InfoHub Logo

الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى بۇگىنگى ۇرپاق، ياعني  بىزدەر ءۇشىن سونشالىقتى وزەكتى، بولىپ وتىرعان ارىستارىمىزدىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىندەگى ءوز ۇلتىنا دەگەن كىرشىكسىز ماحابباتى، وتانعا دەگەن ادالدىقپەن تىعىز بايلانىستى.

الاش قايراتكەرلەرى سول زاماننىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىمىستىلارى بولدى. ولار ءبىلىم الىپ، ايماقتىق تاڭداۋلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا بىلىمدەرىن شىڭدادى، زيالى تۇلعا بولىپ قالىپتاستى. سولاردىڭ ءبىرى نۇرالىحانوۆ ءسالiمگەرەي زۇلقارناي ۇلى 1878 جىلى شiلدەنiڭ 18 جۇلدىزىندا بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ مەڭدiحانوۆ بولىسىندا دۇنيەگە كەلدى. جەكە ىسىندەگى وتباسى تۋرالى تولىق ءمالiمەت بەرمەۋiن تاپتىق تەگiمەن بايلانىستى دەپ ءتۇسiندiك. ءوز جازعانىنا سەنسەك، قازاق سۇلتاندارىنىڭ قانىنان تاراعان جاقىن-تۋعاندارىنا اق پاتشانىڭ تاراپىنان مەيiرiم تۇسپەي، شەن-شەكپەن بۇيىرماسا كەرەك. ەسەسiنە، ورىس وتارشىلدىعىنىڭ «بەسiگi» قازاق-قالماق ءتۇيiسكەن ەدiلدiڭ بويىندا جاس ءسالiمگەرەيدiڭ وقۋعا مۇمكiندiگi بولدى.

اۋەل باستان ول ورىنبور شاھارىنداعى گيمنازياعا ءتۇسiپ، ۇزدىك باعامەن ونى 1899 جىلى اياقتاعان. جيىرماعا كەلگەن ءورiمدەي جiگiت باستاپقىدى استراحانداعى وكرۋگتiك سوتتا تiلماشتىق قىزمەتكە كiرەدi. كوپ كەشiكپەي ۇقىپتى، تياناقتى iسكەرلiك قاسيەتتەرiمەن كوزگە تۇسكەن ءسالiمگەرەي 1905 جىلى قالماق وبلىسىنىڭ (استراحان گۋبەرنياسى) ۇلىقتىڭ كومەكشiسi (پوپەچيتەل) بولىپ تاعايىندالدى.

جوعارعى قىزمەتكە بiلiمنiڭ جەتiمسiزدiگiن سەزiندiمە، ايتەۋiر ول ءوز ەركiمەن سۇرانىپ، قازان ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زاڭ فاكۋلتەتiنە تۇسەدi دە، ونى 1913 جىلى بiتiرiپ شىعادى. سول جىلداردان باستاپ ءسالiمگەرەي نۇرالىحانوۆتىڭ بiرجولا دەن قويعان كاسiبي قىزمەتi قۇقىق سالاسىندا، استراحان وكرۋگتiك سوتىندا iس جۇرگiزۋشi، سوت تەرگەۋشiسi سياقتى بiرقاتار مiندەتتەردi اتقارادى. 1917 جىلعى قوس توڭكەرiستiڭ تۇسىندا بار قازاق زيالىلارى اق-قىزىل بولىپ ءبولiنگەندە، ءسالiمگەرەي ۇلتتىق ۇستانىمى بەرىك، ءار باسقان قادامىنا بايىپپەن قارادى.

ونىڭ باستى سەبەبi، كىشى ءجۇزدىڭ حانى نۇرالى اۋلەتiنiڭ ورىس پاتشاسىنىڭ وتارشىلدىعىنان تۋعان ساياسي قىسىمشىلىقتى ەرتە كورگەندiگiنەن ەدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس پەن اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ نۇرالىحانوۆ الاش قوزعالىسىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. جالپى قازاق سەزدەرىنە ب.قۇلمانوۆ، ۋ.تاناشيەۆ جانە س.نۇرالىحانوۆ «الاش» پارتياسى اتىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاندى. 1917 جىلى 21-26 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن ءى بۇكىلقازاقتىق سەزدە الاش پارتياسىنان بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلتايىنا دەلەگات بولىپ سايلاندى. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا II بۇكىلقازاق سەزىندە الاش ۇكىمەتى حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات بولىپ سايلاندى.

