم شوعىن ۇرلەپ تۇتاندىرعىسى كەلەدى. سول ارقىلى ۋاقىت بايلانىسى مەن ۇرپاق ساباقتاستىعىن ورنىقتىرۋدى قالايدى. ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرگە بارۋداعى كوپ ماقساتىنىڭ ءبىر ماقساتى وسىندا جاتىر دەپ بىلەمىز.
ەشقانداي اسىرىپ تا، جاسىرىپ تا سويلەمەي شىندىعىن ايتار بولساق، ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان بۇل شىعارمالارى تەك قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، كەزىندەگى وداق كولەمىندە دە، شەتەل ادەبيەتى دەڭگەيىندە دە ەلەۋلى وقيعا بولدى دەپ ايتا الامىز. بۇل رەتتە زامانىمىزدىڭ ۇلى سۋرەتكەرى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ “تالانتتى قازاق پروزايگى ءابىش Kەكىلبايەۆ ميفولوگيالىق سيستەمالار مەن سترۋكتۋرالاردى يگەرۋ ارقىلى وتكەن مەن بۇگىننىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قوزعاي بىلگەن. بۇل كىتاپ ويشىلدىقتىڭ جوعارى ساتىسىنان قاراعاندا دا، اڭىز- اڭگىمەلەر مەن بۇگىنگى كۇننىڭ، وتكەن مەن بۇگىنگى كۇن تاجىريبەسىنىڭ قورىتپاسى، وسى كومپونەنتتەردىڭ بارلىعى (ارينە، مۇنىڭ ىشىندە پروزايكتىڭ تالانتى دا بار) قوسىلا كەلە، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل شىعارمالاردىڭ مازمۇنىن عانا بايىتىپ قويماي ونىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن دە ارتتىرا تۇسكەن” دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىك. ال كلاسسيك جازۋشىمىز ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ وسى “دالا باللادالارى” تۋرالى ويىن بىلاي تۇيەدى: “ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا اتاقتى تۇلعالار ەسىمىن ساۋداعا سالمايدى. ول حالقىنىڭ وتكەن تۇرمىسىن اسپەتتەۋ، ايتپەسە مانسۇق ەتۋ سەكىلدى مىنەزدەن دە اۋلاق. ادام ءومىرىنىڭ الەۋمەتتىك سىر- سيپاتتارىن فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تەرەڭ كورسەتۋى بۇل پوۆەستەردىڭ شىنشىلدىق قاسيەتىن ەرەكشە كوتەرە تۇسكەن”.
وسى دۇنيەلەردەن كەيىن ءا. كەكىلباي ۇلى ارقاۋى بۇگىنگى كۇن تاقىرىپتارىنان ورىلگەن، ءمۇسىندى دە كەلىستى ءبىرقاتار، نەگىزىنەن، جەكە ادامداردىڭ جان- دۇنيەسىنە بويلاپ، جان-جاقتى ۇڭىلە وتىرىپ، قوعامدىق ءمان مەن الەۋمەتتىك سيپاتقا يە ماسەلەلەردى قوزعاۋدى مۇرات ەتكەن تۋىندىلار جازدى. ول شىعارمالارىندا ءابىش، ەڭ الدىمەن، ادام بويىنداعى يگى جاقسىلىق پەن كەلەڭسىز، كەسىرلى قۇبىلىستاردىڭ تەگىن قاراستىرىپ، ونى تۋدىراتىن قوزعاۋشى كۇبىلىستاردىڭ ءتۇپ-تامىرىن تانىپ-تابۋعا كۇش سالعان. ادامنىڭ قوعام، ەل الدىنداعى، ءوزىنىڭ وتباسى الدىنداعى، ارى مەن وجدانى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن بارىنشا تەرەڭ سەزىنۋ كەرەكتىگىن دايەكتى كوركەم سۇزگىدەن وتكىزگەن. كىم دە كىم ءوزىنىڭ جەر ۇستىندەگى ادامدىق ميسسياسىن ادال اتقارسا، ءاماندا سول ادامنىڭ مەرەيى ۇستەم، مارتەبەسى بيىك، كىم دە كىم ءوزىنىڭ قاراپايىم عانا قاعيدالارعا قۇرىلعان ادامدىق ميسسياسىن ەستەن شىعارىپ، ادامدىقتىڭ ادال ءجىبىن اتتاپ كەتتى مە، وندا ول ەل، جەر الدىندا، بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ الدىندا كىنالى. جازۋشىنىڭ بۇل توپتاما شىعارمالارى دا كوپ ءماندى اشىپ، كوپ گاپتى تارقاتادى.
ول توپتامانى ايتقاندا، ءسوز جوق، الدىمەن اۋىزعا ىلىگەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى دۇنيەگە كەلگەن “كولدەنەڭ كوك اتتى”، “تاسباقانىڭ ءشوبى”، “كەرەك ادام”، “مىنە كەرەمەت”، “اقىرعى ايالداما” اڭگىمەلەرى مەن “ءبىر شوكىم بۇلت”، “بايگەتورى”، “قۇس قاناتى”، “شەتكەرى ءۇي”، “ءبىر شوق جيدە” حيكايالارى دەر ەدىك.
بۇل اڭگىمە-حيكايالارداعى كەيىپكەرلەردىڭ دەنى دەرلىك قاراپايىم، ءوزىمىز ومىردە كۇندە كورىپ جۇرگەن قاتارداعى جاندار. ارينە، ولاردىڭ وسكەن الەۋمەتتىك ورتالارى دا، مىنەز-قۇلىقتارى دا، بولمىس- بىتىمدەرى دە، قوعاممەن جانە اداممەن قارىم- قاتىناستارى دا ءار قيلى، ءار ءتۇرلى. مىنە، جازۋشى وسىنداي سان قيلى، سان ءتۇرلى تاعدىرلاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە زەر سالا ءۇڭىلىپ، ولاردى حارەكەت ۇستىندە، ءىسى مەن كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە بولىپ جاتاتىن پروسەسس ارقىلى ادامدىق ءبىتىمىن، كىسىلىك بولمىسىن اشادى.
ماسەلەن “تاسباقانىڭ ءشوبى” دەپ اتالاتىن اڭگىمەسىن الايىقشى. اڭگىمەدەگى قارابالا مەن وڭباي ەكەۋى ءبىر جەردە كىندىك قاندارى تامعان، ءبىر اۋىلدا تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ وسكەن، قۇرداس دەسەڭ قۇرداس، اعايىن دەسەڭ اعايىن. ءبىراق، سولاي بولا تۇرا، ەكەۋى ەكى باسقا. ماقسات-مۇراتتارى دا، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى دا ەكى بولەك. سوعىسقا بارىپ ءبىر اياعىن بەرىپ قايتقان، تۋعاننان ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، ايقاسقانمەن ايقاسىپ، شايقاسقانمەن شايقاسىپ، ەل ىسىنە ەرتە ارالاسىپ، سونىڭ ارقاسىندا بيلىككە دە تەزىرەك قول جەتكىزىپ، ءبىرشاما ۋاقىت ءتىپتى ابىروي-بەدەلگە دە يە بوپ، ال ودان شەتتەپ قالعاندا ءبارىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، دۇنيەگە ءوزى دە سيماي، جۇرتتى دا سيعىزباي، انامەن ءبىر تارتىسىپ، مىنامەن ەكى تارتىسىپ، تەك ءوزى عانا اپپاق، قالعانىنىڭ ءبارىن قارا كورەتىن شالكەس مىنەزدى جان. ونىڭ بۇل وڭىردە ۇستاسپاعان، شاتاسپاعان ادامى جوق. وڭبايدىڭ، اسىرەسە، باستىقتارمەن جانى قاس. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جولىنىڭ بولماي قالعانىن دا، شەگەرىلىپ شەتتەپ قالعانىن دا سولاردان كورەدى.
ال قارابالا بولسا، كەزىندە ساباقتى دا ماندىتىپ وقىماعان، عۇمىر بويى وڭبايدىڭ كولەڭكەسىندەي بولىپ قاسىنا ەرىپ، ونى ارقا تۇتاتىن، ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى ءجون، ىستەگەنىنىڭ ءبارىن دۇرىس دەپ بىلەتىن، باسقا جۇرتپەن جۇمىسى جوق، بىرەۋگە جاقسىلىق جاساسا دا جاقسىلىق جاسادىم-اۋ دەپ ويلامايتىن، ەتكەن ەڭبەگىن ەشۋاقىتتا بۇلداپ كورمەگەن، اۋدان ورتالىعىنا دا ءبىر- اق رەت بارعان، جارامسىز بوپ سوعىسقا الىنباعان، بار ءومىرى قارا ءتوس پەن قارا بالعانىڭ سولقىلى مەن شىڭىلى استىندا وتكەن قاراپايىم جان.
