تورتاي شالدىڭ ەسەگى
«باسقا بالە تىلدەن» دەگەن راس ەكەن. كەيىن جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەندە تورتاي شال:
— ە، قۇداي، ماعان ءتىل بەرىپ قاسقايتىپ قويعانشا، نەگە مىلقاۋ قىلىپ جاراتپادىڭ؟! — دەپ جىلاعان كورىنەدى.
* * *
شىلدەنىڭ ىستىعىنا سوعىستىڭ وت-جالىنىنىڭ قىزۋى قوسىلا ما ەكەن، ايتەۋىر سول جاز قازان قايناتار ىستىق بولدى.
الاپات اپتاپقا شىداي الماي ەرنى ءتىلىم-تىلىم جارىلىپ، قانتالاپ كەتكەن تورتاي شال رەڭى قىزىل شىرايلى، نەگىزى سارى كىسى ەدى. سوندىقتان دا اۋزىن ورامالمەن تاڭىپ جۇرەدى.
تورتاي شال مولوتيلكانىڭ تويىمسىز وڭەشىنە بيدايدى باۋ-باۋىمەن لاقتىرادى. قاراماي ءيىسى ارالاس شاڭ-توزاڭ قارت كىسىنىڭ قاسى-كوزىن، اۋزى-مۇرنىن تۇتىپ قالادى.
اۋزى-مۇرنىن تانىپ العان اق ورامالدى لەزدە توزاڭ تۇتىپ، كىرشەڭ تارتادى.
تورتاي شال بۇگىن كوك اڭگىنى قىرمانعا ءوزى ءمىنىپ كەتىپ ەدى. دۇنيەدە ءوزىنىڭ مالى وزىنە بۇيىرماعانى جانعا قاتتى باتادى ەكەن.
كوك اڭگى، ارام دا بولسا، تورتايدىڭ ءوز مالى عوي. سول ەسەك مىنا ەگىن وراعى باستالعالى بەرى يەسىنىڭ تاقىمىنا تيمەيتىن بولدى.
ال اۋىل مەن قىرماننىڭ اراسى ەداۋىر الىس جەر. قارت كىسى جاياۋ جەتكەنشە، كادىمگىدەي ەنتىگىپ قالادى. قيسىقباس بريگاتقا:
— اينالىپ كەتەيىن ارقانباي-اۋ، مەن جۇمىستان قاشپايمىن عوي. ايتقانىڭدى ىستەپ، ايداۋىندا جۇرەيىن، تەك مەنىڭ ەسەگىمە تيمەشى، اكەتاي شىراق، جۇمىسقا جاياۋ جەتۋ ماعان تىم اۋىرلاۋ، – دەپ ەدى.
قيسىق باس ارقانباي پۇشىق ماڭقىلداپ الا جونەلدى:
— ءاي، كاكباس، كازىر سوعىس ەكەنىن سەن بىلەسىڭ بە؟ بىلسەڭ، نەگە ءارام ەسەگىڭدى ايايسىڭ، ءا؟ ەسەك تۇرماق، ءادامدار ءومىرىن قيىپ جاتقاندا، سەنىڭ ەسەگىڭ كىمنىڭ شىكاراسى، ءا؟ سابەت وداگىنا جەڭىس تىلەۋدىڭ ورنىنا، زيان ءويلايسىڭ، ءا؟
ارقانباي بريگات تورتاي شالدى وسىلاي ءبىر ىقتىرىپ العالى بەرى كوك اڭگى ەليەۆاتورعا بيداي تاسيتىن بالالاردىڭ تاقىمىندا كەتتى.
شاڭقاي تۇستە، كۇن شەكەدەن شىعىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا، قىرمانداعى تىرشىلىك ساپ تيىلادى. تورتاي شال مايا تۇبىنەن توبە سيار كولەڭكە تاۋىپ، ماياعا ارقا تىرەپ، مۇلگىپ وتىر ەدى، ءبىر جۇمساق لەپ بەتىن شارپىعانداي بولعان سوڭ، باعجاڭ ەتىپ كوزىن اشىپ السا، قارسى الدىندا مۇنى يىسكەلەپ، كوك اڭگى تۇر ەكەن.
ورنىنان كيرەلەڭدەي تۇرەگەلىپ، كوك اڭگىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى. تۋرا ءبىر قان مايداندا جۇرگەن جالعىز ۇلى نۇرتاي قايتىپ كەلگەندەي، كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس ورالدى. وسىنى سەزگەن كوك اڭگى كولەڭكەدە قيسايىپ كوز شىرىمىن الىپ جاتقان كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش، كەلىن-كەپشىك، بالا-شاعالاردى شوشىتا جازداپ، وزاڭداتا ءبىر اقىردى دەيسىڭ! كوك اڭگى بۇ جولى ءىشىن تارتىپ، ءۇزىپ-ۇزىپ ۇزاق اقىردى.
بۇل اقىرىستا، قايدان دا بولسا، كوك اڭگىنىڭ اجەپتاۋىر ارىزى بار ەدى. كۇندىز-تۇنى ارقاسىنان بيداي ارتقان قاپ تۇسپەي، بوراندىنىڭ ەليەۆاتورىنا بارىپ-قايتار جول قاسىرەتى، ءوزىنىڭ وزەگى تالعاندا، ۇستىندەگى بالانىڭ باسقا بالالاردان قالمايىن دەپ، باسى-كوزىن سابالاپ، قامشىنىڭ استىنا الاتىن قورلىعىن ايتىپ، ارىز شاققانى ەدى بۇل.
