ءتورت تۇلىگىم - ىرىسىم اتتى عىلىمي – زەرتتەۋ جوباسى
باعىتى: ادام دەنساۋلىعىنىڭ ماسەلەسى
سەكسياسى: ەتنومادەنيەتتانۋ
دايىنداعان: 4 سىنىپ وقۋشىسى پالاگينا ۆالەريا
عىلىمي جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قۇسايىنوۆا ۇلبەرگەن رامازان قىزى
عىلىمي كەڭەسشىسى: قۇسايىنوۆا ۇلبەرگەن رامازان قىزى
ءتورت تۇلىگىم - ىرىسىم اتتى عىلىمي – زەرتتەۋ جوباسى
كىرىسپە
«مالى باردىڭ - جانى بار»، «ەلدىڭ كوركى - مال» دەگەن حالىق ناقىل سوزدەرىنەن - اق قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىندە ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەرەكشە ورىن الاتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. بابالارى ءتورت تۇلىككە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. اس - اۋقاتى، كيىمى، كولىگى، قىمىزى – ەم، جەگجات – جۇراعاتىمەن جاسايتىن الىس - بەرىسىنىڭ كوزى، بايلىعى بولعاندىقتان، قازاق ءۇشىن وسى ءتورت تۇلىك مال اسا قىمباتتى دۇنيە بولعانى بەلگىلى. مالدىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، ەتىن جەپ، تەرىسىنەن تون يلەپ، جۇنىنەن كيىم توقىعان قازاقتاردا ءتورت تۇلىك تۋرالى اتاۋلار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقتار مالدى تەك پايدالانىپ قانا قويماعان، ولاردىڭ بابىن تاۋىپ، باعىپ كۇتۋدىڭ دە جاي - جاپسارىن، قاسيەتىن، ەرەكشەلىگىن جاقسى بىلگەن. قازاق حالقى ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلەدى. مال كەزىندە التى الاشتىڭ جەسە - اسى، كيسە - كيىمى، مىنسە - كولىگى، جاپانداس سەرىگى بولعان. قازاق حالقى ەجەلدەن مالعا جاقىن حالىق قوي. كەزىندە اتا بابالارى ءتورت تۇلىككە جايلى قونىس ىزدەپ، كەڭ دالادا كوشىپ قونىپ جۇرگەن. قازاق ءتورت تۇلىكتى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن، ءتورت تۇلىكتىڭ جايىمەن جازدا جايلاۋعا، قىستا قىستاۋعا كوشكەن. مالدىڭ ەتى، ءسۇتى تاماق بولعان، تەرىسىنەن، جۇنىنەن ارقان جىپتەر، كيىز ءۇي جابدىقتارى، كيىم - كەشەك، الاشا، كىلەم توقىپ، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاساعان. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءسۇتىن جانە ودان جاسالعان ايران، قىمىز، شۇبات سياقتى سۋسىنداردى حالىق «اعارعان» نەمەسە «اق» دەپ اتاعان.
ءتورت تۇلىك تۋرالى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جانە حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، قولدانىلۋدا. اقىن - جازۋشىلار وزدەرىنىڭ ولەڭ جىرلارىن دا دا جازىپ، ادامعا پايداسى زور ەكەنىن ايتقان. زامان الماسىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بۇگىنگى جاس بۋىن وسى ءتول اتاۋلاردى ۇمىتىپ، جاڭىلىستىراتىن بولىپ ءجۇر. تىرلىگى مالمەن بىتە قايناسقان قازاق ءۇشىن بۇل جاراسپاس. وسى سەبەپتى بىزدەر، كەيىنگى جاس بۋىن (مەن قازاق بولماسام دا، قازاقستاندىقپىن) بىلە جۇرەيىك دەگەن ماقساتپەن وسى ءتورت تۇلىك تۋرالى، ولاردىڭ پايداسى جونىندە مالىمەتتەردى جيناۋ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىندىم.
ءتورت تۇلىكتىڭ پايداسى تۋرالى عانا ەمەس، ولەڭدەر مەن ماقال - ماتەلدەر، تىيىم سوزدەر جانە اقىن - جازۋشىلاردىڭ، جىراۋلاردىڭ ويلارىن جيناقتاۋدى ءجون كوردىم. وسى زەرتتەۋ جۇمىسىندا ءتورت تۇلىك تۋرالى وي - تۇسىنىگىم كەڭەيە ءتۇستى.
تاۋەلسىز قازاقستان جەرىندە ءتورت تۇلىگىمىزدى باعالاي وتىرىپ، داستارحانىمىزدا ۇلتتىق تاعامدارىمىز جايناپ تۇرسا، بالالار ۇلتتىق ويىنداردى ويناپ وسسە، قانداي تاماشا! ۇلتتىق قۇندىلىقتى قۇرمەتتەۋ - باستى پارىز دەپ ويلايمىن.
مال وسىرۋگە اسا قولايلى قازاقستان جەرىن مالسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن بۇدان بىلاي دا اسا ماڭىزدى شارۋاشىلىق بولىپ قالا بەرمەك. قاسيەتتى ءتورت تۇلىككە قاتىستى ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمدارى مەن باي تاجىريبەسىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. ءقادىر تۇتقان مۇرانى ساقتايىق.