كۇندەردىڭ كۇنىندە وڭبايدىڭ سوعىستان العان ەسكى جاراسى قوزىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى دا، قارابالاعا قۇرداستىعىن ءبىر، اعايىندىعىن ەكى سالىپ جوعارىداعى باستىقتارعا بارىپ، سوعىس مۇگەدەگى رەتىندە ماعان ماشينا سۇرا دەپ قولقا سالادى. ارينە، ول ماشينانى ءوزى دە تالاي- تالاي سۇراعان، ءبىراق الا الماعان. ول جۇمىسقا قارابالانى جەگىپ وتىرعانى، جوعارىدا قانداي كىساپىر ادامداردىڭ جۇرگەنىنە ونىڭ دا كوزىن جەتكىزىپ ماساتتانۋ، ەكىنشىدەن، الدىن الا ءبىلىپ وتىرعانىنداي، جۇمىس تىندىرا الماي كەلەتىن قارابالانى كەكەتىپ، مۇقاتىپ ماسايراۋ. ءبىراق وڭبايدىڭ جىمىسقى ەكى ماقساتى دا ورىندالمادى. قارابالا ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى ەل ادىنداعى بەينەتقورلىعى مەن ادامدارعا جاساعان قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا بار شارۋانى وپ-وڭاي شەشىپ قايتتى. ول ءتىپتى بۇل شارۋانىڭ شارشاتىپ- شالدىقتىرماي وپ-وڭاي وڭتايىنا كەلە قالعانىن ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى جاساعان جاقسىلىقتارىنىڭ ارقاسى دەپ ويلامايدى دا. جولىنىڭ بولعانىن اۋدانعا بارا جاتقاندا شالقاسىنان ۇيەلەپ جاتقان تاسباقانى اۋدارىپ ساپ، اۋزىنداعى ءشوپتى ىرىم ەتىپ العانىنان كورەدى. قايران، ىرىمشىل قازاقى قاراپايىمدىلىق-اي! بۇل اڭگىمەدە اۆتور جاساعان جاقسىلىعى ءۇشىن تيتىمدەي دە نە العىس، نە قولپاش تىلەمەيتىن ادام جانىنىڭ جومارتتىعىن پاش ەتەدى.
“كولدەنىڭ كوك اتتى” اڭگىمەسى سامات دەگەن جاۋىنگەردىڭ ءوزىنىڭ كومانديرى احاتتىڭ مايداندا قالاي وپات بولعانىن ۇيىنە ەستىرتۋ ءۇشىن الىس جولعا اتتانعانىنان باستالادى.
ونىڭ قانداي تاپسىرمانى دا تاپجىلتپاي ورىندايتىن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ادامى ەكەنىن “كولىك كۇتىپ ءبىر كۇن جاتىپتى — كەزiكپەپتى، ەكى كۇن جاتىپتى — كەزىكپەپتى، ءۇش كۇن جاتىپتى — كەزىكپەپتى. ءتورتىنشى كۇن — جاياۋلاتىپ تارتىپ كەتىپتى” دەگەن سوزدەردەن- اك بايقاۋعا بولادى.
كومانديرىنىڭ قازاسىن ەستىرتۋگە بارعان سامات سول ۇيدە قالىپ قويادى. تۇلا بويى ءتارتىپ پەن تازالىقتان تۇراتىن ول بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق كەشە عانا قان مايداندا قايتپاس قايسارلىق كورسەتە بىلگەن، مەيىرىمى مەن قايىرىمى مول، كەشە عانا جاۋدى جەڭىپ قايتقان جان، ەندى بۇگىن عۇمىرىن اۋىردىڭ استى، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن وتكىزگەن جانىس زىمياننىڭ ايلاسى مەن امالىنان جەڭىلىس تابادى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى كەلەسى اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر پاراسىندا قوعام مەن ادام بويىن جايلاپ بارا جاتقان مەرەزدى قۇبىلىستار مەن كەسەلدى دەرتتەردى ارقاۋ ەتكەن. ول اڭگىمەلەر، نەگىزىنەن، الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق اڭگىمەلەر بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، “مىنە كەرەمەتتى” قاراڭىز.
ەكى جاقتان بىر-بىرىنە قارسى شىققان ۇشقىر پويىز ءبىر ۇلكەن توراپتىق ستانسياعا كەلىپ تۇيىسەدى دە، ەكى ورىندى جۇمساق ۆاگوندا كەلە جاتقان ەكى ازامات پەررونعا شىعادى. قاسىنا ەرتكەن جۇبايلارى. بالا- شاعالارىمەن قاۋىن قاراپ كەلە جاتىپ ءبىر- بىرىمەن ويدا جوقتا كەزدەسە قالادى دا “مىنە، كەرەمەت!،” — دەپ قۋانا قۇشاقتارىن اشىپ مارە-سارە بولادى. شىنىندا دا، سىرت قاراعان جانعا بىر-بىرىنە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى كەرەمەت- اق. سولاي بولۋعا ءتيىستى دە! ويتكەنى جاستىق شاعىن، ستۋدەنت كەزدەرىن بىرگە وتكىزگەن، بىرگە تۇرعان. سودان دا ءبىر- بىرىنە ءولىپ- وشكەن پەيىل- نيەتتەرىندە تيتىمدەي دە كىنارات جوق. جاراسىمدى-اق. ءبىراق... ەكەۋى بالا-شاعالارىمەن ءوز ۆاگوندارىنا قايتا جايعاسىپ، ءبىر- ءبىرى تۋرالى ويلاعاننان- اق الگى اق پەيىل، اق نيەتتەن جۇرناق تا قالمايدى. “ءوزى ولاي بوپ ەتكەن ەكەن، بۇلاي بوپ كەتكەن ەكەن، قالاي ءوسىپ كەتكەن، شاماسى جوعارىدا ءبىر تىرەگى بولدى- اۋ دەپ، دۇنيە- مۇلىك تە جيناپ ۇلگەرىپتى، اناۋسى بار ەكەن، مىناۋسى بار ەكەن، اۋزىنىڭ سالىمى بار ەكەن، ايەلدى دە سوققان ەكەن دەپ” ءبىر- ءبىرىن ىشتەي كۇستانالاي باستايدى. ەكەۋىنىڭ قىزمەتتەرى ەكى بولەك، ءبىر- بىرىمەن ەشقانداي قارىم- قاتىناستارى دا جوق، سولاي بولا تۇرا ءبىر-بىرىن كۇندەپ، قىزعانىشتىڭ قىزىل يتىنە تالانىپ بارا جاتادى. سول باياعى باقاستىق، سول باياعى ءىشتارلىق، سول باياعى كورە الماۋشىلىق، سول باياعى باقتالاستىق! اۆتور وسى ءبىر سۇرقيا، زىميان مىنەز-قۇلىقتاردى شاعىن ىشكى مونولوگتار ارقىلى شەبەر بەرە بىلگەن.
سونداي-اق “كەرەك ادامدا” ءا دەگەندە اڭقىلداعان جايدارى، جارقىلداعان جايساڭ جان بولىپ كورىنەتىن ەرجانوۆتىڭ جاعىمپازدىق پەن جارامساقتىقتىڭ نەبىر ايلا-تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن، ءارى قۇبىلمالى، ءارى جىتقىر بولا تۇرا “كەرەك ادامنىڭ” كوڭىلىن تابام دەپ ءجۇرىپ رۋحاني قۇلدىراپ، ءوزىنىڭ ادال توسەگىن دە ارامداتىپ، كىسىلىك كەلبەت پەن ادامدىق بولمىستان جۇرداي بولعان جاننىڭ بولمىس- ءبىتىمىن اشىپ كورسەتسە، “اقىرعى ايالدامادا” العان ءىلىم- ءبىلىمى دە، قابىلەت- قارىمى دا، مۇمكىندىگى دە كوپ ادامنان ىلگىرى بولا تۇرا ، ءبىراق ول ءىلىم- ءبىلىمىن، قابىلەت-قارىمى مەن مۇمكىندىگىن ويىنا العان ماقسات جولىنا پايدالانا المايتىن، بەلدى بەكەم بۋىپ نار تاۋەكەل ەتە المايتىن جالتاق، ۇرگەلەك، سودان بارىپ ينەنىڭ كوزىنەن ءوتىپ كەتەتىن جىلپوس بىرەۋلەرگە جەم بوپ، عۇمىرىن وزىنەن الدەقايدا تومەن ادامدارعا قىزمەت كورسەتۋمەن وتكىزىپ كەلە جاتقان، ءتىپتى ماحاببات ءۇشىن كۇرەسۋگە قاجىر-قايراتى جوق دارمەنسىز ادام تۋرالى سىر شەرتەدى. وسى ەكى اڭگىمەنى وقىپ وتىرىپ بىر-بىرىنە قاراما- قايشى، كەراعار، ەكى داي اياۋشىلىق سەزىمدە قالاتىنىڭ انىق. بىرەۋىن مۇسىركەپ، ەكىنشىسىن ەسىركەپ ايايسىڭ.
وسى جانە باسقا دا اڭگىمەلەرىن پاراقتاپ قاراپ وتىرىپ ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ءارى قىسقالىقتى، ءارى نۇسقالىقتى تالاپ ەتەتىن اڭگىمە جانرىنىڭ حاس شەبەرى ەكەنىن بايقاپ، باعالاۋعا ابدەن بولادى.