تورتاي شال كوك اڭگىنىڭ بۇل ارىزىن ءتۇسىنىپ قويعان سياقتى. ەسەكتىڭ قىسقا جالىن تاراقتاپ، كەكىلىنە جابىسقان تىكەندەرىن تازارتىپ، جاۋىر بولا باستاعان ارقاسىن سيپالاپ، تىم-تىم مەيىرلەنىپ كەتكەندەي ەدى.
وسىنى كورىپ، كەيبىرەۋلەر كۇلدى. ەندى بىرەۋلەر كۇرسىندى.
— ءقايتسىن بايعۇس، جالعىز بالاسىنان حات كەلمەي، كوڭىلى جارىم بوپ ءجۇر عوي، — دەپ ەسىركەگەن بولدى.
— بالاسى امان-ەسەن كەلىپ، كەلىن تۇسىرسە، كەمپىرى ەكەۋى قولدارىن جىلى سۋعا مالىپ، جاندارى جاي تاپپاس پا ەدى. ەندى عوي، شىلدەنىڭ ىستىعىنا شىداي الماي، ەرىنى جارىلىپ، قاناپ كەتىپتى، قاراشى، انە، — دەپ ءبىر قاتىن ەسەگىنىڭ ءۇستىن تازالاپ جاتقان تورتاي شالعا ساۋساعىن شوشايتتى.
سوندا تورتاي شال كوك اڭگىنى مايانىڭ تاساسىنا بايلاپ قويىپ، قوس ۋىس بيداي الىپ، ەسەكتىڭ الدىنا سالدى.
بۇل كەزدە سۋىرىلعان بيداي سالىنعان قاپتار دايىن بولىپ، باسقا ەسەكتەرگە ارتىلا باستاعان.
تورتاي شالدىڭ كوك اڭگىسىنە ءمىنىپ جۇرگەن جاقاش بالا ۇيقىسىنان ويانىپ، الاق-جۇلاق جان-جاعىنا قاراپ، ءوز ەسەگىن تاپپاي قالدى.
بالە سودان باستالدى.
باسقا بالالاردىڭ ءبارى اۋزى تىگىلگەن قاپتاردى ەسەكتەرىنە ارتىپ الىپ، ەندى ارقانباي بريگاتتىڭ «كومانداسىن» كۇتىپ تۇرعان. ەسەككە ارتىلماعان جالعىز الا قاپ قالدى. كوك اڭگىدەن ايىرىلىپ قالعان جاقاش بالا جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ ءجۇر. كوك اڭگىنى ىزدەپ ءجۇر.
سويتكەنشە بولماي ارقانباي بريگات تا استىنداعى شولاقتورىنى القىندىرىپ جەتىپ كەلدى.
— نەعىپ تۇرسىڭدار؟ – دەپ اقىردى بالالارعا.
— جاقاشتىڭ كوك اڭگىسى قاشىپ كەتىپتى، — دەپ شۋ-شۋ ەتىستى بالالار.
— قاشىپ كەتكەنى نەسى؟ انا مايانىڭ ار جاعىندا تۇرعان كىمنىڭ ەسەگى؟
جابىلا جۇگىرىپ بارسا — كوك اڭگى!
تۇساۋىن شەشىپ، جاقاش كوك اڭگىنىڭ جاۋىرىن ىستىك اعاشپەن شۇقىلاپ الا قاپتىڭ قاسىنا كەلدى.
سوندا تورتاي شال كولەڭكەدە وتىرعان جەرىنەن سەرەيە تۇرەگەلىپ، كوك اڭگىنىڭ نوقتاسىنا جارماستى.
— ارقاسىنىڭ جاۋىرى اسقىنىپ كەتتى، قانى شىعىپ تۇر. حايۋاندا دا جان بار عوي، وبال قايدا؟ ەسەگىمدى بەرمەيمىن.
كوك اڭگىنى جەتەكتەپ بارا جاتقان جەرىنە ارقانباي بريگات قۋىپ جەتتى.
— ءاي، شال، قوقاڭداماي، بەر ەسەكتى! جۇمىستى توقتاتپا! ءاربىر مينۋت قىمبات. جاۋدى جەڭۋگە قوسقان ۇلەسىڭ وسى ما سەنىڭ؟ سەن نەمەنە، پاشىستەرگە جاقپىسىڭ، ءا؟ — دەپ قايداعى بالە-جالانى جاۋدىرا باستادى.
سوندا تورتاي شال كۇيىنىپ كەتىپ، اۋزى-مۇرنىن تاڭىپ العان اق ورامالدى جۇلىپ تاستاپ، ءتىلىم-تىلىم ەرنىنەن قان شىعىپ:
— ءاي، ارقانباي، وبال قايدا؟ ارقاسىن كورمەيسىڭ بە، جاۋىردان قىزىل ەتى ىرسيىپ كەتىپتى عوي، — دەدى.
اشۋعا بۋلىعىپ سويلەگەننەن جارىلعان ەرنى قاق-قاق ايىرىلىپ كەتكەن جەرىنەن شىپ-شىپ شىققان قاندى كۇرەكتەي الاقانىمەن ءسۇرتتى.
