تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §25. تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك - وقۋشىلارعا گەندەردىڭ تىركەسۋى، تىركەسۋدىڭ تۇرلەرى: تولىق تىركەسۋ جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ، كروسسينگوۆەر جونىندە ءتۇسىندىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق - جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ بارىسىن ءتۇرلى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار مەن ويىندار، پروبلەمالىق سۇراقتاردى وقۋشىلارعا بەرۋ ارقىلى تانىم قابىلەتتەرىن، لوگيكاسىن، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك - وقۋ ۇردىسىندە وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىنە ساي شىعارماشىلىق قابىلەتىن ەڭبەككە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءوتۋ - ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، ويىن ويناتۋ، دەمونستراسيالاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ باسقا پاندەرمەن بايلانىسى: ماتەماتيكا.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋشىلاردىڭ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ىرىكتەۋ سۇراقتارى:
1. پوليمەريا دەگەنىمىز نە؟
ەگەر گەندەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى ناتيجەسىندە ءبىر بەلگىنىڭ كورىنۋىنە ەكى، ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ گەندەردىڭ اسەرى بولسا، ونداي قۇبىلىستى پوليمەريا دەپ اتايدى.
2. پوليمەريا قۇبىلىسىن العاش قاي عالىم اشتى؟
پوليمەريا قۇبىلىسىن العاش رەت 1908 جىلى شۆەد عالىمى نەلسون - ەلە بيداي ءدانى ءتۇسىنىڭ تۇقىم قۋالاۋىن زەرتتەگەندە اشقان.
3. پوليمەريا قىزمەتىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى؟
پوليمەرلىك گەندەر قىزمەتىنە قاراي كۋمۋلياتيۆتى جانە كۋمۋلياتيۆتى ەمەس پوليمەريا بولىپ بولىنەدى.
4. ترانسگرەسسيا دەگەنىمىز نە؟
بەلگىلەردىڭ پوليمەرلىك تۇقىم قۋالاۋ جاعدايىندا، ەكىنشى ۇرپاقتا پايدا بولعان ورگانيزمدەر، بەلگىلەرى جاعىنان اتا - انالىق تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا نە باسىم، نە ءالسىز بولۋى مۇمكىن. مۇندا قۇبىلىستى ترانسگرەسسيا دەپ اتايدى.
«برينگ - رينگ» ويىنى.
1 - شيرەك؛ 2 - سۇراق. 2. گەندەردىڭ كوپ جاقتى اسەرى دەگەنىمىز. مىسالدار كەلتىر.
2 - شيرەك؛ 4 - سۇراق. 4. سيتوپلازمالىق تۇقىم قۋالاۋ دەگەنىمىز نە؟ يادرولىق تۇقىم قۋالاۋشىلىقتان ايىرماشىلىعى نەدە؟ مىسالدار كەلتىر.
3 - شيرەك؛ 1 - سۇراق. 1. پوليمەريا دەگەنىمىز نە؟ كۋمۋلياتيۆتى جانە كۋمۋلياتيۆتى ەمەس پوليمەريا دەگەن نە؟ مىسالدار كەلتىر.
4 - شيرەك؛ 3 - سۇراق. 3. لەتالدى گەندەر دەگەنىمىز نە؟ مىسالدار كەلتىر.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. §25. تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر.
ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ ايقاسا الماي، بىرىگىپ تۇقىم قۋالاۋىن گەندەردىڭ تىركەسۋى دەپ اتايدى. ياعني، ولار ءبىر - بىرىنەن تاۋەلسىز اجىراپ كەتپەي، بىرگە تۇقىم قۋالايدى. العاش رەت بۇل قۇبىلىستى 1905 جىلى ۋ. بەتسون جانە ر. پەننەت حوش ءيىستى بۇرشاق وسىمدىگىنە جاساعان تاجىريبەلەرىندە اشقان بولاتىن. بۇل زاڭدىلىقتىڭ تەوريالىق تۇجىرىمداماسىن جاساعان جانە تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم ت. مورگان بولدى. كەز كەلگەن جوعارى ساتىداعى ورگانيزمدەردە گەندەردىڭ سانى حروموسومالاردىڭ سانىنان ارتىق بولادى. مىسالى، ادامنىڭ 46 حروموسوماسىندا سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 26 مىڭنان 40 مىڭعا جۋىق گەندەر، ال دروزوفيلا شىبىنىنىڭ 4 جۇپ حروموسوماسىندا 7000 گەن بار دەگەن بولجام بار. ءبىر جۇپ حروموسومادا بىرنەشە مىڭ گەن بولادى. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردى تىركەسكەن گەندەر دەپ اتايدى. ول گەندەر تىركەسۋ توبىن قۇرايدى. جاسۋشانىڭ مەيوزدىڭ ءبولىنۋى كەزىندە تىركەسكەن گەندەر ءبىر گامەتاعا تۇسەدى. ت. مورگان تىركەسۋ قۇبىلىسىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە جەمىس شىبىنىن — دروزوفيلا مەلانوگاستەردى الادى. سەبەبى ونىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرى بار. ولار: دروزوفيلا مەلانوگاستەر:
1. از ۋاقىت ىشىندە ۇرپاق بەرەدى. 8 — 10 كۇن
2. ۇرپاقتارىنىڭ سانى كوپ، 2 - 3 انالىق، ءبىر اتالىقتان 500 — 600 ۇرپاق شىبىن الادى
3. وزگەرگەن تۇرلەرى كوپ
4. حروموسوما سانى از، 4 جۇپ — 8. دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، قالىپتى قاناتتى شىبىندى دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرادى.