«جىلقىنىڭ ءسۇتى – شەكەر، ەتى – بال، ءيىسى – جۇپار، تەرىسى – كيىم، مىڭسەڭ – تۇلپار»
ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە قاي حالىقتىڭ بولسا دا قۇرمەت تۇتاتىندارىنىڭ ءبىرى - جىلقى مالى. «ات - ەردىڭ قاناتى» دەپ ايتاتىن دانا حالقىمىز جىلقىنى وتە قاستەرلەگەن. جىلقى - مىنسەڭ - كولىك، جەسەڭ - ەت. قازى - قارتا، جال - جاياسىز بىردە - ءبىر قازاق جانۇياسىن ءبىز كورە المايمىز. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ادام بالاسى جىلقىنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەن. نەگىزگى وتانى شىعىس ەۋروپانىڭ دالالى ايماعى، ورتالىق ازيا جانە قازاقستان القابى دەپ ەسەپتەلەدى. ايگىلى عالىم احمەت توقتابايدىڭ «الماتى كىتاپ» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابىندا ورتالىق از يا، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسى - جىلقى وتانى» - دەگەن تۇپكىلىكتى تۇجىرىم جاسالعان. بۇعان دالەل رەتىندە، جۇزدەگەن مىڭ جىلقى سۇيەكتەرى تابىلعان ەنەوليت داۋىرىندەگى – «بوتاي قونىسى» اتالادى. بوتايلىقتار – جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەندەر. مۇنى ءقازىر بۇكىل الەم عالىمدارى مويىنداپ وتىر. 2009 جىلى بۇكىل الەمگە SCIENCE عىلىمي جۋرنالىندا جىلقىنىڭ دۇنيەجۇزى بويىنشا تۇڭعىش رەت سولتۇستىك قازاقستاندا قولعا ۇيرەتىلگەنى، ەرتەدەگى مالشى - جىلقىشىلارىنىڭ ب. ز. د. ءىY مىڭجىلدىقتا قىمىز دايىنداعانى الەم جۇرتشىلىعىنا جاريا ەتىلدى. جىلقىنىڭ ارعى تەگى جىلقى پىشىندەس جانۋارلاردان دامي كەلە تارپاڭعا، پرجيەۆالسك جىلقىسىنا، قۇلان، زەبراعا جەتكەن كورىنەدى. تارپاڭداردىڭ بويلارى جىلقىلاردان الاسالاۋ، دەنەسى تىعىرشىقتاي تومپاق، تۇستەرى قۇلا جانە كوك بولىپ كەلەدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا تارپاڭ جابايى جىلقىلار تۇرلەرى مۇلدەم جويىلىپ كەتتى. ولاردى تەك سۋرەتتەردەن عانا كورە الامىز.
جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا، ءتولى - قۇلىن. جىلقىنى «قۇراۋ - قۇراۋ» دەپ شاقىرادى. ونى قۇلىن، تاي، جاباعى، قۇنان، بايتال، دونەن، بەستى، بيە، ات، ساۋرىك (سۇيرىك)، ايعىر دەپ اتايدى. ال ات جۇيرىكتىگىنە، تاعى دا باسقا قاسيەتتەرىنە قاراي، اسىرەسە، باتىرلار جىرلارىندا جورعا، سۋ جورعا، تەكەجاۋمەت، جۇيرىك، تۇلپار، قازانات، ساڭلاق، سايگۇ - لىك، نازبەدەۋ، ءدۇلدۇل، ارعىماق دەپ اتاعان. جىلقى مالىن اسا جوعارى باعالاعان قازاقتار ۇلكەن اس - تويلاردا جارىسقا سالىپ، باس بايگەسىنە مول دۇنيە بەرەتىن بولعان. ەر - ازاماتتارعا جاسالاتىن سىيدىڭ دا ۇلكەنى ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋ بولعان. جالپى حالىق جىلقىنى جوعارى باعالاعان. جىلقىنىڭ جۇرىسىنە دەيىن اتاۋلارى بولعان. مىسالى، اياڭ ءجۇرىس، جورعا ءجۇرىس، جورتاق ءجۇرىس، بۇلكەك جەلىس، بوكەن جەلىس، شوقىتا ءجۇرۋ، شابىس. ونىڭ ءتۇسى ءتۇرلى تەڭەۋلەرمەن سيپاتتالعان: تورى، كۇرەڭ، جيرەن، اقبوز، بوز، كوك، شۇبار. تۇيە مەن جىلقىنى، وگىزدى كولىك رەتىندە پايدالانادى، شاناعا، ارباعا، مال عا جەگەدى، سالت تا مىنەدى.
جىلقىنىڭ تۇرلەرى
دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ 250 - دەي ءتۇرى بار. قازاقستاندا جىلقىنىڭ 16 ءتۇرى وسىرىلەدى.
جىلقى – جۇك جىلقىسى، ءمىنىس جىلقىسى، جازىق دالا جىلقىسى، تاۋ جىلقىسى، سولتۇستىك دالا جىلقىسى بولىپ بولىنەدى.
قازاق حالقى جىلقىنى 3 توپقا بولگەن:
1. جۇيرىك اتتار: ارعىماق، تۇلپار ات، سايگۇلەك ات.
2. كۇشتى، ەتى تىعىز اتتار. اۋىر جۇمىستارعا، جۇك ارتۋعا، كوشكەندە پايدالانعان. بۇل اتتاردى «قازانات» دەپ اتاعان.
3. جۇردەك اتتار.
كۇشى مىعىم ات پەن بايگە اتىنىڭ اراسىنداعى سالت جۇرىسكە جارامدى جىلقىلار «جابى» دەپ اتالعان.