ارقانباي قيسىق باسى قالتاڭ-قالتاڭ ەتىپ، اقىرىپ قالدى:
— ءاي، سەن، كاكباس، سەن ءپاشىسسىڭ! سەن ءجاۋدان ءجامانسىڭ. ءوتتاما! بەر ەسەكتى!
سوندا تورتاي شال وتىرا قالىپ:
— ە، قۇداي! نە مەنىڭ كوك ەسەگىم ولمەدى، نە وكىمەت قۇرىمادى! — دەپ جەردى توقپاقتادى.
سول-سول ەكەن، ارقانباي شولاقتورى اتقا قارعىپ ءمىنىپ، تورتايعا قامشى ءۇيىرىپ:
— ەح، ءپاشىسى ەندى ءشىنىڭدى ءايتتىڭ، — دەپ قىرمانداعى جۇرتقا ايقاي سالدى:
— ەستىدىڭدەر عوي ءبارىڭ؟! وكىمەت كۇرىمادى دەدى عوي، دەدى! كۋا بول!
وسىنى ايتىپ ارقانباي شولاقتورى اتقا قامشىنى باسىپ-باسىپ قالىپ، اۋدانعا قاراي شابا جونەلدى.
* * *
ارادا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى مە، وتپەدى مە – قىرمان باسىنا ەكى جيرەن جەككەن تراشپەنكە اسپاننان تۇسكەندەي توپ ەتە قالدى.
ارتىنان شولاقتورىنى تەپەڭدەتىپ ارقانباي بريگات جەتتى.
— مىنە، مىناۋ، — دەدى ارقانباي مولوتيلكانىڭ ارانىنا باۋ-باۋ بيدايدى لاقتىرىپ تۇرعان تورتاي شالدى ساۋساعىن شوشايتا كورسەتىپ.
ساقىلداپ تۇرعان مولوتيلكانىڭ ءۇنى ءوشتى. تورتاي شال كويلەگىنىڭ جەڭىمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، تراشپەنكەدەگىلەرگە قولىن سوزىپ امانداسپاقشى ەدى، شوشاق شاپكە كيگەن ميليسيونەر ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى:
— اتىڭ كىم؟
— اتىم تورتاي، — دەدى شال اۋزىن تاڭعان شۇبەرەكتى تومەن ءتۇسىرىپ. قاق-قاق جارىلعان ەرنى قانتالاپ تۇر ەكەن.
— سەن تۇتقىندالدىڭ، — دەدى ميليسيونەر، — وتىر ارباعا!
— نە ءۇشىن؟ — دەدى تورتاي شال، اشىعان ەرىنىڭ ساۋساعىمەن سيپالاپ تۇرىپ.
— ونى اۋدانعا بارعاندا بىلەسىڭ، — دەدى بۇعان دەيىن سۇزەگەن بۇقاشا تۇقشيىپ ۇندەمەي تۇرعان ەكىنشى ميليسيونەر.
قىرمانداعىلار تراشپەنكەنى قورشاپ ۇيمەلەپ قالدى. الگى «سۇزەگەن بۇقا» — تاراڭدار! نە بار؟! — دەپ اقىرىپ جىبەردى.
جينالىپ قالعانداردىڭ ىشىنەن ۇزىن بويلى، ءبىر كوزى قىسىڭقى، اقساقال كىسى ءبىر ادىم ىلگەرى شىعىپ:
— ءاي، شىراقتارىم، ەشقانداي جازىعى جوق بۇل بەيشارانى قايدا الىپ باراسىڭدار؟ توبەسىنەن كۇن ءوتىپ، اۋزىنان قان كەتىپ، توزاڭ جۇتىپ، وڭەشى كەۋىپ، ...تورىنەن كورى جاقىن شاعىندا مۇنى نەسىنە اۋرەلەيسىڭدەر، شىراقتارىم؟ كۇناسى بولسا، كەشىرىپ، ءبىر اشۋلارىڭدى بىزگە قيىڭدار. وتىنەمىز، — دەدى راحىم اقساقال.
«سۇزەگەن بۇقا» راحىم اقساقالدى كەۋدەسىنەن يتەرىپ: «نازاد! نازاد!» — دەدى.
ەكەۋلەپ جاتىپ تورتاي شالدىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، تراشپەنكەگە كوتەرىپ مىنگىزدى.
قاتىن-قالاش، بالا-شاعا شۋ ەتتى:
— ارقانباي، وبالى ساعان!
— جازاڭدى قۇداي بەرسىن! — دەپ قالدى.
قارعىستان قورىققان ارقانباي بريگات ميليسيونەرلەرگە بىردەڭە دەيىن دەپ ەدى، ءسىرا، تورتاي شالدى بوساتا سالىڭدار دەدى مە، ەلىرىپ، ەدىرەڭدەپ العان ميليسيونەرلەر ارقانبايدىڭ ءوزىن يتەرىپ-يتەرىپ جىبەرگەندە، داپ-دارداي بريگاتتىڭ ءوزى ءۇيۋلى جاتقان بيدايعا شالقالاي بارىپ قۇلاپ ءتۇستى.
* * *
بوراندىنىڭ تۇرمەسى اۋدان ورتالىعىنىڭ شەت جاعىندا، تەرەڭ سايدىڭ جارلاۋىت جاعىندا ەدى. اينالاسىن بيىك دۋالمەن قورشاعان. دۋال ءۇستىن تىكەنەك سىم تەمىرمەن ورنەكتەپ تاستاعان. سىرتىنان قاراعاندا ءساندى كورىنەدى. سىرىن بىلمەگەندەرگە سۇلۋ سياقتى، سىرىن بىلمەگەندەر: «ىشىندە نە بار ەكەن؟» دەپ قىزىعاتىن دا سياقتى. سىرىن بىلمەگەندەر...