ونىڭ “قۇس قاناتى”، “ءبىر ششوق جيدە”، “شەتكەرى ءۇي” حيكايالارى دا ادام بولمىسىنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا ۇڭىلۋىمەن، ولاردىڭ تاعدىر- تالايىمىنىڭ سونشالىقتى كۇردەلى، سونشالىقتى كۇرمەۋلى ەكەنىن كورسەتە بىلۋىمەن جۇرتشىلىق كوڭىلىن جاۋلاپ العان شىعارمالار دەپ بىلەمىز. بۇل ءۇش شىعارمانىڭ ۇشەۋىنىڭ كەيىپكەرلەرى دە سوعىستىڭ ورتىنە شارپىلىپ، ىزعارىنا توڭعان كەيىپكەرلەر. بۇل جاعىنان ۇقساس. ءبىراق ول كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرلارى ءبىر- بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن ءۇش تاراپقا تارتىلعان جولمەن داميدى.
“شەتكەرى ۇيدەگى” اجارلى، كورىكتى قىز زۋھرا عۇمىر بويى ەسەپ-قيساپپەن ءومىر سۇرگەن ساۋداگەردىڭ ۇيىندە دۇنيەگە كەلگەن. سودان دا ولار تال شىبىقتاي تارالىپ جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان قىزىنىڭ دا تاعدىرىن ەسەپ- قيساپپەن شەشەمىز دەپ ويلايدى. ەشقانداي، نە قۇلقى، نە ىنتاسى بولماسا دا ولاردىڭ زۋھرانى كومسومول جينالىستارىنا قايتا- قايتا جىبەرۋلەرى، سول قۇرعىر قۇر ەسەپتەن تۋعان. ولار بىردە كەلىسىپ،بىردە كەرىلدەسىپ قىزىلكەڭىردەك بوپ جاتاتىن بۇگىنگى كومسومول جەتەكشىلەرىنەن كۇنى ەرتەڭ-اق جۇرتتى اۋزىنا قاراتقار، جالعاندى جالپاعىنان باسار ورتاڭ قولداي ءبىر- ءبىر لاۋازىم يەلەرى بولىپ شىعا كەلەتىنىن جاقسى بىلەدى. شىنىندا دا، بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ءتىپتى دە جاڭىلىسىپ تۇرعان جوق: ەرتەڭ- اق مەن دەگەن دىڭداي ءبىر جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستايدى. ءبىراق بۇل قۋ تاعدىر سەنىڭ سارتىلداتىپ سالعان ەسەپ- شوتىڭا كونسىن بە؟! ونىڭ ءوز ەسەبى، ءوز جولى بار... كوپ ۇزاماي ەندى عانا كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ىلىگە باستاعان كۇيەۋى باۋىرىنا ءبىر بالا قۇشاقتاتىپ سوعىسقا كەتەدى. ول بالا اكە- شەشەسىنىڭ قولىندا قالادى دا، ال ءوزى ولاردان بولەك، شەتكەرى ءبىر ۇيدە سىباي-سالتاڭ ءومىر سۇرەدى. بارا- بارا ول كوزى تۇسكەن جاننىڭ كوزىن قارىقتىرار سىلانىپ- تارانعان توتى قۇستاي كەلىنشەككە اينالادى. ەندى (تاعى دا!) شەشەسىنىڭ ەسەپ-قيساپقا تولى اقىلىمەن باعى وزىق ەركەك ىزدەپ، اياعىنا ورالعى بولماس ءۇشىن جالعىز بالاسىن قيىر الىستاعى اسكەري وقۋعا جىبەرەدى. سول- سول- اق ەكەن ەندى ول تاعات تا تاپپايدى، تويات تا تاپپايدى. ءبىر قىزىقتان سوڭ ءبىر قىزىق، ءبىر ەركەكتەن سوڭ ءبىر ەركەك. مۇنى ەركەك ەرمەك قىلسا، بۇل ەركەكتى ەرمەك ەتەدى. ەندى بۇعان الىستا جۇرگەن جار دەگەندە جالعىز بالاسىنان گورى ءۇي كۇزەتەتىن يت جاقىن. ول تەك ءوزىنىڭ كوركى مەن اجارىن عانا قىزىقتايدى. كورىك-اجارىممەن كەز كەلگەن ەركەكتى ەرتتەپ ءمىنىپ، قۇرداي جورعالاتىپ قويام دەپ ويلايدى. كوبىنە، سولاي بولادى دا! ماقساتسىز، ءمانسىز، ماعاناسىز ءومىر! ءبىراق ول، ەڭ وكىنىشتىسى، عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوزىنىڭ ماقساتسىز، ءمانسىز، ماعاناسىز ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىن بىلمەي وتەدى... سونىمەن مىنا جەر ۇستىنە جەل قۋالاعان ءبىر ەبەلەك كەلدى دە، ءبىر ەبەلەك كەتتى... ادامنىڭ ءوزىن-وزى وسىنشالىقتى تالكەك ەتىپ،ءوزىن- ءوزى وسىنشالىقتى ويىنشىققا اينالدىرىپ، ءوزىن-وزى وسىنشالىقتى تالان-تاراجعا سالعانىنا ءارى كۇيىنەسىڭ، ءارى ناليسىڭ.
ال “قۇس قاناتىنداعى”، بۇگىندە ۇلكەن كەيۋاناعا اينالعان قارا كەمپىردىڭ بۇكىل ءومىر جولى، بۇكىل بولمىس- ءبىتىمى زۋھراعا مۇلدە قاراما- قايشى. ول دا كۇيەۋىن سوعىسقا اتتاندىرعان. ول دا ەركەك كىندىكتەن جالعىز تۇياق — ۇلمەن قالعان. ءبىراق ول سول ۇلدى قاشان جەتكىزەم دەپ،قايتسەم قالقيتىپ ادام قاتارىنا قوسام دەپ وتقا دا تۇسەدى، سۋعا دا تۇسەدى. قانشاما قيىندىقتىڭ قيامەت كوپىرىنەن، قاناشاما ازاپتىڭ توزاقتى جولىنان وتەدى. ءبىراق ول بىردە ءبىر رەت ارىنا دا ، جانىنا دا داق تا، توزاڭ دا تۇسىرمەيدى. مۇقالماس جىگەر، قايتپپاس قايسارلىق تانىتادى. ارپالىسادى. كۇرەسەدى. اقىرى بالاسى وقۋ ءبىتىرىپ، ەل سىيلار ازامات بوپ، اناسىن استاناعا اپ كەلەدى. ارينە، ەسىگىنە قۇلىپ تۇگىل، ءجىپ بايلاپ كورمەگەن اۋىلدان كەلىپ، قاي ۋاقتا دا ەسىك- تەرەزەلەرىن تاستاي عىپ جاۋىپ، مۇنتازداي بولىپ قىمتانىپ وتىراتىن قالاعا ۇيرەنە قويۋ وڭاي ەمەس. ءتىپتى ءبىر كەزدە ابسىن- اجىندارى ايتقان، “استى تاقتاي، ءۇستى تاقتاي، ورتاسى شىلدىرماقتاي” اق پاتەردە وتىرسا دا! جالعىز بالا ءۇشىن نە كورمەگەن قارا كەمپىر بۇل! بۇعان دا كونەدى، بۇعان دا كوندىگەدى. سول بالانىڭ جولىندا جاداۋ تۇرمىس، جۇدەۋ تىرشىلىك كەشسە دە، عۇمىرى ماقساتتى، ءماندى، ماعانالى . تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان بايتەرەك عۇمىر. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ونىڭ كۇرەسپەن وتكەن عۇمىرىنا قاراپ وتىرىپ ءارى ءتانتى بولاسىڭ، ءارى قايراتتاناسىڭ! ءومىردىڭ ءمانى مەن ماعىناسىنا بۇرىننان دا تەرەڭدەپ بويلاي تۇسەسىڭ!
سونداي- اق بۇل شىعارما — ءابىشتىڭ ءوز اناسى ايساۋلە بەينەسىن سومداپ سوققان ەسكەرتكىش-شىعارما.