جىنىسىنا قاراي: ات، بيە، ايعىر، ازبان دەپ اجىراتادى.
قۇلىن - بيەنىڭ ءتولى
جاباعى - 6 ايدان اسقان قۇلىن
تاي - 1 جاستان اسقانى
جىلقى تۇقىمدارى
التاي تۇقىمى. قوستاناي تۇقىمى.
بۋدەننىي تۇقىمى. قازاق تۇقىمى
قازاق جىلقىلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى – باستارى ۇلكەن، ماڭدايى ويىستاۋ، قالىڭ جاقتى، دونەس مۇرىندى، مويىنى شومبالداۋ، قىسقا، كوزدەرى مەن قۇلاقتارى كىشكەنتاي. شوقتىعى بيىك، شابى قىسقا، كەڭ ساۋىرلى، قىلقۇيرىعى تومەندەۋ ورنالاسقان. قازاق جىلقىسىنىڭ بويى الاسالاۋ كورىنگەنمەن، دەنە مۇشەلەرى كىشكەنتاي ەمەس، ارقاسى قىسقا دا قايراتتى، بۇلشىق ەتتەرى تىعىز.
قازاق جىلقىلارى اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى جاعدايىنا ءتوزىمدى، جەم – ءشوپتى تالعامايدى، ۇنەمى دالادا جايىلىمدا ءجۇرىپ كۇنەلتەدى.
جىلقىنىڭ قاسيەتى.
ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى ەڭ تازا مال - جىلقى. ونىڭ تازالىعى سونشالىق - سۋدى دا كەشىپ بارىپ، تازا جەردەن ىشەدى. ول وتە سەزىمتال مال. قولعا تەز ۇيرەنەدى. ءبىر عاجابى - جىلقىدا ءوت بولمايدى. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە جىلقىنى ءوسىرۋ جەڭىل. جىلقى - جەتى قازىنانىڭ ءبىرى. ول سەزىمتال، تالعامپاز جانۋار.
«تۇيە - مالدىڭ - قاسقاسى»
تۇيەلەر - ءىرى تاباندىلار وتريادىنىڭ تۇيە تۇقىمداسىنا جاتاتىن اشاتۇياقتى سۇتقورەكتىلەردىڭ ءبىر ءتۇرى. قولدا وسىرىلەتىن تۇيەلەردىڭ ارعى تەگى - جابايى تۇيەلەر. تۇيە بۇدان 4 - 5 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتىلگەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتىسى تۇيە بولىپ ەسەپتەلگەن. ول قىرىق كۇن شولگە شىدامدى جۇك، ارتسا – كولىك، جەسە – ەت، ال ءجۇنى كيىمگە جاراعان. قازاقتار تۇيەنىڭ ءجۇنى - نەن شەكپەندەر كيگەن، ول جەڭىل ءارى جۇمساق سىرت كيىم بولعان. ءجۇنى قىس تا سۋىقتى وتكىزبەيدى. تۇيەلەر قوس جانە سىڭار وركەشتى بولىپ كەلەدى. ازىق قورىن وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى. 100 كيلوگرامم وركەشى – ازىقتىق مايىن جيناپ الاتىن قويماسى ءارى شولدەگەندە ىشەتىن سۋى. وركەشىندەگى ماي وعان ەكى جۇماعا دەيىن ازىق بولادى. تۇيە شولدەگەن كەزدە ون مينۋتتا ون ليتر سۋ ىشە الادى ەكەن. تۇيەنىڭ كۇشتىلىگى، جۇيرىكتىگى، شىدامدىلىق قاسيەتتەرىنە قاراي: ءبىرتۋعان، بەكپاتشا، كۇلپاتشا، نار، ارۋانا جامپوز، مايا، ايىر، قوسپاق، بالقوسپاق، مىرزاقوسپاق، ۇلەك دەپ بولىنەدى.
اسان قايعىنىڭ شاپقاندا قۇستاي ۇشاتىن جەلماياسى ەستەرىڭىزدە بولار.
(«ايىردان تۋعان جامپوز بار، نارعا جۇگىن سالعىسىز» شالكيىز جىراۋ.
ال تۇيە ءوزىنىڭ ءوسۋ جولىندا بوتا، تايلاق، بۋىرشىن، بۋىرلىش، ناۋشا،
بۇزباشا، ىنگەن، اتان، بۋرا دەپ اتالادى. تۇيەنىڭ ازعىن تۇرلەرىن: كورت،
كەيىن دەيدى. («تۇيە جامانى - كورت، ءشوپ جامانى كەرت». ماقال)
تۇيەنىڭ ەتى مول، ءجۇنى بيازى بولادى. تۇيە 30 - 35 جىل ءومىر سۇرەدى.
تۇيەنىڭ ءپىرى - ويسىلقارا، ءتولى - بوتا. تۇيەنى «كوس - كوس» دەپ شاقىرادى.
تولدەۋ مەرزىمى – 12 اي.
تۇيە تۇرلەرى
قازاقستاندا تۇيەنىڭ ەكى ءتۇرى بار: قوس وركەشتى، سىڭار وركەشتى.