ايىندا، جىلىندا بوراندىنىڭ بازارىنا ءبىر بارعاندا تورتاي بۇل تۇرمەنىڭ جانىنان ءوشىپ بارا جاتىپ، پەندەشىلىكپەن: «ءىشى قانداي بولدى ەكەن؟» — دەپ ويلاۋشى ەدى. مۇنىڭ ويىن قۇداي سەزىپ قويدى ما، «تۇرمەنىڭ ءىشىن كورگىڭ كەلسە — كور ەندى» دەگەن بە، اباقتىنىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتى.
ءۇستى تىكەنەك سىم تەمىرمەن ورنەكتەلگەن دۋالدىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ، قولىندا نايزالى مىلتىعى بار باسقا ءبىر شوشاق بورىكتى ىشكى تۇرمەنىڭ بالا باسىنداي ءداۋ قارا قۇلىبىن سوياۋداي ۇزىن كىلتپەن سالدىر-سۇلدىر اشىپ، تەمىر ەسىكتى شيقىلداتىپ كەرىپ تاستاپ، تورتاي شالدى تابالدىرىقتان ارى قاراي يتەرىپ كەپ جىبەردى. لەزدە ەسىك قايتا جابىلدى دا، اباقتىنىڭ ءىشى كۇڭگىرتتەنىپ كەتتى. تورتاي الدەنەگە ءسۇرىنىپ بارىپ، قۇلاپ ءتۇستى. سويتسە ەدەندە سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان ادامدار ەكەن.
— بۇل قايسىڭ-ەي؟ كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — دەدى جاقتىرماعان داۋىس.
— تورتايمىن. مىڭبۇلاقتان.
— ە، تورتاي، ساعان نە جوق؟ سەن دە حالىق جاۋىمىسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— بىلمەسەڭ، بىلەسىڭ ءالى.
بۇل توبىشىقتىداعى ءساۋىرباي دەگەن كىسى ەدى.
* * *
ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ءنار تاتقىزبادى. ءبىر قاسىق سۋ دا بەرگىزبەدى.
ەكى كۇن، ەكى تۇننەن بەرى جەكە كامەرادا. كامەرانىڭ ءتورت بۇرىشى، ءتورت قابىرعاسى بار، ءارقايسىسى ءتورت قادامنان. بوساعا جاقتا «پاراشا» دەيتىنى بار. دارەتحاناڭ سول.
ءبىراق ەكى تاۋلىك بويى ءنار تاتپاعان ادامعا دارەتحانانىڭ نە قاجەتى بار؟
كامەرانىڭ قۇلىبى ساقىر-سۇقىر ەتتى دە، ەسىك اشىلىپ، سيىردىڭ ەمشەگىندەي شوشاق بورىكتى سىرىقتاي بىرەۋ:
— ءتىرىمىسىڭ؟ شىق! — دەپ بۇيىردى.
ايداۋىلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ بەردى.
ۇزىن ءدالىزدىڭ ەڭ شەتىندەگى قارامەن قاپتالعان ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ەسىك اشىلىپ، ىشكە مىلتىقتىڭ ۇشىمەن يتەرىپ كىرگىزدى. يتەرمەسە دە كىرەدى عوي. ءبىراق تۇرمە قورلاۋ ورنى. «تۇرمە — تۇزەتۋ ورنى» دەگەن ءسوز بەكەر. اباقتىعا تۇسكەننەن گورى، توزاققا تۇسكەن جەڭىلىرەك.
توردە تۇستەرى كوردەي سۋىق ۇشەۋ وتىر ەكەن. كەيىن ءبىلدى، بۇلاردى «ترويكا» دەيدى ەكەن. «ترويكا» ازاماتتىق سوت ەمەس، اسكەري سوت. مۇندا اسا ءقاۋىپتى ادامداردى سوتتايدى.
ورتادا وتىرعان قاسقاباس تاڭقى مۇرىن شويقارا:
— فاميليا؟! — دەپ ارس ەتە قالدى.
قاپەلىمدە نە سۇراپ تۇرعانىن تۇسىنبەي، تورتاي:
— ا-ا؟ —دەدى.
— فاميليا، وڭباعان، اكەڭنىڭ اتى كىم؟
— ا، اكەمنىڭ اتى سارتاي...
ۇشەۋى دە قارقىلداپ كۇلدى.
— بۇلار تۇگەل جىلقى بولىپ كەتكەن، دەدى قاسقاباس. – حا-حا- حا، اكەسى سارتاي، ءوزى تورتاي، حا-حا-حا. ياعني، حايۋان. سوندىقتان دا وكىمەتتى جەك كورەدى، وكىمەت قۇرىماي ما دەيدى. ەي، تورتاي سارتايەۆ، ايتشى قانە، وكىمەتتى نەگە جەك كورەسىڭ؟ وكىمەتتىڭ قۇرىعانىن نەگە تىلەيسىڭ؟
وزەگى تالىپ، اشتان بۇرالىپ تۇر. ءارى مۇنى ۇيىقتاتپاي، قايتا-قايتا ۇرىپ-سوعىپ قالجىراتقان. ەندى تىكەلەي قويىلعان سۇراقتان قالاي جالتارىپ شىعارىن بىلمەي، شىبىن جانى شىرقىرادى.