ءبىرىنشى ۇرپاق بۋداندارىنىڭ بارلىعى دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى بولادى. ءبىرىنشى ۇرپاق بۋداندارىن ءوز - وزىمەن بۋدانداستىرعاندا، F2 ۇرپاقتا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپى بويىنشا اجىراۋى تاۋەلسىز تۇقىم قۋالاۋ زاڭىنا سايكەس بولماي (9: 3: 3: 1)، اتا - اناسىنىڭ بەلگىلەرى بويىنشا 3: 1 سان قاتىناسىندا اجىرايدى.
بەلگىلەردىڭ 3: 1 قاتىناسىندا اجىراۋىن، دەنەنىڭ ءتۇسىن، قاناتىنىڭ ءپىشىنىن انىقتايتىن گەندەر ءبىر جۇپ حروموسومادا ورنالاساتىنىن كورسەتەدى. بۇل ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ بىرىگىپ، تىركەسىپ تۇقىم قۋالايتىنىن دالەلدەيدى. تىركەسۋدىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. تولىق تىركەسۋ جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ.
تولىق تىركەسۋ — سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. مىسالى، دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى انالىق دروزوفيلا شىبىنىن، دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرعاندا، ۇرپاقتارىندا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپى بويىنشا اجىراۋى 1: 1 سان قاتىناسىندا نەمەسە 50%— 50% بولىپ، ءبىر حروموسومادا بولعاندىقتان، تولىق تىركەسۋ بايقالادى. مۇندا انالىق شىبىندا 4 گامەتانىڭ ورنىنا ەكى ءتيپتى b+Vg جانە bVg+، ال اتالىقتا ءبىر ءتيپتى bVg گامەتالار تۇزىلەدى، گامەتالارداعى گەندەردىڭ قوسىلۋ كومبيناسياسى اتا - انالىق دارالارعا سايكەس كەلەدى. سوندىقتان دا ۇرپاقتارى اتا - انالىق دارالارعا (دەنەسى قارا، جەتىلگەن قانات جانە دەنەسى سۇر، جەتىلمەگەن قانات) ۇقساس بولادى. تالداۋشى شاعىلىستىرۋدا F2 - ۇرپاقتار 50% (قارا دەنە، جەتىلمەگەن قانات) جانە 50% (سۇر دەنە، جەتىلگەن كانات) بولادى. سوندا b+ گەنى Vg+ گەنىمەن، ال b گەنى Vg گەنىمەن تىركەسكەن. بۇل گەندەر ءبىر - بىرىنەن اجىرامايتىندىقتان، گومولوگتى حروموسومالاردىڭ ۋچاسكەلەرىندە الماسۋ جۇرمەيدى. جىنىسىنا قاراماي، بىردەي سان قاتىناسىندا اتا - انالىق بەلگىلەرى بار ۇرپاقتار تۇزىلەدى. سونىمەن ت. مورگان زەرتتەگەن بەلگىلەردىڭ تىركەس تۇقىم قۋالاۋى مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى نەمەسە گەنەتيكانىڭ ءتورتىنشى زاڭى دەپ اتالادى.
كروسسينگوۆەر.