1) جالعىز وركەشتى تۇيە (عىلىمي تىلدە درومەدار دەيدى). قازاقستاننىڭ كەيبىر جەرلەرىندە وسىرىلەدى. ەڭ كوپ وسىرىلەتىن جەرى - قاراقۇم. قازىرگى كەزدە قولدا ارۋانا دەپ اتالاتىن قولتۇقىمى وسىرىلەدى. جابايى ءتۇرى جويىلىپ كەتكەن. ونىڭ جالپى اتى - نار. ۇرعاشىسى - مايا نەمەسە ارۋانا، ەركەگى - ۇلەك. سىڭار وركەشتى تۇيە ىستىققا ءتوزىمدى، ءبىراق قاتتى ايازعا شىدامايدى.
2) قوس وركەشتى تۇيە (عىلىمي تىلدە باكتريا تۇيەسى دەيدى) نەمەسە ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ جابايى ءتۇرى «قاپتاعاي» دەپ اتالادى. ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ ۇرعاشىسىن - «ىڭگەن»، ەركەگىن - «بۋرا» دەيدى. قازاقستاندا قوس وركەشتى تۇيەنىڭ قازاقستان تۇيەسى، مونعول تۇيەسى، استراحان تۇيەسى دەپ اتالاتىن نەگىزگى ءۇش تۇقىمى وسىرىلەدى. ول قۇرعاق دالالى، ءشول - شولەيتتى جەرلەردىڭ تابيعي جاعدايلارىنا جاقسى بەيىمدەلگەن. اڭىزاق ىستىققا، ۇسكىرىك ايازعا ءتوزىمدى كەلەدى.
تۇيەنىڭ قاسيەتى.
تۇيەنىڭ ءجۇنى مەن تەرىسى – كيىم، ءسۇتى – سۋسىن، ەتى – اس. اسىرەسە، تۇيە كوش كولىگى رەتىندە باعالى. ول – سيىرداي ەمەس، سيراقتى مال. قىستا سۋىققا، جازدا ىستىققا ءتوزىمدى. تۇيە الپىس كۇن اشتىققا، وتىز كۇن شولگە شىدايدى. «ايت - شۋ» دەسەڭ اتىپ تۇراتىن «ءتىل العىش»، جۋاس، قايىرىمدى مال.
«سيىردىڭ ءسۇتى – تىلىندە»
سيىر، ءىرى قارا، ءمۇيىزدى ءىرى قارا - سۇتقورەكتىلەر كلاسىنا جاتاتىن اشا تۇياقتى، قۋىس ءمۇيىزدى، كۇيىس قايىراتىن جانۋارلار. سيىر مالى وسىدان 7 - 10 مىڭ جىل بۇرىن جەرورتا تەڭىزى ماڭىنداعى ەلدەردە قولعا ۇيرەتىلگەن. قازىرگى ءۇي سيىرلارىنىڭ شىققان تەگى تۋر دەپ اتالادى. تۋر دەگەن جابايى سيىردى قولعا اسىراپ، ۇيرەتىلگەننەن كەيىن ءۇي سيىرى پايدا بولعان. جابايى سيىرلارمەن سالىستىرعاندا، ءۇي سيىرلارىنىڭ اياقتارى قىسقا، دەنەلەرى ءىرى، ۇلكەن، شەكەلەرى كىشى بولىپ كەلەدى. بۇل ءىرى قارا ءار ءتۇرلى تۇقىمداردىڭ شاعىلىسۋى ارقىلى كوپتەگەن بۋداندارعا اينالادى. مۇنداي سيىرلار قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، ت اجىكستان، تۇرىكمەنستان، تۋىسقان رەسپۋبليكالاردا كەڭ تارالىپ ءوستى. جەرگىلىكتى سيىر تۇقىمدارى كوبەيدى. قازاقستان سيىرلارىنىڭ تۇقىمدارى ەتتىلىك، سۇتتىلىك، كولىكتىك جاعىنان ەرەكشەلەنىپ، ءوسىپ - ءونىپ كەلەدى.
سيىر مالى موماقان، قازاقتار ءۇشىن كوبىنەسە تاماققا جاراعان، ەت، ءسۇت، ايران، قايماق، ماي، قۇرت، ىرىمشىك وسى سيىردىڭ بەرگەن بەرەكەسى بولعان. سيىردى كەيدە كوشكە دە، ەگىسكە دە پايدالانىپ وتىرعان. جالپى، قازاقتار سيىردى كيىمگە جاراتپاعان، قوناققا سىيعا تارتپاعان، ءتىپتى تۇسكە كىرسە دە اۋىرتپالىق دەپ جورىعان، ءتىپتى قازاقتا ەپەتەيسىز، يكەمسىز ءارى دەنەلى ادامدى «سيىرداي» دەپ، سويلەمەيتىن ادامدى «اۋزىن بۋعان وگىزدەي»، «مىڭقيعان بۇزاۋ سياقتى» دەپ مازاقتايتىن تىركەستەر قولدانىلادى. دەگەنمەن، سيىر دا ءۇيدىڭ بەرەكەسى، ايران - ءسۇتتىڭ كوزى، بالالارىنىڭ اسىراۋشىسى رەتىندە ءقادىرلى مال بولعان. سيىردى جاسىنا قاراي بۇزاۋ، تورپاق، تانا، تايىنشا، قاشار، قۇناجىن، دونەجىن، سيىر، وگىز، بۇقا دەپ اتاعان.
سيىردىڭ ءپىرى - زەڭگى بابا، ءتولى - بۇزاۋ. سيىردى «اۋحاۋ - اۋحاۋ» دەپ شاقىرادى.
سيىردىڭ تولدەۋ مەرزىمى - 9 اي.