— اينالايىندار-اۋ، مەن ونى ادەيى ايتقان جوقپىن عوي. اشۋ ۇستىندە ابايلاماي قۋ اۋىزدان شىعىپ. كەتكەن ءسوز دە. سونى دا ءسوز دەپ... — تۇتقىن وسىلاي شاتاستى. — ءا، وڭباعان، ءسوزىن قاراشى! — دەپ قاھارلانا قالدى قاسقاباس، تاڭقى مۇرىن. — بۇل ءوزى ءبىزدى كىنالاپ تۇر عوي... «سونى دا ءسوز دەپ» دەيدى. ءاي، سۇمەلەك، بۇل ءسوز ەمەگەندە، نەمەنە؟ وكىمەت قۇرىمادى دەدىڭ عوي، دەدىڭ! سەن جاۋىز، وكىمەتتىڭ قاس جاۋىسىڭ! سەن بىزبەن سوعىسىپ جاتقان فاشيستەردىڭ تىلەۋقورىسىڭ! ايت، قانداي بايلانىسىڭ بار سەنىڭ فاشيستەرمەن؟
— قاراعىم-اۋ، قايداعى بايلانىس؟!
— قاراي گور، وڭباعاننىڭ ءمۇلايىمسي قالۋىن. سەنىڭ مايدانعا كەتكەن بالاڭ نە دەپ حات جازدى؟
— ويباي، قۇداي، بالامنان حات الماعالى ءۇش اي بولىپ قالدى. حابار-وشار جوق!
— ال ءۇش ايدان بۇرىن حات الىپ تۇردىڭ عوي. سوندا نە دەپ جازدى؟
— ويباي، اينالايىن، بۇرىنعى حاتتارىنىڭ ءبارىن الگى كەمپىر بەلىنەن شۋدا جىپپەن بۋىپ، ساندىقتىڭ اۋزىن قۇلىپتاپ ساقتاپ وتىرعان جوق پا؟ مەنى بوساتا عوي، اينالايىن، ءوزىم بارىپ الىپ كەلەيىن. وزدەرىڭ وقىپ كورىڭدەر.
— اقىل ۇيرەتپە بىزگە! وقيمىز با، وقىمايمىز با — ءوزىمىز بىلەمىز.
— اقىل ۇيرەتىپ نە بار، اينالايىن، حاتتاردى اكەلىپ بەرەيىن دەگەنىم عوي...
قاسقاباس ەسىكتىڭ كوزىندە قاقشيىپ تۇرعان ايداۋىلعا:
— اكەت مىنانى! — دەپ شالت بۇيىردى.
ايداۋىل تورتاي شالدى مىلتىقتىڭ ىستىگىمەن ارقاسىنان يتەرىپ-يتەرىپ الىپ كەتتى.
قاسقاباس وڭ جاعىنداعى مەن سول جاعىنداعى وتىرعان سەرىكتەرىنە كەزەك-كەزەك قاراپ:
— نە ىستەيمىز؟ الدىرامىز با الگى حاتتاردى، دەپ سۇرادى.
شاشىن سيىر جالاعانداي جىپ-جىلماعاي ەتىپ تاراعان، قۋشىق شەكە بىرەۋى:
— سوعان اۋرە بوپ، ەلدى شۋلاتىپ جۇرەمىز بە؟ «وكىمەت قۇرىمادى» دەپ ايتتى ما — ايتتى. ونى ءوزى دە مويىندادى. ۋاقىت وتكىزىپ نە كەرەك؟ مەنىڭ ۇسىنىسىم — جيىرما بەس جىل.
ەكىنشى دۋدار باس بۇل ۇسىنىستى قولدادى.
سونىمەن «ترويكانىڭ» شەشىمى بويىنشا، تورتاي سارتايەۆ جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ كەتە باردى.
* * *
تىم بولماسا ۇيىندە جالعىز قالعان كەمپىرىمەن دە قوشتاستىرمادى.
ەلۋ جىل بويى توسەكتە باسى ءتۇيىسىپ جاتاتىن، جانىنىڭ جارتىسىنداي بولىپ كەتكەن جارى ءجاميلا قۇمشەكەر قوسقان ءبىر دوربا تالقانىن ارقالاپ، جاياۋ-جالپىلاپ بوراندىنىڭ تۇرمەسىنە جەتىپ، شالىمەن جولىعۋعا رۇقسات سۇراماي ما. سويتسە:
— ءاتى-جونى كىم؟ — دەيدى شوشاق باس قاراۋىل.
ءوز كۇيەۋىنىڭ اتىن ءومىرى اتاپ كورمەگەن بايعۇس باسى نە دەپ تۇسىندىرەرىن بىلمەي:
— ءبىز مىڭبۇلاقتانبىز عوي، نۇرتايدىڭ اكەسى عوي، — دەيدى ءجاميلا كەمپىر.
— ءاي، كەمپىر، نۇرتايىڭ كىم؟ — دەيدى كەزەكشى قاراۋىل.
— ويبۋ، قۇداي-اي، ەندى نە دەسەم ەكەن؟ ءاي، شىراعىم، مەنىڭ مايدانعا كەتكەن جار دەگەندە جالعىز ۇلىم نۇرتايدى بىلمەيسىڭ بە؟ سونىڭ اكەسى عوي مىنا اباقتىعا قاماپ قويعاندارىڭ، جازىقسىزدان-جازىقسىز بەيشارانى.