تابيعاتتا تولىق ەمەس تىركەسۋ گەندەردىڭ بىرگە تۇقىم قۋالاۋ سيپاتىنا بايلانىستى كەيدە ءجيى، كەيدە سيرەك كورىنىپ وتىرادى. ت. مورگان گومولوگتىك حروموسومالار جۇبىندا گەندەر ۇنەمى الماسىپ وتىراتىندىعىن كورسەتتى. مىسالى، دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى دروزوفيلا شىبىنىنىڭ انالىعىن، دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرعاندا، ۇرپاقتارىندا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپ بويىنشا اجىراۋى مىناداي قاتىناستا بولادى.
سۇر دەنە -------------- سۇر دەنە ------------------ قارا دەنە ---------- قارا دەنە
جەتىلگەن قانات ----- جەتىلمەگەن قانات ------ جەتىلگەن قانات ---- جەتىلمەگەن قانات
41، 5% ------------------ 8، 5%------------------------ 8، 5%------------------ 41، 5%
بۇلاي بولۋ سەبەبى، ءتيىستى گەندەرى بار گومولوگتىك حروموسومالارداعى سايكەس بولىكتەردىڭ الماسۋ پروسەسى حروموسومالاردىڭ ايقاسۋى نەمەسە كروسسينگوۆەر دەپ اتالادى. وسى قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە گومولوگتىك حروموسومانىڭ بىرەۋىندە ورنالاسقان گەن باسقا حروموسوماعا ءوتىپ، گەندەردىڭ باسقا ۇيلەسۋى ءتۇزىلىپ، جاڭا بەلگىلەر پايدا بولادى. تاجىريبەدەن الىنعان شىبىنداردىڭ 17%- ىندا كروسسينگوۆەر جۇرگەن. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراعان حروموسومالارى بار گامەتالاردى كروسسوۆەرلى دەپ، كروسسينگوۆەرگە ۇشىراماعان گامەتالاردى كروسسوۆەرلى ەمەس گامەتالار دەپ اتايدى.
كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ اراقاشىقتىعىن جانە گەندەردىڭ ءوزارا ورنالاسقان ورنىن كورسەتەدى. حروموسومادا گەندەر ءبىر - بىرىنەن نەعۇرلىم الشاق بولسا، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى ارتادى، ال گەندەر حروموسومادا جاقىن ورنالاسسا، ولاردىڭ اراسىنداعى تىركەسۋ كۇشى مىقتى بولعاندىكتان، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى كەميدى.
كروسسينگوۆەردىڭ مولشەرى پايىزبەن كورسەتىلەدى. كروسسينگوۆەردىڭ ءبىر پايىزى گەندەر اراقاشىقتىعىنىڭ بىرلىگى بولىپ تابىلادى. ونى سانتيمورگان (سم) دەپ اتايدى.
كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى = كروسسوۆەرلىك ۇرپاقتىڭ سانى * 100/ۇرپاقتىڭ جالپى سانى
مىسالى، ەگەر ۇرپاكتىڭ جالپى سانى 1000، جاڭا كروسسوۆەرلى ۇرپاقتىڭ سانى 200 بولسا، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى 20 % بولادى. كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى =200 * 100/1000= 20 % نەمەسە 10 سم.
گەنەتيكالىق كارتالار.
كروسسينگوۆەر قۇبىلىسىنىڭ اشىلۋى ت. مورگان جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنە حروموسومالاردىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. كارتانى جاساۋعا حروموسومانىڭ ۇزىنا بويىنا گەندەردىڭ تىزبەكتەلە ورنالاسۋى نەگىز بولدى. گەنەتيكالىق كارتالار گومولوگتىك حروموسومالاردىڭ ءار جۇبى ءۇشىن جاسالادى. تىركەسۋ توبىن نومىرلەيدى. كارتانى قۇراستىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن گەندەردىڭ تۇقىم قۋالاۋىن زەرتتەپ ءبىلۋ قاجەت. مىسالى، دروزوفيلا شىبىنىنىڭ ءتورت تىركەسۋلەر توبىنا جيناقتالعان 500 - دەن استام گەندەرى، ال جۇگەرى وسىمدىگىنىڭ 10 تىركەسۋ توبىنا جيناقتالعان 400 - دەن استام گەندەرى زەرتتەلگەن. مىسالى، ءبىر تىركەسۋلەر توبىنا A جانە ۆ گەندەر كىرەدى. وسى گەندەر اراسىنداعى كروسسينگوۆەر جيىلىگى 10% دەلىك، وندا وسى حروموسومادا ورنالاسقان ا جانە ۆ گەنىنىڭ ءبىر - بىرىنەن قاشىقتىعى 10 سانتيمورگانگا تەڭ. وسى تىركەسۋ توبىنا س گەنىن دە جاتقىزايىق. ونىڭ حروموسوماداعى ورنىن انىقتاۋ ءۇشىن ا جانە ۆ گەندەر اراسىنداعى ايقاسۋدىڭ جيىلىگىن ءبىلۋ قاجەت. مىسالى، ەگەر س گەنى مەن ا گەنىنىڭ اراسىنداعى كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى 3% بولسا، وندا س گەنى ا جانە ۆ گەندەرىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقانى نەمەسە ا گەنى س جانە ۆ گەندەرىنىڭ ارالىعىندا بولعانى.
حروموسومالاردىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىنىڭ، كارتاعا تۇسىرىلمەگەن بەلگىلەردىڭ تۇقىم قۋالاۋىن بولجاپ ايتۋدا جانە سەلەكسيالىق، گەنەتيكالىق، ەۆوليۋسيالىق زەرتتەۋلەردە ماڭىزى زور.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. «بيولوگيالىق لوتو» ويىنى.
1. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ ايقاسا الماي، بىرىگىپ تۇقىم قۋالاۋى؟ (گەندەردىڭ تىركەسۋى)
15. تىركەسۋدىڭ ەكى ءتۇرىن اتا؟ (تولىق جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ)
4. ت. مورگان تىركەسۋ قۇبىلىسىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە نەنى الدى؟ ( دروزوفيلا مەلانوگاستەردى)
16. ءتيىستى گەندەرى بار گومولوگتى حروموسومالارداعى سايكەس بولىكتەردىڭ الماسۋ پروسەسى؟ ( كروسسينگوۆەر)
2. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردى قالاي اتايمىز؟ ( تىركەسكەن گەندەر)
6. بەينە سۇراق. (ت. مورگان)
17. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراعان حروموسومالارى بار گامەتالاردى نە دەپ اتايمىز؟ (كروسسوۆەرلى گەندەر)
3. كروسسينگوۆەردىڭ ءبىر پايىزى گەندەر اراقاشىقتىعىنىڭ بىرلىگى بولىپ تابىلادى. ونى قالاي اتايدى؟ ( سانتيمورگان(سم) )
5. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراماعان گامەتالاردى قالاي اتايدى؟ (كروسسوۆەرلى
ەمەس گامەتا )
18. ادامنىڭ 46 حروموسوماسىندا قانشا گەن بار؟ (26 مىڭنان 40 مىڭعا جۋىق)
10. ت. مورگان جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنە حروموسومانىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى؟ ( كروسسينگوۆەر قۇبىلىسىنىڭ اشىلۋى)
7. كروسسينگوۆەردىڭ مولشەرى نەمەن كورسەتىلەدى؟ (پايىزبەن)
19. ت. مورگان زەرتتەگەن بەلگىلەردىڭ تىركەس تۇقىم قۋالاۋى مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى نەمەسە باسقاشا قالاي اتالادى؟ (گەنەتيكانىڭ ءتورتىنشى زاڭى)
24. دروزوفيلا مەلانوگاستەردىڭ 4 جۇپ حروموسوماسىندا قانشا گەن بار؟ (7000 گەن بار)
25. ۇتىس.
V. قورىتىندى.
1. ت. مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى بويىنشا ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر تىركەسىپ تۇقىم قۋالايدى.
2. ولار تىركەسۋ توبىن قۇرايدى. تىركەسۋ تولىق جانە تولىق ەمەس بولادى.
3. گومولوگتى حروموسومالاردىڭ ۇقساس بولىكتەرىنىڭ ايقاسۋى كروسسينگوۆەر دەپ اتالادى.
4. كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ اراقاشىقتىعىن انىقتاۋعا جانە گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
5. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى حرەستوماتيادا بەرىلگەن ماتەريالداردى وقىڭدار.
Vءى. وقۋشىلاردى باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
بۇگىنگى ساباقتا بەرىلگەن تاپسىرمالارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ، ساباق بارىسىندا بەلسەندىلىك كورسەتكەن وقۋشىلاردى باعالاۋ.
