ءتىل - ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى
«انا ءتىلىڭ-ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» - دەپ جەرلەس اقىنىمىز قادىر مىرزا ءالى ايتقانداي، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى، سونىمەن قاتار، وزگە تىلدەردى ۇيرەنۋگە، بىلۋگە تالپىنۋىمىز ءتيىس. قازاق ءتىلى عايىپتان پايدا بولعان جوق.ونىڭ دا شىعۋ تەگى بار. قازاق ءتىلى «تۇركى تىلدەرى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن تىلدەردىڭ تارماعى. ءار ادام ءوز انا ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى. سول ارقىلى مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگىن، ىنتىماعىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ءتىل مەن ءدىندى ورىستەتۋدە حالىق تارتىنىپ قالماۋى ءتيىس. ويتكەنى، ءتىل - ۇلتتىق قازىنا، ۇلتتىق مۇرا. 1913 جىلى جۇرەگى «ەلىم» دەپ سوققان پاتريوت اقىن ماعجان جۇمابايەۆ:
«جارىق كورمەي جاتساڭ دا ۇزاق كەن ءتىلىم،
تازا، تەرەڭ، وتكىر، كۇشتى، كەڭ ءتىلىم.
تاراپ كەتكەن بالالارىڭدى باۋىرىڭا،
اق قولىڭمەن تارتا الاسىڭ سەن، ءتىلىم!» -دەگەن بولاتىن. شىنىمەن، قازاق ءتىلى جارىق كورمەي قاراڭعىدا ۇزاق جاتتى. سويتسە دە، قازاق ءتىلى تازا ءارى وتكىر بولعان. سوناۋ جىلدارى ۇمىت قالعان ەلدى تەك ءتىلدىڭ قۇدىرەتى ارقىلى قايتارا الدىق.
«ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك، قايرات، ب ا ق، اردىڭ،
جاۋىز تاعدىر جويدى ءبارىن نە باردىڭ» - دەپ كەلەتىن جولدارىندا اقىننىڭ تىلگە دەگەن اياۋشىلىق سەزىمى كورسەتىلەدى. انا ءتىلىنىڭ كەلەشەگىنە دەگەن اقىن سەنىمى مەن ءۇمىتىنىڭ ومىرشەندىگى بەينەلەنەدى. مىنە، بۇگىن وسىنشاما قيىندىقتان كەيىن ءتىلىمىز ءوز ورنىن تاپتى. ءتىل- تاريحي مۇرا. ءتىل ارقىلى ءبىز ءوز ويىمىزدى جەتكىزە الامىز. قوعاممەن بايلانىسىپ، ءتىلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسامىز. بۇگىنگى تاڭدا ءتىلدىڭ الار ورنى ەرەكشە. ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن باستاپ انا تىلىمىزگە باسا كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. 1995جىلى قابىلدانعان اتا زاڭنىڭ جەتىنشى بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» -دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. 1997 جىلى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭىندا»: مەملەكەتتىك ءتىل-قازاق ءتىلىن بارشا ادامزاتتاردىڭ ەركىن مەڭگەرۋىنە بولاتىنىن جانە تىلگە قاجەتتى كومەكتىڭ ءبارىن كورسەتەتىنى ايتىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە قۇلىق تانىتۋشىلاردىڭ كوبەيۋى ءبىزدى قۋانتادى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز «قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن حالىقتىڭ ىشىندە ەرەسەك ادامداردىڭ سانى باسىم كوپشىلىكتى قۇرايدى. ەندى الدىمىزدا مىناداي مىندەت تۇر: مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 2020 جىلى 95 % -عا جەتۋى ءتيىس» -دەگەن. «جاۋاپتى شاقتىڭ جۇگى اۋىر» دەمەكشى، ماقساتقا جەتۋگە تالپىنايىق! «تالپىنىس ءتاۋىر بولسا، تابىس ءوزى كەلەدى» دەگىم كەلەدى.
تاۋەلسىزدىك العالى جيىرما سەگىز جىل دا ءوتتى. انا ءتىلىمىزدىڭ ءالى دە بولسا اقساپ تۇرعانى شىمبايىمىزعا باتادى، ياعني ءالى دە «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن جاقتارى بار ەكەنى ايان. سولاي دەسەك تە، تىلگە جاناشىر ازاماتتاردىڭ بارىنا شۇكىر ەتەمىز.