ءتورت تۇلىگىم - ىرىسىم اتتى عىلىمي – زەرتتەۋ جوباسى جۇكتەۋ
سەكسياسى: ەتنومادەنيەتتانۋ
دايىنداعان: 4 سىنىپ وقۋشىسى پالاگينا ۆالەريا
عىلىمي جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قۇسايىنوۆا ۇلبەرگەن رامازان قىزى
عىلىمي كەڭەسشىسى: قۇسايىنوۆا ۇلبەرگەن رامازان قىزى
ءتورت تۇلىگىم - ىرىسىم اتتى عىلىمي – زەرتتەۋ جوباسى
كىرىسپە
«مالى باردىڭ - جانى بار»، «ەلدىڭ كوركى - مال» دەگەن حالىق ناقىل سوزدەرىنەن - اق قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىندە ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەرەكشە ورىن الاتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. بابالارى ءتورت تۇلىككە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. اس - اۋقاتى، كيىمى، كولىگى، قىمىزى – ەم، جەگجات – جۇراعاتىمەن جاسايتىن الىس - بەرىسىنىڭ كوزى، بايلىعى بولعاندىقتان، قازاق ءۇشىن وسى ءتورت تۇلىك مال اسا قىمباتتى دۇنيە بولعانى بەلگىلى. مالدىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، ەتىن جەپ، تەرىسىنەن تون يلەپ، جۇنىنەن كيىم توقىعان قازاقتاردا ءتورت تۇلىك تۋرالى اتاۋلار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقتار مالدى تەك پايدالانىپ قانا قويماعان، ولاردىڭ بابىن تاۋىپ، باعىپ كۇتۋدىڭ دە جاي - جاپسارىن، قاسيەتىن، ەرەكشەلىگىن جاقسى بىلگەن. قازاق حالقى ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلەدى. مال كەزىندە التى الاشتىڭ جەسە - اسى، كيسە - كيىمى، مىنسە - كولىگى، جاپانداس سەرىگى بولعان. قازاق حالقى ەجەلدەن مالعا جاقىن حالىق قوي. كەزىندە اتا بابالارى ءتورت تۇلىككە جايلى قونىس ىزدەپ، كەڭ دالادا كوشىپ قونىپ جۇرگەن. قازاق ءتورت تۇلىكتى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن، ءتورت تۇلىكتىڭ جايىمەن جازدا جايلاۋعا، قىستا قىستاۋعا كوشكەن. مالدىڭ ەتى، ءسۇتى تاماق بولعان، تەرىسىنەن، جۇنىنەن ارقان جىپتەر، كيىز ءۇي جابدىقتارى، كيىم - كەشەك، الاشا، كىلەم توقىپ، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاساعان. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءسۇتىن جانە ودان جاسالعان ايران، قىمىز، شۇبات سياقتى سۋسىنداردى حالىق «اعارعان» نەمەسە «اق» دەپ اتاعان.
ءتورت تۇلىك تۋرالى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جانە حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، قولدانىلۋدا. اقىن - جازۋشىلار وزدەرىنىڭ ولەڭ جىرلارىن دا دا جازىپ، ادامعا پايداسى زور ەكەنىن ايتقان. زامان الماسىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بۇگىنگى جاس بۋىن وسى ءتول اتاۋلاردى ۇمىتىپ، جاڭىلىستىراتىن بولىپ ءجۇر. تىرلىگى مالمەن بىتە قايناسقان قازاق ءۇشىن بۇل جاراسپاس. وسى سەبەپتى بىزدەر، كەيىنگى جاس بۋىن (مەن قازاق بولماسام دا، قازاقستاندىقپىن) بىلە جۇرەيىك دەگەن ماقساتپەن وسى ءتورت تۇلىك تۋرالى، ولاردىڭ پايداسى جونىندە مالىمەتتەردى جيناۋ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىندىم.
ءتورت تۇلىكتىڭ پايداسى تۋرالى عانا ەمەس، ولەڭدەر مەن ماقال - ماتەلدەر، تىيىم سوزدەر جانە اقىن - جازۋشىلاردىڭ، جىراۋلاردىڭ ويلارىن جيناقتاۋدى ءجون كوردىم. وسى زەرتتەۋ جۇمىسىندا ءتورت تۇلىك تۋرالى وي - تۇسىنىگىم كەڭەيە ءتۇستى.
تاۋەلسىز قازاقستان جەرىندە ءتورت تۇلىگىمىزدى باعالاي وتىرىپ، داستارحانىمىزدا ۇلتتىق تاعامدارىمىز جايناپ تۇرسا، بالالار ۇلتتىق ويىنداردى ويناپ وسسە، قانداي تاماشا! ۇلتتىق قۇندىلىقتى قۇرمەتتەۋ - باستى پارىز دەپ ويلايمىن.
مال وسىرۋگە اسا قولايلى قازاقستان جەرىن مالسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن بۇدان بىلاي دا اسا ماڭىزدى شارۋاشىلىق بولىپ قالا بەرمەك. قاسيەتتى ءتورت تۇلىككە قاتىستى ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمدارى مەن باي تاجىريبەسىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. ءقادىر تۇتقان مۇرانى ساقتايىق.