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ۇيگە تاپسىرماعا §25. تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر تاقىرىبىن وقىپ، تىركەسۋ تۇرلەرىن: تولىق جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر جونىندە ۇعىنىپ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ جازىپ جانە تومەندە بەرىلگەن ەسەپتى شىعارىپ كەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك - وقۋشىلارعا گەندەردىڭ تىركەسۋى، تىركەسۋدىڭ تۇرلەرى: تولىق تىركەسۋ جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ، كروسسينگوۆەر جونىندە ءتۇسىندىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق - جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ بارىسىن ءتۇرلى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار مەن ويىندار، پروبلەمالىق سۇراقتاردى وقۋشىلارعا بەرۋ ارقىلى تانىم قابىلەتتەرىن، لوگيكاسىن، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك - وقۋ ۇردىسىندە وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىنە ساي شىعارماشىلىق قابىلەتىن ەڭبەككە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءوتۋ - ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، ويىن ويناتۋ، دەمونستراسيالاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ باسقا پاندەرمەن بايلانىسى: ماتەماتيكا.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋشىلاردىڭ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ىرىكتەۋ سۇراقتارى:
1. پوليمەريا دەگەنىمىز نە؟
ەگەر گەندەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى ناتيجەسىندە ءبىر بەلگىنىڭ كورىنۋىنە ەكى، ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ گەندەردىڭ اسەرى بولسا، ونداي قۇبىلىستى پوليمەريا دەپ اتايدى.
2. پوليمەريا قۇبىلىسىن العاش قاي عالىم اشتى؟
پوليمەريا قۇبىلىسىن العاش رەت 1908 جىلى شۆەد عالىمى نەلسون - ەلە بيداي ءدانى ءتۇسىنىڭ تۇقىم قۋالاۋىن زەرتتەگەندە اشقان.
3. پوليمەريا قىزمەتىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى؟
پوليمەرلىك گەندەر قىزمەتىنە قاراي كۋمۋلياتيۆتى جانە كۋمۋلياتيۆتى ەمەس پوليمەريا بولىپ بولىنەدى.
4. ترانسگرەسسيا دەگەنىمىز نە؟
بەلگىلەردىڭ پوليمەرلىك تۇقىم قۋالاۋ جاعدايىندا، ەكىنشى ۇرپاقتا پايدا بولعان ورگانيزمدەر، بەلگىلەرى جاعىنان اتا - انالىق تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا نە باسىم، نە ءالسىز بولۋى مۇمكىن. مۇندا قۇبىلىستى ترانسگرەسسيا دەپ اتايدى.
«برينگ - رينگ» ويىنى.
1 - شيرەك؛ 2 - سۇراق. 2. گەندەردىڭ كوپ جاقتى اسەرى دەگەنىمىز. مىسالدار كەلتىر.
2 - شيرەك؛ 4 - سۇراق. 4. سيتوپلازمالىق تۇقىم قۋالاۋ دەگەنىمىز نە؟ يادرولىق تۇقىم قۋالاۋشىلىقتان ايىرماشىلىعى نەدە؟ مىسالدار كەلتىر.
3 - شيرەك؛ 1 - سۇراق. 1. پوليمەريا دەگەنىمىز نە؟ كۋمۋلياتيۆتى جانە كۋمۋلياتيۆتى ەمەس پوليمەريا دەگەن نە؟ مىسالدار كەلتىر.
4 - شيرەك؛ 3 - سۇراق. 3. لەتالدى گەندەر دەگەنىمىز نە؟ مىسالدار كەلتىر.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. §25. تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر.
ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ ايقاسا الماي، بىرىگىپ تۇقىم قۋالاۋىن گەندەردىڭ تىركەسۋى دەپ اتايدى. ياعني، ولار ءبىر - بىرىنەن تاۋەلسىز اجىراپ كەتپەي، بىرگە تۇقىم قۋالايدى. العاش رەت بۇل قۇبىلىستى 1905 جىلى ۋ. بەتسون جانە ر. پەننەت حوش ءيىستى بۇرشاق وسىمدىگىنە جاساعان تاجىريبەلەرىندە اشقان بولاتىن. بۇل زاڭدىلىقتىڭ تەوريالىق تۇجىرىمداماسىن جاساعان جانە تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم ت. مورگان بولدى. كەز كەلگەن جوعارى ساتىداعى ورگانيزمدەردە گەندەردىڭ سانى حروموسومالاردىڭ سانىنان ارتىق بولادى. مىسالى، ادامنىڭ 46 حروموسوماسىندا سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 26 مىڭنان 40 مىڭعا جۋىق گەندەر، ال دروزوفيلا شىبىنىنىڭ 4 جۇپ حروموسوماسىندا 7000 گەن بار دەگەن بولجام بار. ءبىر جۇپ حروموسومادا بىرنەشە مىڭ گەن بولادى. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردى تىركەسكەن گەندەر دەپ اتايدى. ول گەندەر تىركەسۋ توبىن قۇرايدى. جاسۋشانىڭ مەيوزدىڭ ءبولىنۋى كەزىندە تىركەسكەن گەندەر ءبىر گامەتاعا تۇسەدى. ت. مورگان تىركەسۋ قۇبىلىسىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە جەمىس شىبىنىن — دروزوفيلا مەلانوگاستەردى الادى. سەبەبى ونىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرى بار. ولار: دروزوفيلا مەلانوگاستەر:
1. از ۋاقىت ىشىندە ۇرپاق بەرەدى. 8 — 10 كۇن
2. ۇرپاقتارىنىڭ سانى كوپ، 2 - 3 انالىق، ءبىر اتالىقتان 500 — 600 ۇرپاق شىبىن الادى
3. وزگەرگەن تۇرلەرى كوپ
4. حروموسوما سانى از، 4 جۇپ — 8. دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، قالىپتى قاناتتى شىبىندى دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرادى.