“ءبىر شوق جيدە” حيكاياسىندا قۇلا تۇزدەگى اتا-بابا قونىسىن تاستاماي، جاپادان- جالعىز وتىرعان تىلەۋ قارت پەن زەينەپ كەمپىردىڭ تاعدىرى بايان ەتىلەدى. ولار دا سوعىس زۇلماتتىڭ زورلىعىن كورىپ، زومبىلىعىن تارتقان جاندار. جاراتقاننان جالبارىنىپ سۇراپ العان جالعىز پەرزەنتىنەن ايرىلىپ قالعان مۇڭلىق پەن زارلىقتار. و باستان-اق بۇل اۋلەت قۇراما اۋلەت ەدى. بالاسىنىڭ بارىنەن ايرىلىپ تۇل بوپ قالعان كەسىرلى، كەساپاتتى كەزەڭدەردە، جاقىن ءبىر اعايىننىڭ نەمەسە جەكجات- جۇراعاتتىڭ نارەستەلەرىن باۋىرلارىنا باسىپ، سولاردى الدانىش ەتىپ، ايتەۋىر وتەۋ اۋلەتىنىڭ وتىن سوندىرمەي، شاڭىراعىن قۇلاتپاي تىكتەلىپ كەتەتىن. بۇل ءبىر ارعى اتالارى وتەۋدىڭ وزىنەن باستالعان قايىرسىز ءۇردىس. ءبىراق ول ۇردىستەن دە وتكەن ءۇردىس بار: قارا شاڭىراق قالاي دا قۇلاماۋ كەرەك! ءبىراق وعان تاپ ءقازىر نە امال، نە قايرات بار؟! ەكەۋىنىڭ وتىرىسى مىناۋ... ەندى ولار وسىلاي قۋ تىزەلەرىن قۇشاقتاپ، وتەۋ اتاسىنان قالعان “بەبەۋ كۇيدى” عانا ميراس ەتىپ قالاتىنداي كۇي كەشىپ وتىر. ءبىراق جالعىزدارىنان ايرىلىپ جەر جاستانىپ قالعان ەكەۋىنىڭ دە قۇدايى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە الىس ءبىر قيان شەتتەگى زەينەپتىڭ جەڭگەسى جاڭىل كەبەجەگە قىرقىنان ءالى شىقپىعان بالاسىن سالىپ، سالدىرتىپ جەتىپ كەلەدى. بۇل قۇدايدىڭ كوكتەن سۇراعانىن، جەردەن بەرگەنىن قاراشى... “وتىز كۇن ومىراۋىمدى سورعىزىپ ەم، ول بۇعان دا، سەندەرگە دە سالىق ەمەس” — دەپ تىرسيعان قوس ەمشەگىنىڭ ءسۇتىن وشاقتارىنا ساۋىپ، بالاسىن ەكەۋلەرىنىڭ باۋىرلارىنا سالادى. كەرەگەسى قاقىراپ، ۋىعى ساۋدىراپ، شاڭىراعى شايقالىپ تۇرعان ءۇيدىڭ ىرگەسى سول ءبىر قۇيتاقانداي شارانادان قايتادان قاتايىپ كەتكەندەي بولادى. قۇردىمعا كەتتىك پە دەپ باز كەشكەندەي بوپ وتىرعان ولار، سول ءبىر بالا ءۇشىن ءدۇر سىلكىنىپ، قايتا تۇلەپ شىعا كەلەدى. ونى بەلىنەن ءۇزىلىپ، قۇرساعىنان شىققان بالادان كەم ەتپەي ايالاپ ءوسىرىپ، جۇرت قاتارىنا قوسادى. ەندى ولاردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل: و دۇنيەلىك بوپ ومىردەن وزعاندا باستارىنا كەپ ايات وقيتىن، ەڭ باستىسى، اۋلەتتىڭ قارا ششاڭىراعىن ۇستاپ قالاتىن تۇياقتارى بار. ادام بالاسىنىڭ بۇل تىرلىكتە بۇدان وتكەن ماقسات- ءمۇراتى بار ما ەكەن، ءسىرا؟!
“اۆتوموبيل” حيكاياسىندا الىس ءبىر تۇكپىرگە جاڭا وركەنيەتتىڭ كەلگەنىن، ونى اۋىل ادامدارىنىڭ قالاي قابىلداعانىن ءتۇرلى جاعدايات، ءتۇرلى وقيعالار ارقىلى سيپاتتالادى. زامان دا وزگەردى، زامانمەن بىرگە اۋىل دا وزگەردى. اۋىل وزگەرگەن سوڭ ادام پسيحولوگياسى دا وزگەردى. ادام مەن ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار دا وزگەردى. سول وزگەرىستەردىڭ ءبارىن اۆتور ناقتى دا، كوركەم سۋرەتتەرمەن ءساتتى كورسەتە بىلگەن.
ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ اۋدارما سالاسىنداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزى جەكە ءبىر ۇلكەن اڭگىمەگە جۇك بولارلىق. ونىڭ قالامىنان قىرۋار اۋدارمالار دۇنيەگە كەلدى. ول سوناۋ ستۋدەنت كەزىندە-اق گ، موپاسساننىڭ “ءومىر”، “پەر مەن جان” روماندارىن، سونان كەيىن ىلە- شالا ل. تولستويدىڭ “سوعىس جانە بەيبىتشىلىك” رومانىنىڭ تاراۋلارىن اۋدارۋعا قاتىستى. اسىرەسە، ونىڭ اۋدارماداعى ناعىز شەبەرلىگى ۋ. شەكسپيردىڭ “رومەو مەن دجۋلەتتا”، “Kوريولان”، “كورول لير”، ك. گوسسيدىڭ “تۋرانبيكە حانشايىم”، ا. چەحوۆتىڭ “ۆانيا اعاي”، ۆ. بۋەرونىڭ “بۇگىن مەيرام، بۇگىن توي”، گ. يبسەننىڭ “ۇرەي”، ل. داريونىڭ “سۇيىكتىم مەنىڭ ەلەكترا”، م. ءفريشتىڭ “عىلىم قۋعان دون جۋان” پەسالارىن ءتارجىمالاعان كەزدە جارقىراپ كورىندى. ءا. كەكىلباي ۇلى قالامىنىڭ قۋاتى ارقاسىندا شۇرايلى دا قۇنارلى قازاق ءتىلى الەمدى مويىنداتقان بۇل قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن ەشقانداي توسىرقاماي، كىبىرتىكتەپ-قىبىجىقتاماي، بەينە ءبىر ءوز جەرى، ءوز ورىسىندە جۇرگەندەي ەركىن قۇيىلىپ، ەركىن كوسىلەدى.
بۇل جەردە ءبىز كورىكتەن شىققان كوركەم دۇنيەدەي جازىلعان، تانىم مەن تاعىلىمنان ، ۇلگى مەن ونەگەدەن تۇراتىن قانشاما ساپارنامالارىنا توقتالا كەتۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك تاپپاي وتىرمىز.
ءا. كەكىلباي ۇلى “دالا باللادالارىن” ءتامامداپ، بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىن ءبىرقاتار جىلدار بويى زەرتتەپ- زەردەلەگەننەن كەيىن، ماسشتابتىلىعى جاعىنان دا، كوتەرەر جۇگى مەن ايتار ويى جاعىنان دا اسا اۋقىمدى ناقتى تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان روماندارعا اۋىستى.
ءبىز قازاق حالقى تاريحىنىڭ، جالپى قازاق حالقىنىڭ اۋىر دا ازاپتى، تارتىس پەن تالاسقا تولى، تار جول،تايعاق كەشۋلى ەرەك تە ايرىقشا كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرىن ارقاۋ ەتكەن “ۇركەر” مەن “ەلەڭ- الاڭ” روماندارىنداعى تاريحي فاكتىنىڭ يگەرىلۋى مەن ونىڭ كوركەم كورىنىس تابۋى وقىرمان تاراپىنان بولسىن، سىنشىلار تاراپىنان بولسىن ءبىرقىدىرۋ لايىقتى باعاسىن الدى دەپ ويلايمىز. ول روماندار، ءسوز جوق، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك كەسكىن كەلبەتىن، سول فاكتورلاردان تۋىندايتىن پسيحولوگياسى مەن ءمورالىن جان-جاقتى قاراستىرىپ، كوركەم مۇسىندەپ بەرە بىلگەن ۇلكەن پانورامالى شىعارمالار. وعان سول شىعارمالار وزەگىندە جاتقان قورعاسىنداي اۋىر بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ كوكەيكەستى پروبلەمالارىن قوسىڭىز. وندا ول شىعارمالار سالماعى بۇرىنعىدان دا اۋىرلاپ، ول پروبلەمالار شوقتىعى بۇرىنعىدان دا ايدارلانا تۇسەتىنى ءسوزسىز.
الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ گۋمانيستىك، ەڭ تەكتى ۇلگىلەرىنەن ۇيرەنە وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ اسا باي رۋحاني قازىنالارىن شىعارما قانىنا بارىنشا ءسىڭىرىپ، تاريحي فاكتىنى كوركەم قورىتا بىلگەن جازۋشىنىڭ ولجالى تابىسى شىنىندا وراسان زور.
بۇل روماندارداعى ءبىر ماتىننەن ءۇش ءماتىن (كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ) قاتار وقىلاتىنىن كەزىندە ايتقان بولاتىنبىز. سونى بۇگىن دە قايتالاپ ايتامىز. وعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز، جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — تاريحي فاكت ارقىلى بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ الەۋمەتتىك ءبولمىس-بىتىمىن، ساياسي جاعدايىن، پسيحولوگياسى مەن ءمورالىن، تراگەدياسى مەن دراماسىن جان-جاقتى كورسەتۋمەن بىرگە، سول بەلگىلى فاكتىنىڭ فيلوسوفياسىن اشاتىندىعى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ىلۋدە بىرەۋدىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. سوندىقتان دا بۇل شىعارمالارعا پايدالانىلعان تاريحي ماتەريالدار — مۇراعاتتىق، كەڭسەلىك ءىس قاعازدارى، باسقا دا ءارتۇرلى قۇجاتتار ءابىش قالامى ارقىلى قانىمىزعا ءسىڭىپ، رۋحاني قۇجاتتارىمىزعا اينالىپ كەتەدى.
شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىر قۋانىشتىسى قازاق ادەبيەتىندە تاريحي تاقىرىپقا بارۋ، ونى جان-جاقتى يگەرۋ قاناتىن كەڭ جايىپ كەلەدى. ءبىراق بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعانى نەمەسە ءبىر تاريحي كەزەڭدى كوركەم شىعارماعا اينالدىرۋدا جۇرتتىڭ ءبارى دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ، جۇرتتىڭ ءبارى ءبىز كۇتكەن دەڭگەيدەن كورىنىپ ءجۇر دەپ ايتا المايمىز. ارينە، ولاردىڭ ىشىندە تالانتتى اۆتورلار دا جوق ەمەس. سونىمەن بىرگە، اۆتورلاردىڭ ءوز تاقىرىبىن زەرتتەۋىنە دە كۇمان كەلتىرە المايسىڭ. ول شىعارمالار اۆتورلارى، ءبارى بولماسا دا ، سول بەلگىلى تاريحي كەزەڭ ماتەريالدارىن، مۇمكىندىگىنشە، دۇرىس مەڭگەرگەن بولىپ شىعادى. ولاردىڭ، ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوركەم ورىندالۋى دا تاپ- تۇيناقتاي، شىپ-شيراق. ءبىراق ول شىعارمالاردى — تالانتتى دەگەن شىعارمالاردىڭ ءوزىن دە — بەلگىلى كەزەڭگە عانا قامالىپ، تىنىسىڭ تارىلىپ، تۇنشىعىپ وقيسىڭ. سالقارلىق، كەڭىستىك جەتىسپەيدى. مۇنى،ەڭ الدىمەن، اۆتور دۇنيەتانىمىنىڭ شەكتەۋلىگىنەن، ياعني تاريحتىڭ ءبىر قۋىس مەكەنىن عانا يگەرىپ، ونىڭ باسقا ءداۋىر، باسقا كەزەڭدەرىن جەتە بىلمەۋىنەن، بىلە قالعان جاعدايدا دا، ول كەزەڭدەر مەن داۋىرلەردىڭ تاجىريبە مەن دارىستەرىن سول ءوزى زەرتتەگەن كەزەڭمەن جاندى تۇردە ساباقتاستىرا ، سالالاستىرا الماۋىنان دەپ بىلگەن ءجون.
جالپى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ، بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ، ءتىپتى ونىڭ ءبىر شاعىن القابىن جازۋ ءۇشىن دە بۇكىل ادامزات تاريحىنان حاباردار بولۋ شارت. ياعني سول تاريحي القاپتى بۇكىل ادامزات تاريحىنىڭ فونىندا قاراستىرا بىلگەن ءجون. جانە سول بۇكىل ادامزات تاريحىن ، مادەنيەتىن، ەستەتيكاسىن، فيلوسوفياسىن، ولاردىڭ دامۋ، قۇلدىراۋ، شارىقتاۋ كەزەڭدەرىن تەرەڭ تۇسىنە بىلەتىن ينتەلەكتۋالدىق قۋاتقا يە بولۋ قاجەت. سوندا عانا اۆتور ءوزى زەرتتەگەن سول تاريحي كەزەڭنىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك احۋالىنا، ءمورالى مەن پسيحولوگياسىنا ءدال باعا بەرىپ، ولاردى كوركەم دە تەرەڭ ساراپتامالىق تالداۋلاردان وتكىزبەك. سوندا عانا ول شىعارما بۇگىن مەن ەرتەڭگە رۋحاني قىزمەت كورسەتۋ حۇقىنا يە بولا الماق. بۇل تۇرعىدان العاندا ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ “ۇركەر”، “ەلەڭ- الاڭ” شىعارمالارىنان ءپىشىمى مول تالانت، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن بىرگە، ورەلى ينتەللەكتۋالدىق قۋاتتىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي بولىپ كورىنىپ تۇراتىنىن باسا ايتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا شىعارما تىنىسى وتە كەڭ، قارىمى وتە اۋقىمدى. رومانداردا قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭى كورشىلەس وتىرعان باسقا حالىقتاردىڭ تاريحىمەن بىرگە ءورىلىپ، جاندى بايلانىستا قاراستىرىلادى. جانە ول بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ قاباتىندا عانا ەمەس ارعى- بەرگى كەزەڭ قاباتتارىمەن دە سالالاسىپ، ساباقتاسىپ جاتىر...
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، كوركەم ادەبيەتتەگى تاريح دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ەكى مانگە يە. ءبىرىنشىسى — فاكت-تاريح، ەكىنشىسى — رۋح-تاريح. فاكت-تاريح — قۇرعاق دەرەكتەر مەن ناقتى قۇجاتتار. وندا جان مەن قان، لەپ پەن دەم بولا بەرمەيدى. ال رۋح — سول فاكت-تاريحتان تامىر الا تۇرا، ادام جانىن جاڭعىرتىپ، جاڭارتا الار، ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك رۋحىن ەگىپ، ادام جانىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە سىلكىنىستەر مەن سوقتىعىستار تۋدىرا الاتىن اسا زور قۋاتقا يە. شىنىن ايتۋ كەرەك، كوپتەگەن جازۋشىلار تەك فاكت-تاريحپەن جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ولار تەك فاكتىنىڭ سىرتىن عانا بوياپ، وعان ءارتۇرلى قىزىلدى- جاسىلدى الەمىش ورنەكتەر سالىپ، وقىرمان قاۋىمدى الدارقاتپاق بولادى. ال رۋح- تاريح، ادەتتە، فاكت-تاريحتىڭ ىشىندە، وزەگىندە جاتادى. ونى ءوندىرىپ الۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ويتكەنى فاكت-تاريح وراسان زور قارسىلىققا يە. ونى قاقىراتىپ، قاق جارىپ ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن اۆتور تالانتى شىعارماشىلىق قارۋلارمەن مۇزداي قارۋلانعان، حالىقتىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتىن بويىنا مولىنان ءسىڭىرىپ العان بولۋى كەرەك. ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ روماندارى، ءسوز جوق، سول فاكت-تاريحتىڭ وزەگىنەن ءوندىرىلىپ الىنعان رۋح-تاريح تىلىمەن سويلەيتىن شىعارمالار.
بۇل روماندارداعى تاعى ءبىر بايقالار ەرەكشەلىك — ونداعى قانداي ءبىر كەيىپكەردى الساڭىز دا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قوعامدىق وي، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الەۋمەتتىك جۇك ارقالاپ تۇر. ايتەۋىر قىزىق ءۇشىن، ايتەۋىر تاڭسىق ءۇشىن جاسالىنعان بىردە-بىر بەينە جوق. كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى دەرلىك ءوز زامانىنىڭ ومىراۋىن ەمىپ، ءوز ۋاقىتىنىڭ توپىراعىنا تامىر ساپ وسكەندەر. ولاردىڭ قيمىل-قارەكەتى، ءمورالى مەن پسيحولوگيسى، ەڭ الدىمەن، سول زاماننىڭ قيمىل مەن قارەكەتى، سول زاماننىڭ ءمورالى مەن پسيحولوگياسى. ماسەلەن، ءابىلقايىر بويىنداعى قايشىلىقتار — ۋاقىت پەن زامان بويىنداعى قايشىلىقتار عوي. ول حالىق قامىن ويلاعان تۇستا قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى دە، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتكەن تۇستاردا ءجاي پەندە بولىپ قالادى. باتىر، باراق سەكىلدى سۇلتاندار بەينەلەرىندە سول كەزدەگى قازاق كوش باسشىلارىنىڭ ءارى تارتقاندى بەرى تارتىپ وتىرعان — تەك تاريحي عانا ەمەس! — تيپتىك بەينەلەرى دە، ال تيەۆكەليەۆ، كيريللوۆ بەينەلەرىندە پاتشالىق سامودەرجاۆيانىڭ اشقاراق، تويىمسىز كوزقاراسى مەن قورقاۋ، وبىر پسيحولوگياسى قاتار ورىلگەن ەمەس پە؟! سوندىقتان بولسا كەرەك، جازۋشى كەيىپكەر بولمىسىندا ءجۇرىپ جاتقان سانا اعىمىن زامانا اعىمىمەن وزەكتەس ەتىپ، ءبىرتۇتاس ءورىپ جىبەرگەن.
بۇل رومانداردى تالداپ- تالقىلاپ، ونىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى مەن ارحيتەكتونيكالىق ءتۇزىلىمىن، وبرازدار گالەرەياسىن، فاكتىلەردى ءتىرىلتۋىن، ولاردان الار تاعىلىم مەن ءتالىمدى جىكتەپ، سارالاپ، تەرەڭ ساراپتامالىق زەرتتەۋلەردەن وتكىزۋ ءۇشىن ارنايى كولەمدى ماقالا، ماقالا ەمەس- اۋ، تۇتاس ءبىر ەڭبەك جازۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان ءبىز بۇل جەردە ونىڭ رۋحتى تۇستارىن عانا تەزيستەپ بەرۋگە ۇمتىلدىق.