«جىلقىنىڭ ءسۇتى – شەكەر، ەتى – بال، ءيىسى – جۇپار، تەرىسى – كيىم، مىڭسەڭ – تۇلپار»
ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە قاي حالىقتىڭ بولسا دا قۇرمەت تۇتاتىندارىنىڭ ءبىرى - جىلقى مالى. «ات - ەردىڭ قاناتى» دەپ ايتاتىن دانا حالقىمىز جىلقىنى وتە قاستەرلەگەن. جىلقى - مىنسەڭ - كولىك، جەسەڭ - ەت. قازى - قارتا، جال - جاياسىز بىردە - ءبىر قازاق جانۇياسىن ءبىز كورە المايمىز. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ادام بالاسى جىلقىنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەن. نەگىزگى وتانى شىعىس ەۋروپانىڭ دالالى ايماعى، ورتالىق ازيا جانە قازاقستان القابى دەپ ەسەپتەلەدى. ايگىلى عالىم احمەت توقتابايدىڭ «الماتى كىتاپ» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابىندا ورتالىق از يا، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسى - جىلقى وتانى» - دەگەن تۇپكىلىكتى تۇجىرىم جاسالعان. بۇعان دالەل رەتىندە، جۇزدەگەن مىڭ جىلقى سۇيەكتەرى تابىلعان ەنەوليت داۋىرىندەگى – «بوتاي قونىسى» اتالادى. بوتايلىقتار – جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەندەر. مۇنى ءقازىر بۇكىل الەم عالىمدارى مويىنداپ وتىر. 2009 جىلى بۇكىل الەمگە SCIENCE عىلىمي جۋرنالىندا جىلقىنىڭ دۇنيەجۇزى بويىنشا تۇڭعىش رەت سولتۇستىك قازاقستاندا قولعا ۇيرەتىلگەنى، ەرتەدەگى مالشى - جىلقىشىلارىنىڭ ب. ز. د. ءىY مىڭجىلدىقتا قىمىز دايىنداعانى الەم جۇرتشىلىعىنا جاريا ەتىلدى. جىلقىنىڭ ارعى تەگى جىلقى پىشىندەس جانۋارلاردان دامي كەلە تارپاڭعا، پرجيەۆالسك جىلقىسىنا، قۇلان، زەبراعا جەتكەن كورىنەدى. تارپاڭداردىڭ بويلارى جىلقىلاردان الاسالاۋ، دەنەسى تىعىرشىقتاي تومپاق، تۇستەرى قۇلا جانە كوك بولىپ كەلەدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا تارپاڭ جابايى جىلقىلار تۇرلەرى مۇلدەم جويىلىپ كەتتى. ولاردى تەك سۋرەتتەردەن عانا كورە الامىز.
جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا، ءتولى - قۇلىن. جىلقىنى «قۇراۋ - قۇراۋ» دەپ شاقىرادى. ونى قۇلىن، تاي، جاباعى، قۇنان، بايتال، دونەن، بەستى، بيە، ات، ساۋرىك (سۇيرىك)، ايعىر دەپ اتايدى. ال ات جۇيرىكتىگىنە، تاعى دا باسقا قاسيەتتەرىنە قاراي، اسىرەسە، باتىرلار جىرلارىندا جورعا، سۋ جورعا، تەكەجاۋمەت، جۇيرىك، تۇلپار، قازانات، ساڭلاق، سايگۇ - لىك، نازبەدەۋ، ءدۇلدۇل، ارعىماق دەپ اتاعان. جىلقى مالىن اسا جوعارى باعالاعان قازاقتار ۇلكەن اس - تويلاردا جارىسقا سالىپ، باس بايگەسىنە مول دۇنيە بەرەتىن بولعان. ەر - ازاماتتارعا جاسالاتىن سىيدىڭ دا ۇلكەنى ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋ بولعان. جالپى حالىق جىلقىنى جوعارى باعالاعان. جىلقىنىڭ جۇرىسىنە دەيىن اتاۋلارى بولعان. مىسالى، اياڭ ءجۇرىس، جورعا ءجۇرىس، جورتاق ءجۇرىس، بۇلكەك جەلىس، بوكەن جەلىس، شوقىتا ءجۇرۋ، شابىس. ونىڭ ءتۇسى ءتۇرلى تەڭەۋلەرمەن سيپاتتالعان: تورى، كۇرەڭ، جيرەن، اقبوز، بوز، كوك، شۇبار. تۇيە مەن جىلقىنى، وگىزدى كولىك رەتىندە پايدالانادى، شاناعا، ارباعا، مال عا جەگەدى، سالت تا مىنەدى.
جىلقىنىڭ تۇرلەرى
دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ 250 - دەي ءتۇرى بار. قازاقستاندا جىلقىنىڭ 16 ءتۇرى وسىرىلەدى.
جىلقى – جۇك جىلقىسى، ءمىنىس جىلقىسى، جازىق دالا جىلقىسى، تاۋ جىلقىسى، سولتۇستىك دالا جىلقىسى بولىپ بولىنەدى.
قازاق حالقى جىلقىنى 3 توپقا بولگەن:
1. جۇيرىك اتتار: ارعىماق، تۇلپار ات، سايگۇلەك ات.
2. كۇشتى، ەتى تىعىز اتتار. اۋىر جۇمىستارعا، جۇك ارتۋعا، كوشكەندە پايدالانعان. بۇل اتتاردى «قازانات» دەپ اتاعان.
3. جۇردەك اتتار.
كۇشى مىعىم ات پەن بايگە اتىنىڭ اراسىنداعى سالت جۇرىسكە جارامدى جىلقىلار «جابى» دەپ اتالعان.
جىنىسىنا قاراي: ات، بيە، ايعىر، ازبان دەپ اجىراتادى.