ءبىرىنشى ۇرپاق بۋداندارىنىڭ بارلىعى دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى بولادى. ءبىرىنشى ۇرپاق بۋداندارىن ءوز - وزىمەن بۋدانداستىرعاندا، F2 ۇرپاقتا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپى بويىنشا اجىراۋى تاۋەلسىز تۇقىم قۋالاۋ زاڭىنا سايكەس بولماي (9: 3: 3: 1)، اتا - اناسىنىڭ بەلگىلەرى بويىنشا 3: 1 سان قاتىناسىندا اجىرايدى.
بەلگىلەردىڭ 3: 1 قاتىناسىندا اجىراۋىن، دەنەنىڭ ءتۇسىن، قاناتىنىڭ ءپىشىنىن انىقتايتىن گەندەر ءبىر جۇپ حروموسومادا ورنالاساتىنىن كورسەتەدى. بۇل ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ بىرىگىپ، تىركەسىپ تۇقىم قۋالايتىنىن دالەلدەيدى. تىركەسۋدىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. تولىق تىركەسۋ جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ.
تولىق تىركەسۋ — سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. مىسالى، دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى انالىق دروزوفيلا شىبىنىن، دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرعاندا، ۇرپاقتارىندا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپى بويىنشا اجىراۋى 1: 1 سان قاتىناسىندا نەمەسە 50%— 50% بولىپ، ءبىر حروموسومادا بولعاندىقتان، تولىق تىركەسۋ بايقالادى. مۇندا انالىق شىبىندا 4 گامەتانىڭ ورنىنا ەكى ءتيپتى b+Vg جانە bVg+، ال اتالىقتا ءبىر ءتيپتى bVg گامەتالار تۇزىلەدى، گامەتالارداعى گەندەردىڭ قوسىلۋ كومبيناسياسى اتا - انالىق دارالارعا سايكەس كەلەدى. سوندىقتان دا ۇرپاقتارى اتا - انالىق دارالارعا (دەنەسى قارا، جەتىلگەن قانات جانە دەنەسى سۇر، جەتىلمەگەن قانات) ۇقساس بولادى. تالداۋشى شاعىلىستىرۋدا F2 - ۇرپاقتار 50% (قارا دەنە، جەتىلمەگەن قانات) جانە 50% (سۇر دەنە، جەتىلگەن كانات) بولادى. سوندا b+ گەنى Vg+ گەنىمەن، ال b گەنى Vg گەنىمەن تىركەسكەن. بۇل گەندەر ءبىر - بىرىنەن اجىرامايتىندىقتان، گومولوگتى حروموسومالاردىڭ ۋچاسكەلەرىندە الماسۋ جۇرمەيدى. جىنىسىنا قاراماي، بىردەي سان قاتىناسىندا اتا - انالىق بەلگىلەرى بار ۇرپاقتار تۇزىلەدى. سونىمەن ت. مورگان زەرتتەگەن بەلگىلەردىڭ تىركەس تۇقىم قۋالاۋى مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى نەمەسە گەنەتيكانىڭ ءتورتىنشى زاڭى دەپ اتالادى.
كروسسينگوۆەر.
تابيعاتتا تولىق ەمەس تىركەسۋ گەندەردىڭ بىرگە تۇقىم قۋالاۋ سيپاتىنا بايلانىستى كەيدە ءجيى، كەيدە سيرەك كورىنىپ وتىرادى. ت. مورگان گومولوگتىك حروموسومالار جۇبىندا گەندەر ۇنەمى الماسىپ وتىراتىندىعىن كورسەتتى. مىسالى، دەنەسىنىڭ ءتۇسى سۇر، جەتىلگەن قاناتتى دروزوفيلا شىبىنىنىڭ انالىعىن، دەنەسىنىڭ ءتۇسى قارا، جەتىلمەگەن قاناتتى اتالىعىمەن بۋدانداستىرعاندا، ۇرپاقتارىندا بەلگىلەردىڭ فەنوتيپ بويىنشا اجىراۋى مىناداي قاتىناستا بولادى.