— اتى، فاميلياسى كىم؟ — دەدى اشۋلانىپ كەزەكشى قاراۋىل.
— ايتتىم عوي، نۇرتاي شىراعىمنىڭ اكەسى دەپ.
— ءوز اتى؟ ءوز فاميلياسى؟ – دەپ دولدانا باستادى كەزەكشى قاراۋىل.
— ويبۋ، قۇداي-اي، ەندى ءقايتىپ ايتامىن. ءاي، شال-اۋ، ايتساڭشى اتىڭدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ءجاميلا تەرەزەلەرى بىلەكتەي تەمىرمەن تورلانعان، دەڭكيگەن ۇلكەن ۇيگە قاراپ.
تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ەشكىم ءۇن قاتقان جوق.
ءجاميلا بوراندىعا باراردا ءتاۋىر دەگەن كيىمىن ساندىقتان الىپ، كيمەشەك كيىپ، كۇندىك سالىپ شىعىپ ەدى. اق ۇيدەن شىققان قاسقاباس، ەلدەن كەلگەن كەمپىر ەكەنىن كيىمىنەن بايقاپ قالىپ، قاسىنا جاقىنداپ:
— كىمگە جولىعايىن دەپ ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— مىڭبۇلاقتاعى كىسى عوي، — دەپ كۇمىلجىدى ءجاميلا.
— ءا، الگى تورتاي سارتايەۆ پا؟ – دەدى قاسقاباس.
— ءى-ى-ى، ءدال ءوزى! مەن اتىن ايتا الماي تۇر ەدىم، — دەپ ءجاميلا كەمپىر قۋانىپ كەتتى.
— ە، كەمپىر، قايتا بەر اۋىلىڭا. تورتاي سارتايەۆ جيىرما بەس جىلعا كەسىلىپ، كەشە عانا ەتاپپەن اۋليە-اتاعا ايدالدى. ودان ارى قايدا جىبەرەتىنىن ءبىز بىلمەيمىز، — دەدى قاسقاباس.
ءجاميلا وقىستان وق تيگەن ادامشا سەلك ەتە قالىپ، قولىنداعى قورجىنىن جەرگە قويا سالىپ، بايى ولگەنىن ەستىگەندەي داۋىس قىلىپ:
— ەلۋ جىل وتاسقان قاراعىم-اۋ، جەلدىڭ وتىندە، جاۋدىڭ بەتىندە جۇرگەن نۇرتايىمنىڭ كوكەسى-اۋ، سەنى قاي قيىرعا الىپ كەتكەن بۇلار؟! ويباي! — دەپ قارا جەردى توقپاقتاپ وتىرا كەتتى.
مۇنداي قىلىقتى كۇتپەگەن قاسقاباس قاراۋىلعا قاراپ:
— قاقپادان شىعارىپ جىبەر! — دەپ بۇيىردى.
قاراۋىل نايزالى مىلتىقپەن ارقاسىنان يتەرىپ-يتەرىپ تۇرمەنىڭ شەكاراسىنان شىعارىپ جىبەردى.
ءسويتىپ وتىرعاندا تەمىرجول بويىنداعى ەليەۆاتوردان قايتقان ارباكەشتەر مەن ەسەك بريگاداسىنىڭ قاراسى كورىندى.
«قوي، ءبۇيتىپ وتىرا بەرگەننەن تورتاي قايتىپ كەلمەيدى. ونان دا مىنالارمەن بىرگە اۋىلعا جەتىپ الايىن» دەپ ءجاميلا كويلەگىنىڭ ەتەگىن قاعىپ، قورجىنىن كوتەرىپ، ورنىنان كوتەرىلىپ، قارا جولدىڭ جيەگىنە بارىپ تۇردى.
الدىڭعى اربا توقتاي قالىپ، وعان ءجاميلا ءمىنىپ جاتقاندا، ونى تانىپ قويعان كوك اڭگى وزاڭداتا ءبىر اقىردى دەيسىڭ. ءىشىن تارتىپ قايتا-قايتا اقىردى. ۇستىندە وتىرعان بالانىڭ قامشىمەن باستان سابالاعانىنا ەلەڭ قىلماي، ءجاميلاعا جاقىنداي بەرىپ، تاعى ءبىر اقىردى. ارباعا جاقىنداپ، جانىنا كەلگەن كوك اڭگىنى ءجاميلا جالىنان سيپاپ:
— يەڭ كەتتى. يەڭدى الىسقا ايداپ اكەتتى. سونى سەزىپ تۇرسىڭ عوي سەن بايعۇس، — دەپ كوزىنە تاعى جاس الدى. — ساعان بولا سوتتاپ جىبەردى يەڭدى. يەڭ تورتاي سوتتالدى. ءوزىم بولسام ون ەكى بالا تاپتىم. قۋ شەشەكتەن ءبارى قىرىلىپ، جالعىز ۇل نۇرتاي قالىپ ەدى، ونى دا اسكەرگە اكەتتى. ەندى حابار-وشار جوق. اكەسى دە، بالاسى دا كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس الىستا. وردالى ۇيدە ومالىپ جالعىز قالدىم، — دەپ زارلادى ءجاميلا.