بۇل جەردە تاعى دا قادالا، قاداپ ايتارىمىز، بۇل روماندار، بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، تەك ءابىلقايىر تۋرالى عانا روماندار ەمەس. بۇل روماندار، ەڭ الدىمەن، اسا كۇرمەۋلى، كۇردەلى كەزەڭدەگى حالىق تاعدىرى تۋرالى روماندار. دەي تۇرعانمەن، ءسوز جوق، باستى كەيىپكەر — ءابىلقايىر حان. ال ءابىلقايىر — تاريحي تۇلعا. ول تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن دايەكسىز سوزدەردىڭ ءبارى، ەڭ الدىمەن، تاريحقا قيانات.
اگرەسسيانىڭ ەڭ ۇلكەنى — تاريحقا جاسالىناتىن اگرەسسيا. ويتكەنى تاريحىڭ قۇرىسا — بولاشاعىڭ دا قۇريدى. بوي كوتەرىپ كەلە جاتقانداردى وتاپ، ومىرتقا تۇزەپ كەلە جاتقانداردى ومىرىپ جىبەرەتىن وتارشىل جۇيەنىڭ قانقۇيلى ماشيناسى وسى ماقساتتا جۇمىس ىستەگەن.
ەندى، مىنە، ءوز الدىمىزعا ەلمىز. بويىمىز تىكتەلە باستادى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ قاي جاعىمىزعا بولسىن، اسىرەسە، تاريحىمىزعا سابىر-ساليقالىقپەن ءۇڭىلىپ، سارابدالدىق تانىتۋىمىز كەرەك- اق ەدى.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى بويىمىزعا سىڭگەن ناۋقانشىلدىق پەن ءبىر جاقتان ەكىنشى جاققا قۇلاي جىعىلۋشىلىققا ءوزىمىزدىڭ وڭەشى ۇزىن شامشىلدىعىمىز قوسىلىپ تاعى دا تاريحقا تاس لاقتىرا باستادىق. ونىڭ كەي تۇستارىن قورس قىپ قوپارىپ، كەي جەرلەرىن كومۋگە كىرىستىك.
ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىز ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ باس كەيىپكەرى ءابىلقايىر حانعا دا تىكەلەي قاتىناستى بولعاندىقتان ادەيى توقتالىپ وتىرمىز. بىرەۋلەر ونى تاريحتان مۇلدە شىعارىپ تاستاعىسى كەپ جانتالاسىپ ءجۇر. ولاي دەمەسكە امالىڭ جوق. ويتكەنى ول قاتىسقان قازاق حالقى ءۇشىن تەڭدەسى جوق تاريحي وقيعالاردا ونىڭ اتى بىردە اتالسا، بىردە اتالمايتىن بولدى. اتالسا دا جاعىمسىز رەتتە. بەينە ءبىر بىرەۋلەر تاريح دوڭعالاعىن كەرى اينالدىرىپ، سول تاريحي وقيعالاردى ءوزىنىڭ قالاۋىمەن مۇلدەم قايتا جاساپ، قايتا تۋدىرعانداي.
ءبىز 1729 جىلى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى يتجەمەستە قازاقتاردىڭ جوڭعارلاردى تۋ-تالاقاي ەتىپ جەڭگەنىن جاقسى بىلەمىز. اڭراقاي دەگەن اتقا يە بولعان بۇل جەڭىس — قازاق حالقى ءۇشىن — تاريحي جەڭىس! ول جەڭىستى قانداي ءبىر تاريحشىڭىز دا اينالىپ وتە المايدى. سول جەڭىسكە قول جەتكىزگەن قازاق ساربازدارىنىڭ باس ساردارى، باسقا ەمەس، ءابىلقايىر عوي. ونى باس ساردار ەتىپ ايتەۋىر پالەنشە-تۇگەنشەلەر ەمەس، سول كەزدەگى اعاش شاڭىراقتى، كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ يگى- جاقسىلارى تاعايىنداعان جوق پا؟! قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ەڭ قىستالاڭ، ەڭ قاتەرلى شاقتا وقشاۋ جوتا ورداباسىدا تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك بي باستاپ (ايتەكە بي ول كەزدە دۇنيە سالعان) باسقانى ەمەس ءابىلقايىردى باس ساردار ەتىپ ەدى عوي. ويتكەنى سول كەزدە ول ءوزىنىڭ الىمدىلىعىمەن دە، العىرلىلىعىمەن دە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن بولاتىن.
بۇل فاكتىنى تاريحتىڭ شويىنداي اۋىر ەسىگىن ايقارا اشىپ كىرە الاتىنداردى بىلاي قويعاندا، ونىڭ ساڭلاۋىنان سىعالاپ قاراي الاتىندارعا دەيىن جاقسى بىلەدى.
مەيلى، ءسىز قالاڭىز، مەيلى، ءسىز قالاماڭىز، قاراكەرەي قابانباي دا، قانجىعالى بوگەنباي دا، قازاقتىڭ باسقا قالقاندارى مەن سەمسەرلەرى دە سول باس ساردار ءابىلقايىردىڭ قول استىندا سوعىستى. سول سوعىستىڭ بۇكىل تىزگىنى ءابىلقايىردىڭ قولىندا بولدى. بۇل — تاريحي فاكت!
ال، ءبىز بىلە تۇرا، وسى ءبىر اقيقاتتى نەگە اينالىپ كەتە بەرەمىز؟! سويتسەك، ءابىلقايىر حان رەسەيگە بودان بولامىز دەپ انت بەرگەن، سودان دا وعان دەگەن تاۋداي رەنىشىمىز بار بوپ شىقتى. بۇل، ارينە، تاريحي بالاڭدىق!
بىرىنشىدەن، بودان بولام دەگەن ءسوز، مەن ساعان بۇكىل ەركىمدى بەردىم، ەندى سەن كەل دە مەنى وتارلاي بەر دەگەن ءسوز ەمەس. وتارلاۋ ساياساتى كوپ جىلدان كەيىن باستالدى.
ەكىنشىدەن، سول كەز ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ رەسەيگە بودان بولام دەۋى سونشالىقتى كۇنا ما ەدى؟ ول كەز — كۇنى كەشە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان بوسىپ كەتكەن اقتابان قازاقتىڭ ويىلىپ قالعان وكشەسىنىڭ جاراسى ءالى بىتپەگەن، ماڭدايىنان سورعالاعان سوردىڭ ءالى كەپپەگەن كەزى ەمەس پە ەدى؟! ءبىر جاعىندا قىلىشىن جالاڭداتىپ جوڭعار، ءبىر جاعىندا دار اعاشىن دايارلاپ حيۋا مەن قوقان، تاعى ءبىر جاعىندا زەڭبىرەگىن گۇرسىلدەتىپ ورىس،تاعى دا باسقا انتالاعان قالىڭ جاۋ تۇرعان جوق پا ەدى؟! ول كەز — ۇلى دالانىڭ بويىنان دارمەن ، قانىنان قۋاتى كەتىپ قانسىراپ جاتقان كەزى ەدى عوي.
وسى جاعدايدى بىلە تۇرا، رەسەيگە قوسىلماساق، بىزگە ەشكىم دە تيمەيتىن ەدى، ءوز بەتىمىزشە-اق ىرگەلى ەل بولىپ كەتە الاتىن ەك دەپ، قانە، كىم كەپىلدىك بەرە الار ەكەن؟!
رەسەيگە بوداندىققا، ەڭ الدىمەن، سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى اۋمالى- توكپەلى، قىم-قۋىت زاماننىڭ ءوزى تولعاتىپ تۋعان تاريحي پروسەسس يتەرمەلەدى.
سوندىقتان پىسىپ-جەتىلىپ تۇرعان تاريحي پروسەستى ەسەپكە الماۋعا بولمايدى. ونى ەسەپتەن الىپ تاستايمىن دەۋ، بارىپ تۇرعان تايىزدىق بولادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن تاريحي فاكتى، رەسەيگە بودان بولۋ پروسەسى ءابىلقايىر كەزەڭىنەن بۇرىن، سوناۋ ون التىنشى عاسىردا تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا- اق باستالعان.
تاۋەكەل حان رەسەيمەن ءتىل تابىسۋ ءۇشىن ۇلكەن ارەكەتتەرگە بارعان جوق پا؟! سونىڭ ناتيجەسىندە 1594 جىلدىڭ قاڭتارىندا پاتشا وكىمەتى تاۋەكەلگە اسكەري كومەك كورسەتكەن ەدى عوي. تاۋەكەل، ءوز كەزەگىندە، ماسكەۋگە ءوزىنىڭ ۇلى حۇسايىندى اماناتقا بەرۋگە كەلىسكەنى قايدا؟ پاتشا وكىمەتى وسىنىڭ قارىمتاسى رەتىندە تاۋەكەلدىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز مۇحاممەدتى قايتارماقشى بولعانىن قايدا قويامىز؟
رەسەيگە بودان بولام دەگەن ساياسي ارەكەت ءابىلقايىردان كەيىن دە توقتاپ قالعان جوق.