ولار بيلىككە ارالاسقان تۇستا قاراپايىم كۇشتەۋ، زومبىلىق ساياساتىنىڭ ۋشىققان  كەزى  ەدى.  وسىناۋ  الاساپىران  تۇستا  بيلىكتى  انىقتاۋدىڭ  ءوزى وڭايعا تۇسپەدى. شىندىعىندا، وسى جاعدايدىڭ سەبەبىن ماقسات ءتاجمۇرات «عۇمار قاراش» ەڭبەگىندە تومەندەگىدەي جولدارمەن دالەلدەي تۇسۋگە تىرىسادى:

«ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارقا سۇيەگەن باقتىگەرەي قۇلمانوۆ حان ستاۆكاسى اتقارۋ كوميتەتىن تۇقىرتىپ الماق بولدى. ءسويتىپ، باسقا شاۋىپ توسكە ورلەگەن ساۋاتسىز، جەرسىز بۇلىكشىنىڭ ءبىر ەكەۋىن ۇستاپ الىپ، جۇرتقا كوز قىلىپ، اباقتىعا سالدى جانە قۇرىلتاي جينالىسىنا دەلەگات سايلاۋدى دەموكراتيالىق نەگىزدە پارمەندى جۇرگىزە باستادى»، - دەيدى. 

          الايدا 1917 جىلدىڭ ءون بويىندا ارپالىس كەزىندە بولشيەۆيك ۇگىتشىلەرىنە سەنىپ قالعان جانە قۇلمانوۆ پەن واك-نە قارسى تۇرعان قازاق وقىعاندارى سالىمگەرەي نۇرالىحانوۆ، يشانعازى ساماتوۆ، دوسىعۇل تەمىرالييەۆ، عابيت سارىبايەۆ، جۇماعالي ءىزباساروۆ، عالىم  ءسالىموۆ  ت.ب.  بولدى. سول جىلى ماۋسىمدا وسى توپقا قارسى وڭشىل ەسەر قادىر ازەربايەۆ، مەنشيەۆيك مۇستافا كوكەبايەۆ، الاششىل ءۋاليتحان تاناشيەۆتىڭ باستاۋىمەن «جىگەر» ۇيىرمەسى قۇرىلادى. ءبىراق جەر ماسەلەسىن سول كەزدەگى ساياسي جاعدايلار ودان سايىن كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن بولاتىن.

ەلدە الىپساتارلىق، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى ودان سايىن تەرەڭدەي ءتۇستى، قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، جەردى تارتىپ الىپ، بولىسكە سالا باستادى. كەدەيلەر اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماۋى ءۇشىن جانتالاستى، ياعني قاراپايىم حالىق تا، وقىعان زيالى توپ مۇشەلەرى دە بىر-بىرىنە سەنىمسىزدىك تانىتتى. ي.كەنجالييەۆ 1917 جىلى 10 قىركۇيەكتە وردادا قازاق زيالىلارىنىڭ جينالىسى وتكەنىن، وندا رەسەي ماسەلەسى بويىنشا ۋ.تاناشيەۆ، بوكەيدەگى ساياسي جاعداي جونىندە ب.نيازوۆ، ال جەر ماسەلەسى جونىندە ب.قۇلمانوۆ بايانداما جاساعانىنا توقتالادى.

بوكەي ورداسىندا ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى قازاقتاردىڭ قوعامدىق ءومىرىن، ريەۆوليۋسيا كەزىندەگى اۋىلداعى ساياسي اعىمداردى جانە ريەۆوليۋسيانى قولداعان ەڭبەكشى قازاقتاردىڭ كۇرەسىن ءبىر جاقتى كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى.

ۋاقىتشا ۇكىمەت كەزىندەگى ساياسي جاعدايدى تالداۋعا دا ۇمتىلىس جاساعان كەي عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ريەۆوليۋسياعا قارسى مۇشەسى ءۋاليتحان تاناشيەۆ بوكەي ورداسىن باسقارۋدى قولدارىنا الىپ، وزدەرى سياقتى باي-فەودالداردى، مونارحيستەر مەن ۇلتشىل ينتەلليگەنسيانى جيناپ، توپ قۇرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداپ وتىرعان بۇقاراعا قارسى قاتال ءتارتىپ ەنگىزگەن ءىرى باي-فەودالداردىڭ ۇكىمەتىن قۇردى» دەپ سيپاتتايدى. 1917-1919 جىلدارى الاشتاعى باستالعان قىزمەتىن جالعاستىرعان س.نۇرالىحانوۆ ريەۆكومنىڭ قالماق وبلىسىنا بيلiك جۇرگiزەتiن باسقارماسىندا باستىقتىڭ كەڭەسشiسi ءارi كومەكشiسi بولادى.