قازاق ءتىلى وسى مەملەكەتتىڭ تۇپكىلىكتى تۇرعىندارى - قازاقتاردان باسكا، جۇڭگو، مونعوليا، يران، اۋعانستان، تۇركيا مەملەكەتتەرى مەن تمد-نىڭ رەسەي، وزبەك، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان سياقتى رەسپۋبليكالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ دا انا ءتىلى. قازاق ءتىلى ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىلگەن. كەيىنگى جىلدارى جۇرتشىلىق تا انا ءتىلى ءۇشىن بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ءبىراق ءالى دە شەشىلمەي جاتقان ءتۇيىندى ماسەلەلەر دە بارشىلىق. حالىق بولىپ قالىپتاسۋدىڭ باستى بەلگىسى-ونىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى. ءوزىنىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى جوك ەل ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءومىر سۇرە المايدى. دۇنيەدەگى بارلىق حالىق تاۋەلسىزدىككە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، مادەنيەتىن، انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. سوندىقتان كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ اۋماقتىق ءسالت-داستۇرىن، انا ءتىلىن ەرەكشە قورعايدى. ەگەر ءتىل بولماسا، ۇلت بولماس ەدى، ال ۇلت ءتىلسىز بولمايدى. سول سەبەپتى دە ءبىز ءتىلىمىزدى قورعاپ، دامىتۋىمىز كەرەك. انا ءتىلىن دامىتۋ، قورعاۋ دەگەنىمىز - ءوز انا تىلىندە تازا سويلەۋ جانە ونى جاقسى ءبىلىپ، تۋعان اناداي ءسۇيۋ.
«سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى - انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىم دا –اق بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنان،
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىن» -دەپ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اعامىز جىرلاپ وتكەن. انا ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن تۋعان حالقىمىز اۋەلدەن-اق باعدارلاپ، ءسوز ونەرىن بار ونەردىڭ باسى دەپ ساناعان. مىسالى: «ونەر الدى-قىزىل ءتىل»، «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى» سوزدەرى حالقىمىزدىڭ ءتىل قۇدىرەتىنە قانداي ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشا، ول ابايدى دانالىققا، ماحامبەتتى باتىلدىققا، بۇقاردى اقىلگويلىككە جەتەلەدى،رۋحتاندىردى.
ءتىل - قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم. ول ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. انا ءتىلىن سۇيگەن ادام تۋعان جەرىن، ەلىن، وتانىن، اتامەكەنىن سۇيەدى دەگەن ءسوز. ال، بۇلاردىڭ ءبارى - ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى ۇعىمدار. ءومىردىڭ الماستاي قىرىن، ابزال سىرىن تۇسىنە بىلۋىنە باستى سەبەپكەر - انا ءتىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قىزمەت ەتۋىنىڭ بىرنەشە العىشارتتارى بار. اتاپ ايتقاندا، سول ءتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ سانىنىڭ جەتكىلىكتى بولۋى، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا تارالۋى، قوعامدىق ءومىردىڭ ءار الۋان سالاسىندا قىزمەت جاساۋى جانە اۋىزشا مەن جازباشا تۇردە قىزمەت ەتۋى، سونداي-اق، قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىم جۇيەسى جەتىلگەن، لەكسيكا-فرازەولوگيالىق قورى اسا باي بولۋى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى. ءتىل - قاي ۇلتتىڭ بولماسىن تاريحى مەن تاعدىرى، ءتالىمى