قۇلىن - بيەنىڭ ءتولى
جاباعى - 6 ايدان اسقان قۇلىن
تاي - 1 جاستان اسقانى
جىلقى تۇقىمدارى
التاي تۇقىمى. قوستاناي تۇقىمى.
بۋدەننىي تۇقىمى. قازاق تۇقىمى
قازاق جىلقىلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى – باستارى ۇلكەن، ماڭدايى ويىستاۋ، قالىڭ جاقتى، دونەس مۇرىندى، مويىنى شومبالداۋ، قىسقا، كوزدەرى مەن قۇلاقتارى كىشكەنتاي. شوقتىعى بيىك، شابى قىسقا، كەڭ ساۋىرلى، قىلقۇيرىعى تومەندەۋ ورنالاسقان. قازاق جىلقىسىنىڭ بويى الاسالاۋ كورىنگەنمەن، دەنە مۇشەلەرى كىشكەنتاي ەمەس، ارقاسى قىسقا دا قايراتتى، بۇلشىق ەتتەرى تىعىز.
قازاق جىلقىلارى اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى جاعدايىنا ءتوزىمدى، جەم – ءشوپتى تالعامايدى، ۇنەمى دالادا جايىلىمدا ءجۇرىپ كۇنەلتەدى.
جىلقىنىڭ قاسيەتى.
ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى ەڭ تازا مال - جىلقى. ونىڭ تازالىعى سونشالىق - سۋدى دا كەشىپ بارىپ، تازا جەردەن ىشەدى. ول وتە سەزىمتال مال. قولعا تەز ۇيرەنەدى. ءبىر عاجابى - جىلقىدا ءوت بولمايدى. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە جىلقىنى ءوسىرۋ جەڭىل. جىلقى - جەتى قازىنانىڭ ءبىرى. ول سەزىمتال، تالعامپاز جانۋار.
«تۇيە - مالدىڭ - قاسقاسى»
تۇيەلەر - ءىرى تاباندىلار وتريادىنىڭ تۇيە تۇقىمداسىنا جاتاتىن اشاتۇياقتى سۇتقورەكتىلەردىڭ ءبىر ءتۇرى. قولدا وسىرىلەتىن تۇيەلەردىڭ ارعى تەگى - جابايى تۇيەلەر. تۇيە بۇدان 4 - 5 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتىلگەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتىسى تۇيە بولىپ ەسەپتەلگەن. ول قىرىق كۇن شولگە شىدامدى جۇك، ارتسا – كولىك، جەسە – ەت، ال ءجۇنى كيىمگە جاراعان. قازاقتار تۇيەنىڭ ءجۇنى - نەن شەكپەندەر كيگەن، ول جەڭىل ءارى جۇمساق سىرت كيىم بولعان. ءجۇنى قىس تا سۋىقتى وتكىزبەيدى. تۇيەلەر قوس جانە سىڭار وركەشتى بولىپ كەلەدى. ازىق قورىن وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى. 100 كيلوگرامم وركەشى – ازىقتىق مايىن جيناپ الاتىن قويماسى ءارى شولدەگەندە ىشەتىن سۋى. وركەشىندەگى ماي وعان ەكى جۇماعا دەيىن ازىق بولادى. تۇيە شولدەگەن كەزدە ون مينۋتتا ون ليتر سۋ ىشە الادى ەكەن. تۇيەنىڭ كۇشتىلىگى، جۇيرىكتىگى، شىدامدىلىق قاسيەتتەرىنە قاراي: ءبىرتۋعان، بەكپاتشا، كۇلپاتشا، نار، ارۋانا جامپوز، مايا، ايىر، قوسپاق، بالقوسپاق، مىرزاقوسپاق، ۇلەك دەپ بولىنەدى.
اسان قايعىنىڭ شاپقاندا قۇستاي ۇشاتىن جەلماياسى ەستەرىڭىزدە بولار.
(«ايىردان تۋعان جامپوز بار، نارعا جۇگىن سالعىسىز» شالكيىز جىراۋ.
ال تۇيە ءوزىنىڭ ءوسۋ جولىندا بوتا، تايلاق، بۋىرشىن، بۋىرلىش، ناۋشا،
بۇزباشا، ىنگەن، اتان، بۋرا دەپ اتالادى. تۇيەنىڭ ازعىن تۇرلەرىن: كورت،
كەيىن دەيدى. («تۇيە جامانى - كورت، ءشوپ جامانى كەرت». ماقال)
تۇيەنىڭ ەتى مول، ءجۇنى بيازى بولادى. تۇيە 30 - 35 جىل ءومىر سۇرەدى.
تۇيەنىڭ ءپىرى - ويسىلقارا، ءتولى - بوتا. تۇيەنى «كوس - كوس» دەپ شاقىرادى.
تولدەۋ مەرزىمى – 12 اي.
تۇيە تۇرلەرى
قازاقستاندا تۇيەنىڭ ەكى ءتۇرى بار: قوس وركەشتى، سىڭار وركەشتى.
1) جالعىز وركەشتى تۇيە (عىلىمي تىلدە درومەدار دەيدى). قازاقستاننىڭ كەيبىر جەرلەرىندە وسىرىلەدى. ەڭ كوپ وسىرىلەتىن جەرى - قاراقۇم. قازىرگى كەزدە قولدا ارۋانا دەپ اتالاتىن قولتۇقىمى وسىرىلەدى. جابايى ءتۇرى جويىلىپ كەتكەن. ونىڭ جالپى اتى - نار. ۇرعاشىسى - مايا نەمەسە ارۋانا، ەركەگى - ۇلەك. سىڭار وركەشتى تۇيە ىستىققا ءتوزىمدى، ءبىراق قاتتى ايازعا شىدامايدى.