ۇلى ابىلاي حان ەكى رەت 1740 جانە 1771 جىلدارى پاتشاعا بودان بولامىز دەپ انت بەرگەن. ويتكەنى ابىلاي دا ءابىلقايىر سياقتى سول كەزدەگى تاريحي جاعدايدى ءجىتى پايىمداپ، زەرەك سەزىنە ءبىلدى.
سونداي- اق تەك ۇلى ءجۇزدى عانا ەمەس، بار قازاقتى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان تولە بي 1734 جىلى رەسەي پاتشاسى اننا يۆانوۆناعا، ال 1749 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى ي. نەپليۋيەۆكە جيەنى ايتباي باستاعان ەلشىلىك جىبەرىپ بوداندىقتى قابىلداۋعا ريزاشىلدىعىن تانىتىپ ەدى عوي.
ارينە، ءابىلقايىر ابىلاي دەڭگەيىنە كوتەرىلە المادى. (وكىنىشكە وراي ابىلايعا دا “شابۋىل” جاساۋشىلار ءبىر تولاستار ەمەس). ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوستى. ال ءابىلقايىر ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تىشقانشىلاپ كەتتى. سول ءبىر كۇرمەۋى قاتتى كۇردەلى زاماندى تاريحي فاكتىلەردەن قىل ەلى اۋىتقىماي بارىنشا كوركەم شىندىقپەن كورسەتە بىلگەن ءابىش كەكىلباي ۇلى “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىندا ءابىلقايىر حاندى “تراگەديالىق تۇلعا’’ دەدى. ال ۇلكەن تاريحشى ، اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ “حالىق كەڭەسى” گازەتىندە جاريالانعان “سىرىم باتىر جانە حان كەنە” ماقالاسىندا بىلاي دەيدى.”كەيبىر عالىمدار ءابىلقايىر حان رەسەيگە ءوز بەتىمەن بودان بولدى دەگەندى بەتكە باسادى. شىن مانىندە بۇل ءىس قاندى جارماق (ەرماك) جورىعىنان باستاپ باعدارلاندى. ەرتە مە، كەش پە، — قازاق ەلى رەسەيگە قوسىلۋى اقيقات بولاتىن”. وسى ءسوز — ءسوز عوي!
ءبىز بۇل ماسەلەگە، ءسوز رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ارنايى توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك. تاريحتى اركىم ءوز قالاۋىمەن قاقپاقىل ەتۋگە بولمايتىنىن تاعى ءبىر ەسكە سالعىمىز كەلدى...
... جالپى العاندا، ءابىش كەكىلباي ۇلى دەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا ەتەك- جەڭى مول پىشىلگەن ساحارالىق كەڭدىك، ارعى مەن بەرگىنى، وتكەن مەن بۇگىندى قاتار قامتىپ جاتقان پاراساتتىلىق، ەڭ ءبىر ءتۇپسىز شىڭىراۋ- شۇڭەتتەردەن سويلەپ تۇراتىن تەرەڭدىك، كۇردەلى ءومىردىڭ كۇرمەۋلى تۇستارىنا كورەگەندىك جاساي الاتىن پايىمدىلىق، دالالىق دارقان بولمىس، ءىرى فيلوسوفيالىق ءبىتىم، الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن ءبىلىمپاز- بىلگىرلىك، تاريحي سارابدال سانالىلىق پەن قۇلاشتى ويلىلىق، كەڭ دۇنيەتانىم، كەلىستى كىسىلىك پەن كورنەكتى قايراتكەرلىك كەلىپ تۇرا قالاتىنى ءسوزسىز.
مەن بۇل جەردە ايتەۋىر ايتىپ قالۋ ءۇشىن ماراپاتشىل اسىرەقىزىلدىققا، قولپاششىل اسىرا سىلتەۋشىلىككە سالىنىپ وتىرعام جوق. بۇل سوزدەردى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ءقادىرىن بىلەتىن، قاسيەتىن ۇعاتىن، ونىڭ تۇلعاسىن كوز الدىنا ەلەستەتە الاتىن ەامانداستارىمىزدىڭ ءبىرقاتارى ايتىپ قانا قويماي، ونى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ىلىنبەگەن، اۋزىمىزعا تۇسپەگەن باسقا قىرلارىمەن دە تولىقتىرا تۇسەتىنىنە، مەن ءوز باسىم تيتتەي دە كۇماندانبايمىن.
تالاي- تالاي بەلەستەردەن وتكەن ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى تىنىس-تىرشىلىگىن ءبولىپ ، ءارقايسىسىن جەكە-جەكە قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ول تۇتاس جاراتىلىس، تۇتاس بولمىس. سوندىقتان ءا. كەكىلباي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق جولىن ايتقاندا ونىڭ رۋحاني باستاۋ كوزدەرىنە، ال قايراتكەرلىگىن ايتقاندا ونىڭ قوزعاۋشى قۋاتىنا توقتالماۋ مۇمكىن ەمەس.
رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ تابالدىرىعىن ءاپ دەپ اتتاعاننان-اق ءابىش كەكىلباي ۇلى قوعام مەن ادام اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتى، قوعامنىڭ ادام ساناسى مەن پسيحولوگياسىنا اسەر-ىقپالىن، ادامنىڭ قوعامدا الاتىن ورنىن، بولمىسى مەن تابيعاتىن، دراماسى مەن تراگەدياسىن بارىنشا قازىپ كورسەتىپ، قازىمىرلانا سويلەپ كەلدى. ونىڭ ىشكى اعىمدارى مەن قات-قات بوپ جاتقان تەرەڭ قاباتتارىنا ءۇڭىلدى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى — شىعارماشىلىق ىسىندە بولسىن، قوعامدىق- قايراتكەرلىك جۇمىستارىندا بولسىن حالىقتىق ءمان-ماڭىزى بار ۇلكەن قاعيدالار مەن مۇراتتارعا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ۇلى تۇلعا. ول قانداي ۇلكەن قاعيدالار، ول قانداي ۇلكەن مۇراتتار؟
ول حالىق حالىق بوپ قاتارعا قوسىلۋ ءۇشىن، ۇلت ۇلت بولىپ رۋحتانۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ تاريحي جادىن وياتىپ، تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋ كەرەك دەپ ۇقتى. حالىق ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە تاريحي جاد پەن تاريحي ساناعا جاسالىنعان قاستاندىقتان وتكەن جاۋىزدىق جوق دەپ ءبىلدى. ويتكەنى تاريحي جاد ءوشىرىلىپ، تاريحي سانا جويىلعان تۇستا شىققان تەك وتالىپ، تارتىلعان تامىر قىرقىلماق. وتكەن — قۇردىمعا كەتىپ، ال ەرتەڭ — بەيمالىم بولىپ قالماق. ونداي كەزدە ۇلت ۇلت بولۋدان قالىپ، جەتەكتەگەننىڭ جەتەگىندە، يەكتەگەننىڭ يەگىنىڭ استىندا كەتپەك.
مىنە، وسىنى بار جان-جۇرەگىمەن، بار بولمىس-بىتىمىمەن تەرەڭ سەزىنە بىلگەن ءابىش كەكىلباي ۇلى، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، الەمدىك ادەبيەتتىڭ كونتەكسىندە تۇڭعىش رەت — تۇيەنىڭ جاس تەرىسىن باسىنا قاپتاپ، ادامداردى ەستەرىنەن اداستىرىپ، تۋعان جەرى مەن شىققان تەگىن ۇمىتتىرىپ جىبەرگەن — ماڭگۇرتتىك مەتافوراسىن دۇنيەگە الىپ كەلدى. ياعني سول ءبىر جازعان- سىزعانىنا ءبىر شوقىتىپ ەكى قاراتىپ قويعان كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قيىن دا قىستالاڭ تۇستا- اق ۇلت پەن ۇلىستىڭ تاريحي جادى مەن تاريحي ساناسىنا جاسالىنىپ جاتقان جاۋىزدىقتارعا قارسى وسى ماڭگۇرتتىك مەتافوراسى ارقىلى كۇرەس اشتى. بۇل مەتافورا بۇگىندە، نەسىن جاسىرامىز، بۇرىنعىدان دا تاعىلىمدى، بۇرىنعىدان دا كوكەيكەستى. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىمىزعا اسا قاتەرلى ءقاۋىپ تونۋدە. كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى شاڭىراق استىنان ورگەن ءبىر قازاقتىڭ بالاسى — ءبىرى شىعىسقا، ءبىرى باتىسقا قاراپ تۇر. ءبىرى ءوز تىلىندە، ءبىرى بوگدە تىلدە سويلەپ بارادى. ءبىزدىڭ كەشەگى كەساپات يدەولوگيادان ەسىن جيا الماي تۇرعان ءالى دە جاس تاريحي جادىمىز بەن بالاڭ سانامىزعا ءقازىر شپريس-تەلەمۇنارالار بۇزاقى يدەولوگيانىڭ ۋىن ەگىپ ، الاقانات ساۋىسقان سياقتى سۇقاقتاعان گازەت-جۋرنالدار جانىمىزدىڭ جاراسىن شوقىپ قان- جوسا ەتۋدە. ..