مەن تاربيەسىنىڭ نەگىزى، قاتىناس قۇرالى. ءتىل بولماسا ءسوز بولمايدى. ءسوز بولماسا ادامزاتتىڭ تىرلىگىندە ءمان-ماڭىز بولمايتىنى بەلگىلى. دەمەك، ءتىلدىڭ، ءسوزدىڭ ورنى ەرەكشە. مىنە، وسى وراي دا انا ءتىلىمىز جايلى تەرەڭ ويلانۋ- ءارقايسىمىز ءۇشىن پارىز. جىل وتكەن سايىن انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى ءوسىپ، ابىرويى ارتا تۇسۋدە. ءتىل-حالىقتىڭ جانى. ءتىلى قۇرىسا، حالىق تا جوعالادى. ادامزات تاريحىندا كوپتەگەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءوشىپ كەتۋى، الدىمەن، ءتىلدى جوعالتۋدان باستالاتىنىن عىلىم دالەلدەپ وتىر. بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى ماڭگۇرتتىكتىڭ باسى دا ءوز ءتىلىن تارك ەتۋدەن تۋدى. ءتىلى مەن دىنىنەن ايىرىلعان ونداي جان رۋحاني كەمتارلىعىن، ادامدىق بولمىسىن تۇسىنبەي، كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالادى. انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەستە حالقىمىز قال-قارەكەتسىز بولعان ەمەس. جيىرماسىنشى جىلدارى ءتىل تاۋەلسىزدىگىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، مۇحتارلار، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا بوستاندىقتىڭ لەبى بىلىنىسىمەن باستالعان بۇكىل حالىقتىق قوزعالىس-سونىڭ ايعاعى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى جەمىسى-قازاق حالقى ءۇشىن ەگەمەندىكتىڭ كوك تۋى جەلبىرەۋى. اتا-بابالارىمىزدىڭ كوكسەگەن تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزدىك. ەندىگى ماقساتىمىز – ۇلتتىق رۋحتى، تۇسكەن ەڭسەنى كوتەرۋ. ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىس، انا ءتىلى جوق جەردە - ۇلت تا جوق.
و،تۋعان انا ءتىلىم! تاۋەلسىزدىگىمنىڭ سىي-باعى، دەربەستىگىمنىڭ ديدارى - ءتىل. قازاق ءتىلى-ۇلى ءتىل. قازاقتىڭ باسىن قۇرايتىن – قازاق ءتىلى. بۇكىل تۇركى تىلدەرىنىڭ ۇلىسى-قازاق ءتىلى. وسىنى ۇعايىق! قازاقستان -، شىن مانىندە ، باقىتتى ەل. ەندەشە، ۇلت رۋحىن ءوسىرىپ، حالىق اماناتىن اسىرايىق! مەن دە ءبىر ءتىل جاناشىرى رەتىندە انا ءتىلىمىز جايلى جۇرەكتەن شىققان جىر جولدارىمدى ارناسام دەيمىن.
انا تىلىم-قاستەرلى، دارا ءتىلىم،
تۋعان ءتىلىم ءوزىڭسىڭ ، دانا بۇگىن.
سان عاسىردان بابالار سىيلاپ وتكەن،
دانالىعى قازاقتىڭ – انا ءتىلىم.
انا ءتىلىم - قازىناسى حالىقتىڭ،
انا ءتىلىم - شەجىرەسى بار ۇلتتىڭ.
انا ءتىلىم - ماقتانىشى قازاقتىڭ،
انا ءتىلىم، ءبىر ءوزىڭدى ۇناتتىم.
انا ءتىلىم - الپەشتەگەن ءوز ءتىلىم،
سەنسىڭ مەنىڭ - مول مۇرام دا كەڭىشىم.
وزىڭمەنەن جەتىلدىرەم سانامدى،
وزىڭمەنەن تاني الام عالامدى.
انا ءتىلىم، وسە بەرسىن وركەنىڭ،
جەتىلدىرەر ۇرپاعىڭمىن مەن سەنىڭ.
وزىڭمەنەن بيىكتەرگە شىعامىن،
ءبىر ءوزىڭسىڭ - بولاشاعىم، ەرتەڭىم.
ۇلى اباي قادىرلەگەن ءتىلىمدى،
قاسيەتىڭ ەرەكشە بوپ ءبىلىندى.
وقىپ - ءوسىپ، اسىپ بيىك شىڭداردان،
انا ءتىلىم، قادىرلەيمىز ءوزىڭدى!
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ جاقتا بۇلدىرگەن ادىردا بولادى. جارتاستاردىڭ استىنا ياكي بۇلاق بويىنا شىعادى. جىلدا بۇلدىرگەن پىسكەندە ادىرعا ادەيى اتپەن كەلىپ، بۇلدىرگەن تەرىپ قايتاتىنبىز.
-
«اتامەكەن» ۇكپ باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ولجاس وردابايەۆ 2019 جىلى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى رەيتينگىندە توپ-10 قۇرامىنا ەنگەن جوعارى وقۋ ورىندارىن اتادى.