1919 جىلدىڭ ءساۋiرiندە قازاقتىڭ اسكەري پولكiن جاساقتاۋشى اسكەري كوميسسار، كەشەگى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەديار حانگەرەي ۇلى تۇڭعانشيننiڭ شاقىرۋىمەن بوكەي گۋبەرنياسىنا كەلەدi. ەل اۋزىندا ەسىمى ۇلكەن قۇرمەتپەن اتالىپ جۇرگەن قازاق زيالىسى، قاداعالاۋ ورگانىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان وسىنداي پروكۋرورلاردىڭ بىرى-سالىمگەرەي نۇرالىحانوۆ. ول رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىرگەلى وقۋ ورنى يمپەراتور اتىنداعى قازان ۋنيۆەرسيتەتi زاڭ فاكۋلتەتiنiڭ تۇلەگi. س.نۇرالىحانوۆ اۋمالى-توكپەلi زاماندا، ياعني اق پاتشانىڭ جانە كەڭەس وكiمەتiنiڭ تۇسىندا دا جوعارى دارەجەلi قىزمەتتەردi اتقارعان، ءوز ورتاسىنىڭ بەدەلدi ازاماتى.

بiر عانا مىسال، كەڭەستiك شەنەۋنىكتەردiڭ الەۋمەتتiك تەگi تارازىعا تۇسكەن كەزەكتi «تازالاۋ» ناۋقانىندا (1924 جىلدىڭ كۇزiندە) ءسالiمگەرەيگە قازاق اكسر ادىلەت حالىق كوميسسارى جانە رەسپۋبليكا پروكۋرورى نۇرتازا ەراليننiڭ بەرگەن مiنەزدەمەسi مىناداي: «نۇرالىحانوۆ  سالىمگەرەي زۇلقارناي ۇلى - جوعارعى سوت قازاق ءبولىمىنىڭ پروكۋرورى. ۇلتى كازاق، سۇلتاندار تۇقىمىنان تاراعان. ۇيلەنگەن، 44 جاستا. ساياسي ءبىلىمدى، جۇمىسىنا بەرىك. مىندەتىنە سايكەس، زاڭ سالاسىندا پايدالانۋعا بولادى…» - دەيدi.

وسىعان وراي، س.نۇرالىحانوۆتىڭ جەكە باسىنا ءارi قىزمەتiنە بايلانىستى  بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋرورى سۋدورگيننiڭ ايتقان پiكiرiنەن ءۇزiندi كەلتiرسەك: «...سرەدي توۆاريششەي ي ناسەلەنيا پولزۋەتسيا وگرومنىم اۆتوريتەتوم، ا تاكجە ۋمەەت پودحوديت ك ماسسە.  دوستوين بىت پوم. پروكۋروروم كاك ودين يز دەلوۆىح، چەستنىح، پوريادوچنىح ي اككۋراتنىح رابوتنيكوۆ، زنايۋششيح ۆەسما حوروشو ءسۆوو دەلو». كورىپ وتىرعانىمىزداي س.نۇرالىحانوۆ جاڭعالى جانە تالوۆكا سەكىلدى بىرنەشە ۋەزدەرiنiڭ پروكۋراتۋرا، سوت جۇمىسىن تەكسەرۋ، قىلمىستىق iستەرگە ساراپتاما جاساۋ سياقتى قاي شارۋانى قولعا السا دا اسقان جاۋاپكەرشiلiكپەن ورىنداپ، ءادiلدiگiمەن تانىلا بiلگەن.

  قىزمەتىنە قاتىستى جەكە قۇجاتتارىن تولتىرعاندا ول قازاق، ورىس تiلiنە قوسا فرانسۋز تiلiن مەڭگەرگەندiگiن، لاتىنشا وقىپ، جازا الاتىندىعىن ايتادى. جانە دە ۇنەمi ءوزiن جاقسى بiلەتiن، جاقىن ارالاساتىن جولداستارى سەيىتقالي مەڭدەشيەۆتi (قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ ءتوراعاسى) جانە ءماجيت شومبالوۆتى (دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى) اتاپ وتىرادى. س.نۇرالىحانوۆتىڭ 1920 جىلدىڭ قاراشاسىندا بوكەي ورداسىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىمەن بiرگە ءى بۇكiلقازاقتىق كەڭەستەر سەزiنە قاتىناسقانىن، كەيiننەن ماسكەۋدە وتكەن بۇكiلرەسەيلiك سوت قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءى سەزiنە قازاقستاننان دەلەگات بولىپ قاتىناسقان تۇڭعىش قازاق بولعانىن دا ايتقانىمىز ءجون.

             1924 جىلدىڭ ءساۋiرiندە رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ كومەكشiسi ا.ۆشيۆكوۆتىڭ اتىنان س.نۇرالىحانوۆتىڭ ورىنبورعا (قازاكسر-نiڭ استاناسى) ورتالىق پروكۋراتۋراعا قىزمەتكە كەلۋگە كەلiسiمi سۇرالدى. الايدا، الىس ۋەزدەردىڭ بiرiندە جۇرگەن س. نۇرالىحانوۆ گۋبەرنيا پروكۋرورى سۋدورگينگە بىلاي دەپ جەدەلحات جولدايدى: «مەن 12 مامىردا ايىپتاۋشى رەتiندە كوزلوۆ، سۋستين، قۇسايىنوۆتاردىڭ پارا الۋ iستەرiنە بايلانىستى سوت پروسەسiنە قاتىسۋىم كەرەك. سوندىقتان iستi تەكسەرiپ، اياعىنا جەتكiزۋ ءۇشiن ءىسساپارلىق ۋاقىتىمدى سوزۋىڭىزدى سۇرايمىن» − دەيدى.