مۇنداي ارەكەتتەر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا ءتىپتى بەل الىپ، قازىرگى تاڭدا ءسال باسەڭسىگەنىمەن بۇتىندەي تولاستاي قويعان جوق. مىنە، وسىنداي تۇستا ءابىش كەكىلباي ۇلى تاۋەلسىزدىك حاكىندا، ونىڭ الدىنداعى مەمەلەكەتتىڭ، قوعامنىڭ، ءار ادامنىڭ مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى حاكىندا بايلامى بەرىك، قايراۋى جەتىك كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى.
ءسوز جوق، بۇگىنگى تاڭدا ءتىل ماسەلەسى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بوپ تۇرعانى بەلگىلى. بۇل رەتتە، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ بەتىندە جاريالانعان “ءتىل جانە Tاۋەلسىزدىك” دەپ اتالاتىن تەرەڭ زەرتتەۋلەردەن تۋىپ، ۇلكەن تەبىرەنىسپەن جازىلعان ساراپتامالىق ماقالاسىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى. ءوز تىلدەرىنەن ايرىلىپ قالعان لاتىن امەريكاسى مەن افريكا ەلدەرىنىڭ باسىنان وتكەن اۋىر ءحالدى العا تارتا وتىرىپ، ءتىلىن جوعالتقان ەلدىڭ ءبارىن دە جوعالاتىنىن ناقتى دالەلدەر مەن دايەكتەمەلەر ارقىلى ەسكەرتۋ جاسايدى. كەيدە سول ماقالانى، شىركىن، قوعامنىڭ ءار مۇشەسى، باسشىسى دا، قوسشىسى دا تاعى ءبىر زەردەلەپ وقىپ، پاراسات- پايىمىنان وتكىزىپ السا عوي دەپ ويلايمىن.
ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ماحامبەت، اباي، قۇرمانعازى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت جۇبانوۆ، نۇرعيسا تىلەندييەۆ سەكىلدى جانە تاعى دا باسقا حالقىمىزدىڭ الىپ تۇلعالارى تۋرالى تولقىعان تەڭىزدەي تولعانىستارى مەن جەلدى كۇنگى شالقىعان سار دالاداي تەبىرەنىستەرى، سونداي- اق، ءوز زامانداستارى، وزىنەن كەيىنگى بۋىندار جايىندا جازىلعان ماقالالارى مەن پىكىرلەرى قانشاما! تاعى دا ول سول ەڭبەكتەرىنىڭ بارىندە دە ءسوز بولىپ وتىرعان وبەكتىنىڭ تامىرىن تاپ باسىپ، ءمانى مەن مايەگىن اشىپ ايتادى، كوسىلىپ ايتادى، شەشىلىپ ايتادى، باعاسى مەن ءباسىن ءدال قويىپ، جەرىنە جەتكىزىپ ايتادى. بىردە ءبىر جىلتىر ءسوز، بىردە ءبىر سىلدىر ءسوز كورمەيسىڭ. ول ەسسەلەر مەن ماقالالاردان اۆتوردىڭ قانىنىڭ قىزۋىن، جانىنىڭ جىلۋىن بۇكىل تۇلا بوي بولمىسىڭمەن سەزىنىپ وتىراسىڭ. سولاردى پاراقتاپ قاراپ وتىرىپ ونىڭ ءوز ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كوسەگەسىنىڭ كوگەرۋى ءۇشىن، ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى ءۇشىن ەشكىمنەن دە اق نيەت، اق تىلەۋىن ايامايتىن جۇرەگىنىڭ كەڭدىگىنە، جانىنىڭ جومارتتىعىنا تاڭ قالاسىڭ. مۇنداي رۋحاني اتىمتاي جومارتتىق قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىندە بۇرىن- سوڭدى بولدى ما ەكەن، ءسىرا!
ءسوز ورايى كەپ تۇرعاندا ايتا كەتەر ماسەلە، ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ قىزمەتكە قانداي وكپەسى بولماسا، قىزمەتتىڭ دە ءابىش كەكىلبايۇلىنا سونداي وكپەسى جوق. ءبارىن تىزبەي-اق ، ونىڭ قازاق رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، مەملەكەتتىك حاتشى بولعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى زورلىق تەك زورلىق، جاۋىزدىق تەك جاۋىزدىق، وشپەندىلىك تەك وشپەندىلىك تۋدىراتىنىن تەرەڭ بىلەدى. ياعني، كىمدە كىم جاۋىزدىق جاساسا، جاۋىزدىقتىڭ قولىنان وپات بولماق. ەگەر ول دەر كەزىندە جازاسىن الماسا، ءبارىبىر تۇپتىڭ-تۇبىندە زاۋالىن تارتپاق. ءوزى تارتپاسا ۇرپاقتارى تارتادى. بۇل — قولعا ۇستاۋعا كەلمەيتىن، كوزگە كورىنبەيتىن، قۇدىرەتتىڭ ءوزى جۇمىر باستى پەندەسىن جاراتقاننان بەرى ۇيرەتىپ كەلە جاتقان ءدارىسى. قۇدايلىق زاڭدىلىق. ونىڭ شىعارمالارىنان تارايتىن تاعىلىمدار دا، قايراتكەرلىك تىرلىگىندەگى وسيەت- پىكىرلەر دە وسىعان سايادى. بۇل رەتتە ول بۇكىل ادامزات بالاسى باسىنان وتكىزگەن تاريحي تاۋقىمەتتەردى، تاريحي ازاپ پەن سوردى العا تارتادى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى ەگەر ەل ىشىندە الاۋىزدىقتىڭ الا قۇيىنى، اشكوزدىك پەن دۇنيەقوڭىزدىقتىڭ اق تۇتەگى كىرسە، وندا ول ۇلكەن ءقاۋىپ پەن قاتەردىڭ استىندا قالاتىنىن بارىنشا قازىپ، بارىنشا قاداپ ايتۋمەن كەلەدى. ىرگەنى تەك ىنتىماق بەكىتىپ، شاڭىراقتى تەك بىرلىك ءۇستاپ قالادى دەپ ۇعادى. سوندىقتان دا ول ادام مەن ادام اراسىندا جاراسىم، ۇلت پەن ۇلت اراسىندا ۇيلەسىم، مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىندا ىقپالداستىق ورناتۋعا بار كۇش- جىگەرىن، ءىلىم- ءبىلىمىن، پاراسات-پايىمىن ارناپ ءجۇر دەپ ايتساق ارتىق ەمەس.
ارينە، ءا. كەكىلباي ۇلى ول جاراسىم مەن ۇيلەسىم، ول بىرلىك پەن ىنتىماق كۇنى كەشە زورلىق پەن زومبىلىقتى، ءجابىر مەن جاپانى كوپ كورگەن بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ، ياعيي، قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن جاسالىنۋىنا جان-تانىمەن قارسى. سوندىقتان ءابىش ول ۇيلەسىم مەن جاراسىمعا، ول ىنتىماق پەن بىرلىككە جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ تۇرعىدا، زاڭدىق ايادا مۇددەلى بولۋعا ءتيىس دەپ بىلەدى. ول بۇل ماسەلەگە ءار ادامنىڭ اسا ساق، اسا سەرگەك، اسا ىجداھاتتى بولۋىن قالايدى.
ول ءقازىر دە ەندى عانا قابىرعاسى قاتىپ، ەندى عانا بۋىنى بەكىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ومىرىندەگى بۇكىل دەرلىك ساياسي، الەۋمەتتىك شارۋالارىنىڭ باسى- قاسىندا ءجۇر.
جالپى، قورىتا ايتقاندا، ءابىش كەكىلباي ۇلى ەلىمىزدىڭ رۋحاني تىرشىلىگىندە بولسىن، ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە بولسىن قايتالانباس قۇبىلىس. ول — فەنومەن. ول — تۇتاس الەم. ول تۇتاس الەمدى قامتىپ سويلەۋگە ءبىر ماقالا تۇگىلى، ۇلكەن ءبىر كىتاپتىڭ قاۋقارى جەتپەيدى. ول الەم ايتقان سايىن بيىكتەپ، قادالعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەتىن الەم. ول الەمنەن ءالى تالاي ۇرپاق سۋسىنداپ، تالاي ۇرپاق قۋاتتانارى ءسوزسىز.
ءقازىردىڭ وزىندە-اق ونىڭ تۋىندىلارى مەن قايراتكەرلىك وي-تولعامدارى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا اينالدى.
ول — رۋحاني ۇلى تۇلعا.
You Might Also Like
-
مەنi جۇمەكەن اعامەن، الماتىعا وقۋعا كەلگەن كەزiمدە، قولىمنان جەتەكتەگەندەي بوپ ەرتiپ اپارىپ، رۋحاني اكەمدەي بولعان ءابۋ سارسەنبايەۆ تانىستىرعان ەدi.
-
بۇلتىق-بۇرىلىستارى دا، كەدىر-بۇدىرى دا، اسۋ-بەلى دە كوپ مىنا ءومىردىڭ ءبىرشاما كەزەڭىن بىرگە وتكىزگەن ساكەڭنىڭ، سايىمجان اعامنىڭ ەڭ ءجيى قولداناتىن ماتەلدەرىنىڭ ءبىرى “جاقتىرماساڭ — قويىڭدى...