كوك اڭگى اربادان قالماي، قاتار ءجۇرىپ، ءجاميلانىڭ ايانىشتى زارىن تىڭداپ، پىسقىرىپ-پىسقىرىپ قويادى. كىم بىلەدى، ول ءبارىن دە تۇسىنەتىن شىعار، ول ءوزىنىڭ تورتاي ەسىمدى قايىرىمدى يەسىنىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتپاعان شىعار. ارپا مەن سۇلىدان قوس-قوس ۋىس جەم بەرىپ اسىراعانىن حايۋان دا بولسا ەسىندە ساقتاعان شىعار.
* * *
تاپا تال تۇستە اۋپارتكومنىڭ ءۇيى ايۋ تيگەن ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ، ۋ-شۋ بىجىنادى دا قالدى.
— نە بولدى؟ نە بولدى؟ — دەپ سۇراستى بىر-بىرىنەن.
سويتسە ماسكەۋ-الماتىعا، الماتى-اۋليە-اتاعا، اۋليە-اتا-بوراندىعا جەدەلدەن دە جىلدام تەلەفون سوعىپ، تەلەگرامما جىبەرىپتى:
— سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى تورتايەۆ نۇرتاي بارا جاتىر. قۇرمەتپەن قارسى الىڭدار! — دەپ.
حات-حابار كەلمەي، دەرەكسىز كەتكەن نۇرتاي تورتايەۆ ءسويتىپ اشىق كۇنگى نايزاعايداي سارت ەتە قالدى.
اۋداننىڭ باسشىلارى جينالىپ:
— باتىردى قالاي قارسى الامىز؟ – دەپ باستارى قاتىپ، اسىپ-ساسىپ جاتقاندا، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىن ءۇشىنشى حاتشىسى، ياعني يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى ەستاي امىربەكوۆ كەنەتتەن مۇلدە باسقا پروبلەمانى كولدەنەڭ تارتىپ، ورىپكىگەن كوڭىلدى سۋ سەپكەندەي باسقانى عوي:
— ءاي، جولداستار، باتىردى قارسى الۋ قاشپاس. ال اكەسىنىڭ جاعدايىن قالاي ەستىرتەمىز؟
— ە، اكەسى قايتىس بولىپ پا ەدى؟ — دەپ ءبىرىنشى حاتشى ەلەڭ ەتتى.
— جوق، ويباي، ءوز اجالىنان قايتىس بولسا ءبىر ءجون عوي! ءبىزدىڭ قۇرمەتتى «ترويكا» باتىردىڭ اكەسىن «حالىق جاۋى» دەپ جيىرما بەس جىلعا ايداتىپ جىبەرگەن جوق پا؟!
— و، قۋ قۇداي! نە دەيدى تاعى دا؟ – دەپ ءبىرىنشى حاتشى شوشىپ كەتتى. – ءاي، نە ءۇشىن؟
— و جاعىن «ترويكانىڭ» وزىنەن سۇراۋ كەرەك.
ءبىرىنشى حاتشى قانعا تويعان قاندالاداي تىرسىلداپ، تارس جارىلايىن دەپ:
– شاقىر وندا «ترويكانىڭ» باستىعىن! — دەدى.
وعان ەلپەڭ ەتە قالعان ەشكىم بولعان جوق، ويتكەنى و زاماندا «ترويكانى» شاقىرىپ الۋعا اۋپارتكومنىڭ قاۋقارى جەتپەيتىن. كەرەك دەسەڭ، «ترويكا» اۋپارتكومنىڭ ءوزىنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعارار ەدى.
امالى قۇرىعان ءبىرىنشى تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ-بۇراپ، «ترويكانىڭ» باستىعى قاسقاباسپەن تىكەلەي ءوزى سويلەستى. وسىلاي دا وسىلاي، اۋدانىمىزدىڭ ابىرويىن ارتتىرىپ، اتاعىن شىعارعان گەرويىمىز كەلە جاتىر. ال سەندەر بولساڭدار، قايداعى ءبىر ەسەككە بولا، ونىڭ شال اكەسىن سوتتاپ جىبەرىپسىڭدەر! ەرتەڭ نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ ەرتەڭ ول اكەسى تۋرالى ستالين جولداستىڭ وزىنە تەلەگرامما جىبەرسە نە بولامىز، ا؟
«ترويكانىڭ» قاسقاباسى قورىقپاسا دا، قوبالجىدى. ءبىراق نەسىنە قوبالجيدى؟ «وكىمەت قۇرىمايدى» دەدى مە، دەدى. مۇنى ايىپتالۋشىنىڭ ءوزى دە مويىنداعان. ال سوۆەت ادىلەت مەكەمەسىنىڭ باستىعى ۆىشينسكييدىڭ ءوزى باياعىدا-اق «ايىپتالۋشىنىڭ ءوز كىناسىن مويىنداۋى — ءادىل سوتتىڭ سالتاناتى» — دەمەپ پە ەدى؟
«تاك چتو، ءبىز ءادىل شەشىم قابىلدادىق»، دەپ قاسقاباس ءوزىن-وزى جۇباتقان بولدى. ءبىراق ءىشى-باۋىرى قالتىراي بەردى.
قاسقاباس قاراپ قالماي، دەرەۋ وبلىس ورتالىعىنا تەلەفون سوقتى. ونداعى باستىعىنا وسىلاي دا وسىلاي، ءبىز جيىرما بەس جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن سارتايەۆ تورتاي دەگەننىڭ نۇرتاي دەيتىن بالاسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ، ەلگە كەلە جاتىر. ۇلكەن شاتاققا قالماس ءۇشىن سول سارتايەۆ تورتايدى ەبىن تاۋىپ، ەلىنە قايتارساق قايتەدى؟ – دەدى.