           ءسويتiپ، لاۋازىمنان گورi iستiڭ مۇددەسiن جوعارى قويعان ءسالiمگەرەي نۇرالىحانوۆ تەك ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا عانا ورىنبورعا كەلەدi. سودان بiردەن جوعارى سوتتىڭ پروكۋرورى قىزمەتiنە تاعايىندالدى. كوپ كەشىكپەي، تامىز ايىنىڭ سوڭىندا وردا ءوڭiرiندە ورنالاسقان جانۇياسىن كوشiرiپ اكەلگەنى ايتىلادى. ايەلi قازىنا ءۇي شارۋاسىندا، ۇلى بايازيت (17 جاستا) رابفاكتىڭ تىڭداۋشىسى، ءشامiل (13 جاستا) مەن جاڭگiر (9 جاستا) مەكتەپ وقۋشىلارى بولاتىن.

            سوندىقتاندا، ف.ي.گولوششەكيننiڭ قازاقستانعا پارتيا باسشىلىعىنا كەلۋiمەن كەشەگi ساياسي وپپوزيسيادا بولعاندار، اق پاتشا تۇسىندا جوعارى بiلiم العاندار، بيلەر مەن بايلار، حان تۇقىمدارى قىزمەتتەن مۇلدەم الاستاتىلعان تۇستا س.نۇرالىحانوۆ تا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى انىق.

         ءسالiمگەرەي نۇرالىحانوۆ سياقتى قازان ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، كاسىبي زاڭگەر، پروكۋرور بولعان، ەلiنە بەرگەنiنەن بەرەرi مول. 1900-1937 جىلدار ارالىعىندا جوعارعى ءبىلىم الىپ، قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارىنىڭ شوعىرىن قۇراعان وسىنداي ازاماتتارىمىزدىڭ قىزمەتىن اسىرەسە كەڭەس تۇسىنداعى تاعدىر-تالايىن اشىپ كورسەتۋ ءومىرىمىزدىڭ ساباعى. ويتكەنى پارىقتاۋسىز، توقۋسىز، شىنايى دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قورىتا كەلگەندە الاش ارىستارىنىڭ قىزمەتى تەك ساياسات قانا ەمەس، پاتشالىق رەسەي قۇرامىنداعى قازاق حالقىنىڭ اۋىر ءومىرى، الەۋمەتتىك قيىندىقتارىن شەشۋ ىسىندە دە ۇيىسىپ، باسىمدىلىققا يە بولعان جۇمىس باعىتتارى بولدى.

        اتاپ ايتقاندا قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن جاقسارتۋدى تالاپ ەتكەن، سالىقتىڭ مولشەرى مەن تۇرلەرىنە قاتىستى، پاتشانىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان اگرارلىق ساياساتىن اشكەرەلەيتىن پەتيسيا جازىپ، ماسەلەنى اشىق كورسەتتى. «قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا» اينالدى دەپ تۇجىرىمداعان ولار ءاردايىم قازاق مۇددەسىنە ساي كەلەتىن باعىتتى تاڭداپ، ۇلتىنا دۇرىس جولدى نۇسقاي العاندىعى.

 

ادەبيەتتەر

1. نۇرالىحانوۆ سالىمگەرەي // الاش. الاشوردا: ەنسيكلوپەديا / قۇراست. ع.انەس، س. سماعۇلوۆا. — الماتى: ارىس، 2009. — س.257-258

2. ءتاج-مۇرات م. عۇمار قاراش. - اقتوبە، 2004. − ب.191.

3. كەنجالييەۆ ي. باتىس قازاقستاننىڭ قاسىرەتتى جىلدارى (1917-1920 جج) 2ء-شى ءبولىم. - ورال، 2001. − ب.35.

4. قرپا، 811- قور. 7 ء-تىزىم، 237 ء-ىس، 12-17 پ.پ؛ 1918-1922 جج. بۇرىنعى بوكەي گۋبەرنياسىندا بولعان كەيبىر وقيعالار تۋرالى. ج. ءىزباساروۆ پەن ع.ءسالىموۆتىڭ ەستەلىكتەرى - الماتى،1967.

5. قرومم.، 1541-ق.، 1-ت.، 5206ء-ىس، 8-پ.

       

ارىنوۆ جۇماحان ماقان ۇلى

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ اعا وقىتۋشىسى.

---