سۇر دەنە -------------- سۇر دەنە ------------------ قارا دەنە ---------- قارا دەنە
جەتىلگەن قانات ----- جەتىلمەگەن قانات ------ جەتىلگەن قانات ---- جەتىلمەگەن قانات
41، 5% ------------------ 8، 5%------------------------ 8، 5%------------------ 41، 5%
بۇلاي بولۋ سەبەبى، ءتيىستى گەندەرى بار گومولوگتىك حروموسومالارداعى سايكەس بولىكتەردىڭ الماسۋ پروسەسى حروموسومالاردىڭ ايقاسۋى نەمەسە كروسسينگوۆەر دەپ اتالادى. وسى قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە گومولوگتىك حروموسومانىڭ بىرەۋىندە ورنالاسقان گەن باسقا حروموسوماعا ءوتىپ، گەندەردىڭ باسقا ۇيلەسۋى ءتۇزىلىپ، جاڭا بەلگىلەر پايدا بولادى. تاجىريبەدەن الىنعان شىبىنداردىڭ 17%- ىندا كروسسينگوۆەر جۇرگەن. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراعان حروموسومالارى بار گامەتالاردى كروسسوۆەرلى دەپ، كروسسينگوۆەرگە ۇشىراماعان گامەتالاردى كروسسوۆەرلى ەمەس گامەتالار دەپ اتايدى.
كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ اراقاشىقتىعىن جانە گەندەردىڭ ءوزارا ورنالاسقان ورنىن كورسەتەدى. حروموسومادا گەندەر ءبىر - بىرىنەن نەعۇرلىم الشاق بولسا، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى ارتادى، ال گەندەر حروموسومادا جاقىن ورنالاسسا، ولاردىڭ اراسىنداعى تىركەسۋ كۇشى مىقتى بولعاندىكتان، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى كەميدى.
كروسسينگوۆەردىڭ مولشەرى پايىزبەن كورسەتىلەدى. كروسسينگوۆەردىڭ ءبىر پايىزى گەندەر اراقاشىقتىعىنىڭ بىرلىگى بولىپ تابىلادى. ونى سانتيمورگان (سم) دەپ اتايدى.
كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى = كروسسوۆەرلىك ۇرپاقتىڭ سانى * 100/ۇرپاقتىڭ جالپى سانى
مىسالى، ەگەر ۇرپاكتىڭ جالپى سانى 1000، جاڭا كروسسوۆەرلى ۇرپاقتىڭ سانى 200 بولسا، كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى 20 % بولادى. كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى =200 * 100/1000= 20 % نەمەسە 10 سم.
گەنەتيكالىق كارتالار.
كروسسينگوۆەر قۇبىلىسىنىڭ اشىلۋى ت. مورگان جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنە حروموسومالاردىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. كارتانى جاساۋعا حروموسومانىڭ ۇزىنا بويىنا گەندەردىڭ تىزبەكتەلە ورنالاسۋى نەگىز بولدى. گەنەتيكالىق كارتالار گومولوگتىك حروموسومالاردىڭ ءار جۇبى ءۇشىن جاسالادى. تىركەسۋ توبىن نومىرلەيدى. كارتانى قۇراستىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن گەندەردىڭ تۇقىم قۋالاۋىن زەرتتەپ ءبىلۋ قاجەت. مىسالى، دروزوفيلا شىبىنىنىڭ ءتورت تىركەسۋلەر توبىنا جيناقتالعان 500 - دەن استام گەندەرى، ال جۇگەرى وسىمدىگىنىڭ 10 تىركەسۋ توبىنا جيناقتالعان 400 - دەن استام گەندەرى زەرتتەلگەن. مىسالى، ءبىر تىركەسۋلەر توبىنا A جانە ۆ گەندەر كىرەدى. وسى گەندەر اراسىنداعى كروسسينگوۆەر جيىلىگى 10% دەلىك، وندا وسى حروموسومادا ورنالاسقان ا جانە ۆ گەنىنىڭ ءبىر - بىرىنەن قاشىقتىعى 10 سانتيمورگانگا تەڭ. وسى تىركەسۋ توبىنا س گەنىن دە جاتقىزايىق. ونىڭ حروموسوماداعى ورنىن انىقتاۋ ءۇشىن ا جانە ۆ گەندەر اراسىنداعى ايقاسۋدىڭ جيىلىگىن ءبىلۋ قاجەت. مىسالى، ەگەر س گەنى مەن ا گەنىنىڭ اراسىنداعى كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى 3% بولسا، وندا س گەنى ا جانە ۆ گەندەرىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقانى نەمەسە ا گەنى س جانە ۆ گەندەرىنىڭ ارالىعىندا بولعانى.
حروموسومالاردىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىنىڭ، كارتاعا تۇسىرىلمەگەن بەلگىلەردىڭ تۇقىم قۋالاۋىن بولجاپ ايتۋدا جانە سەلەكسيالىق، گەنەتيكالىق، ەۆوليۋسيالىق زەرتتەۋلەردە ماڭىزى زور.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. «بيولوگيالىق لوتو» ويىنى.
1. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ ايقاسا الماي، بىرىگىپ تۇقىم قۋالاۋى؟ (گەندەردىڭ تىركەسۋى)
15. تىركەسۋدىڭ ەكى ءتۇرىن اتا؟ (تولىق جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ)
4. ت. مورگان تىركەسۋ قۇبىلىسىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە نەنى الدى؟ ( دروزوفيلا مەلانوگاستەردى)
16. ءتيىستى گەندەرى بار گومولوگتى حروموسومالارداعى سايكەس بولىكتەردىڭ الماسۋ پروسەسى؟ ( كروسسينگوۆەر)
2. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردى قالاي اتايمىز؟ ( تىركەسكەن گەندەر)
6. بەينە سۇراق. (ت. مورگان)
17. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراعان حروموسومالارى بار گامەتالاردى نە دەپ اتايمىز؟ (كروسسوۆەرلى گەندەر)
3. كروسسينگوۆەردىڭ ءبىر پايىزى گەندەر اراقاشىقتىعىنىڭ بىرلىگى بولىپ تابىلادى. ونى قالاي اتايدى؟ ( سانتيمورگان(سم) )
5. كروسسينگوۆەرگە ۇشىراماعان گامەتالاردى قالاي اتايدى؟ (كروسسوۆەرلى
ەمەس گامەتا )
18. ادامنىڭ 46 حروموسوماسىندا قانشا گەن بار؟ (26 مىڭنان 40 مىڭعا جۋىق)
10. ت. مورگان جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنە حروموسومانىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى؟ ( كروسسينگوۆەر قۇبىلىسىنىڭ اشىلۋى)
7. كروسسينگوۆەردىڭ مولشەرى نەمەن كورسەتىلەدى؟ (پايىزبەن)
19. ت. مورگان زەرتتەگەن بەلگىلەردىڭ تىركەس تۇقىم قۋالاۋى مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى نەمەسە باسقاشا قالاي اتالادى؟ (گەنەتيكانىڭ ءتورتىنشى زاڭى)
24. دروزوفيلا مەلانوگاستەردىڭ 4 جۇپ حروموسوماسىندا قانشا گەن بار؟ (7000 گەن بار)
25. ۇتىس.
V. قورىتىندى.
1. ت. مورگاننىڭ تىركەسۋ زاڭى بويىنشا ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر تىركەسىپ تۇقىم قۋالايدى.
2. ولار تىركەسۋ توبىن قۇرايدى. تىركەسۋ تولىق جانە تولىق ەمەس بولادى.
3. گومولوگتى حروموسومالاردىڭ ۇقساس بولىكتەرىنىڭ ايقاسۋى كروسسينگوۆەر دەپ اتالادى.
4. كروسسينگوۆەردىڭ جيىلىگى حروموسومادا ورنالاسقان گەندەردىڭ اراقاشىقتىعىن انىقتاۋعا جانە گەنەتيكالىق كارتاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
5. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى حرەستوماتيادا بەرىلگەن ماتەريالداردى وقىڭدار.
Vءى. وقۋشىلاردى باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
بۇگىنگى ساباقتا بەرىلگەن تاپسىرمالارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ، ساباق بارىسىندا بەلسەندىلىك كورسەتكەن وقۋشىلاردى باعالاۋ.
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ۇيگە تاپسىرماعا §25. تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر تاقىرىبىن وقىپ، تىركەسۋ تۇرلەرىن: تولىق جانە تولىق ەمەس تىركەسۋ جانە كروسسينگوۆەر جونىندە ۇعىنىپ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ جازىپ جانە تومەندە بەرىلگەن ەسەپتى شىعارىپ كەلۋ.
You Might Also Like