وبلىستاعى باستىق دەرەۋ سۇراۋ سالىپ ەدى، سويتسە سارتايەۆ تورتاي قاراعاندىعا ايدالىپ كەتكەن بولىپ شىقتى. قاراعاندىمەن حابارلاسىپ ەدى، سارتايەۆ تورتاي شەرۋباي شاحتاسىندا دەگەن دەرەك الدى.
شەرۋباي شاحتاسى — قاراعاندى قالاسىنىڭ باتىس جاق، ۇلىتاۋ بەتكەيىندە ەدى.
قاراعاندىنىڭ باسشىلارى شەرۋباي شاحتاسىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن جەتى قات جەردىڭ بەتىنە سۋىرىپ شىعارىپ الدى.
جەردىڭ بەتىنە شىعارسا، سارتاي ۇلى تورتاي كوردەن شىققانداي ەكەن. جىلتىراعان ەكى كوزدەن باسقا بەت-اۋزىنىڭ ءبارىن قاپ-قارا كومىردىڭ توزاڭى تۇتىپ قالىپتى.
بوراندىنىڭ سوتى اسىرا سىلتەۋدىڭ «اتامانى» شىعار. ايتپەسە ونسىز دا تورىنەن كورى جاقىن كارى ادامدى جيىرما بەس جىلعا سوتتاي ما؟!
قاراعاندىنىڭ وكىمەتى تورتايدى مونشاعا اپارىپ، ءبىر قابات تەرىسىن سىپىرىپ الارداي ىسقىلاپ جۋىندىرىپ، ساقال-مۇرتىن باستىرىپ، ۇستىنە ينەدەن جاڭا شىققان جەيدە-دامبال، جاڭا كوستيۋم-شالبار كيگىزىپ، قاسىنا ەكى قاراۋىل قوسىپ بەرىپ، پويىزعا مىنگىزىپ، بوراندىعا قايتاردى.
* * *
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، مىڭبۇلاق باسىنداعى قىرماندا، شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىندا تورتايدىڭ قاق-قاق ايىرىلىپ قانى شىپ-شىپ شىعىپ تۇراتىن ەرىنى شەرۋبايدىڭ شاحتاسىنا تۇسكەلى بەرى قاناعانى تىيىلدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ەرنىنىڭ قاق-قاق ايرىلىپ كەتكەن سىزاتتارىنا كومىردىڭ ءنىلى ءسىڭىپ، قارا جولاق، قارا قاسقا ءىز قالدى. قانشا جۋسا دا، كەتپەيدى.
سوعىستان گەروي بولىپ، ءبىر اياعىنان ايىرىلىپ قايتقان بالاسى نۇرتاي اكەسىن بوراندىنىڭ ستانساسىندا كورگەندە:
— كوكە-ay، ەرنىڭە نە بولعان؟ — دەپ سۇرادى.
— ە،شىراعىم، بۇل كوكەڭ كوردەن شىعىپ تۇرعان جوق پا! نەسىن سۇرايسىڭ؟ بۇل قۇدايدىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق قوي. قۇداي ماعان سەنى بەرمەگەندە، سەن قۇداي ابىروي بەرىپ، گەروي بولماعانىندا، مەن قايتا ءتىرىلىپ، جەر بەتىنە شىعار ما ەدىم، شىقپاس پا ەدىم، ءبىر اللا بىلەدى. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا شۇكىر، نۇرتايجان! سەن بوراپ تۇرعان وقتىڭ اراسىنان امان شىقتىڭ، مەن جەتى قات جەردىڭ استىنداعى كوردەن قايتا ءتىرىلدىم...
وسى ساتتە اق جاۋلىعى جەلبىرەپ، ۆوكزال باسىنا ءجاميلا دا جەتكەن ەكەن.
— اينالايىندار-اۋ، ولگەنىم ءتىرىلدى! سونگەنىم جاندى، قۇداي-اۋ، ەندى مەن ولە كەتسەم دە ارمانىم جوق، — دەپ شالى مەن بالاسىن قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىبەرەنگەندە، ءتىپتى ۆوكزال باسىندا تۇرعان قاسقاباستىڭ ءوزىنىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى.
ءجاميلا اپىل-عۇپىل تەلەگراف باعاناسىنا بايلاي سالعان كوك اڭگى پاروۆوزدان دا اسىرىپ، اقىرىپ-اقىرىپ جىبەردى.
You Might Also Like
-
جۇكتى ايەلدەردىڭ مىڭنان بىرىندە كەزدەسەتىن بۇيرەك اۋرۋىندا 40-50 پايىز جاعدايدا سارعايۋعا ۆيرۋستىق گەپاتيتتەر سەبەپشى بولادى. ولاردىڭ «ا»، «ۆ»، «د»، «ە&raqu...
-
"ورامال _ ارابتاردىكى"... جارايدى، بولسىن دەلىك! "ءدىن _ ارابتىكى". جارايدى، ول دا بولسىن! سوندا قازەكەڭدەردىڭ بۇگىنگى ىستەپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى وزىنىكى مە ەكەن؟ سونداي ۇلتشىل ھ...