2) قوس وركەشتى تۇيە (عىلىمي تىلدە باكتريا تۇيەسى دەيدى) نەمەسە ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ جابايى ءتۇرى «قاپتاعاي» دەپ اتالادى. ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ ۇرعاشىسىن - «ىڭگەن»، ەركەگىن - «بۋرا» دەيدى. قازاقستاندا قوس وركەشتى تۇيەنىڭ قازاقستان تۇيەسى، مونعول تۇيەسى، استراحان تۇيەسى دەپ اتالاتىن نەگىزگى ءۇش تۇقىمى وسىرىلەدى. ول قۇرعاق دالالى، ءشول - شولەيتتى جەرلەردىڭ تابيعي جاعدايلارىنا جاقسى بەيىمدەلگەن. اڭىزاق ىستىققا، ۇسكىرىك ايازعا ءتوزىمدى كەلەدى.
تۇيەنىڭ قاسيەتى.
تۇيەنىڭ ءجۇنى مەن تەرىسى – كيىم، ءسۇتى – سۋسىن، ەتى – اس. اسىرەسە، تۇيە كوش كولىگى رەتىندە باعالى. ول – سيىرداي ەمەس، سيراقتى مال. قىستا سۋىققا، جازدا ىستىققا ءتوزىمدى. تۇيە الپىس كۇن اشتىققا، وتىز كۇن شولگە شىدايدى. «ايت - شۋ» دەسەڭ اتىپ تۇراتىن «ءتىل العىش»، جۋاس، قايىرىمدى مال.
«سيىردىڭ ءسۇتى – تىلىندە»
سيىر، ءىرى قارا، ءمۇيىزدى ءىرى قارا - سۇتقورەكتىلەر كلاسىنا جاتاتىن اشا تۇياقتى، قۋىس ءمۇيىزدى، كۇيىس قايىراتىن جانۋارلار. سيىر مالى وسىدان 7 - 10 مىڭ جىل بۇرىن جەرورتا تەڭىزى ماڭىنداعى ەلدەردە قولعا ۇيرەتىلگەن. قازىرگى ءۇي سيىرلارىنىڭ شىققان تەگى تۋر دەپ اتالادى. تۋر دەگەن جابايى سيىردى قولعا اسىراپ، ۇيرەتىلگەننەن كەيىن ءۇي سيىرى پايدا بولعان. جابايى سيىرلارمەن سالىستىرعاندا، ءۇي سيىرلارىنىڭ اياقتارى قىسقا، دەنەلەرى ءىرى، ۇلكەن، شەكەلەرى كىشى بولىپ كەلەدى. بۇل ءىرى قارا ءار ءتۇرلى تۇقىمداردىڭ شاعىلىسۋى ارقىلى كوپتەگەن بۋداندارعا اينالادى. مۇنداي سيىرلار قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، ت اجىكستان، تۇرىكمەنستان، تۋىسقان رەسپۋبليكالاردا كەڭ تارالىپ ءوستى. جەرگىلىكتى سيىر تۇقىمدارى كوبەيدى. قازاقستان سيىرلارىنىڭ تۇقىمدارى ەتتىلىك، سۇتتىلىك، كولىكتىك جاعىنان ەرەكشەلەنىپ، ءوسىپ - ءونىپ كەلەدى.
سيىر مالى موماقان، قازاقتار ءۇشىن كوبىنەسە تاماققا جاراعان، ەت، ءسۇت، ايران، قايماق، ماي، قۇرت، ىرىمشىك وسى سيىردىڭ بەرگەن بەرەكەسى بولعان. سيىردى كەيدە كوشكە دە، ەگىسكە دە پايدالانىپ وتىرعان. جالپى، قازاقتار سيىردى كيىمگە جاراتپاعان، قوناققا سىيعا تارتپاعان، ءتىپتى تۇسكە كىرسە دە اۋىرتپالىق دەپ جورىعان، ءتىپتى قازاقتا ەپەتەيسىز، يكەمسىز ءارى دەنەلى ادامدى «سيىرداي» دەپ، سويلەمەيتىن ادامدى «اۋزىن بۋعان وگىزدەي»، «مىڭقيعان بۇزاۋ سياقتى» دەپ مازاقتايتىن تىركەستەر قولدانىلادى. دەگەنمەن، سيىر دا ءۇيدىڭ بەرەكەسى، ايران - ءسۇتتىڭ كوزى، بالالارىنىڭ اسىراۋشىسى رەتىندە ءقادىرلى مال بولعان. سيىردى جاسىنا قاراي بۇزاۋ، تورپاق، تانا، تايىنشا، قاشار، قۇناجىن، دونەجىن، سيىر، وگىز، بۇقا دەپ اتاعان.
سيىردىڭ ءپىرى - زەڭگى بابا، ءتولى - بۇزاۋ. سيىردى «اۋحاۋ - اۋحاۋ» دەپ شاقىرادى.
سيىردىڭ تولدەۋ مەرزىمى - 9 اي.
ءتورت تۇلىگىم - ىرىسىم اتتى عىلىمي – زەرتتەۋ جوباسى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءماتىن ۇزىندىلەرىن الىپ تاستاۋ جانە فورماتتاۋ. بۋفەردى الماستىرۋ. رەداكتورلەۋ
