ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالعان ۇلت كوشباسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى
حح عاسىر باسىنداعى ساياسي وقيعالار بارىسىندا، ەلدى دۇرلىكتىرگەن قوس توڭكەرىس جىلدارىندا ءوز ۇلتىنا ءتيىمدى بولماق باعىتتى ءدال انىقتاپ، ۇلتتى سوڭىنان ەرتە بىلگەن دە الاش قايراتكەرلەرى بولدى. سولاردىڭ بىرەگەيى قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز ۇلتىنىڭ تاۋەلسiزدiگى ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن، عالىم، تۇركىتانۋشى، اۋدارماشى، پەداگوگ، پۋبليسيست، قوعام قايراتكەرى.
ا.بايتۇرسىنوۆ 1873 جىلى 18 قاڭتاردا تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. تۋعان اۋىلىندا العاشقى ءبىلىم الىپ، كەيىن تورعاي ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە (1886-1891)، ورىنبور مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا (1891-1895) وقىدى. پەداگوگيكالىق قىزمەتىن 1895 جىلى اۋىل مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ باستادى. 1909 جىلى ەكى كلاستى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.
1909 جىلى مامىر ايىندا قۇپيا تىڭشىلار، ياعني ۋەزد باستىعىنىڭ كومەكشىسى سولوتيچ پەن قارقارالى تۇرعىنى ت.شىڭعىسوۆتىڭ كورسەتۋلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، گۋبەرناتور تروينيسكيي 1 شىلدەدە بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، ءوزىن تۇتقىنعا الادى. قارقارالى ينتەلليگەنسياسىنىڭ ءىسى 1910 جىلى اقپاندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە كەڭەسىندە قارالىپ، 19 اقپاندا ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىنە «ا.بايتۇرسىنوۆقا ەكى جىلعا دالا ولكەسىندە، جەتىسۋ جانە تورعاي وبلىستارىندا تۇرۋعا تىيىم سالىنادى دەگەن ءمينيستردىڭ بۇيرىعى كەلەدى. بۇل حاباردىڭ ارتىن الا قارقارالى ۋەزىنىڭ جوعارىدا اتالعان جەتى ازاماتى، سماحان بوكەيحانوۆ، ىبراي اقبايەۆ، حاسەن اقايەۆ، احمەت رايىمبەكوۆ، بوداۋبەك رايىمبەكوۆ، اسىلبەك سۇلەيمەنوۆ جانە سمايل بايتەنوۆتەردىڭ توم گۋبەرنياسى بارناۋل قالاسىنا ەكى جىلعا جەر اۋدارىلاتىندىعى تۋرالى ءمينيستردىڭ شەشىمى كەلىپ جەتەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ ءمينيستردىڭ بۇيرىعىنان سوڭ ەكى جىلعا تۇرۋعا ءوز ەركىمەن ورىنبور قالاسىن تاڭداپ الادى... ...ءسويتىپ، وتارشىل اكىمشىلىك پەن قارقارالى ينتەلليگەنسياسى اراسىندا 1905 جىلدان باستالعان ساياسي كۇرەس سوڭعىلارىن جازالاۋ شارالارىمەن اياقتالعان.
الايدا قارقارالى قالاسىندا ورىنبورعا قاماۋعا الىنىپ، سوسىن وپپوزيسياعا قوسىلعان ا.بايتۇرسىنوۆ «قازاق گازەتىنىڭ 1913 جىلعى №11 سانىندا «وقۋ جايى» دەگەن ماقالاسىندا، ءوقۋ-بىلىمنىڭ قاجەتتىلىگىن حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ،تۇرمىس جاعدايىمەن بايلانىستىرادى. «بۇل كۇندە وقۋدىڭ كەرەك ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. كەيىن قالۋدىڭ سەبەبى وقۋدىڭ كەمدىگىنەن ەكەندىگىن كورىپ تۇرمىز. قازاق بيىل 5 تيىنعا كەلىسىپ ساتقان نارسەسىن كەلەر جىلى 10 تيىنعا قايتا ساتىپ الادى. ۇكىمەت قازاقتىڭ قازاقشا وقۋىن ءتىپتى تىلەمەيدى، سول ءۇشىن قازاقشا وقۋدى حالىققا تاراتۋ ءوز مىندەتىمىز»-دەگەن ەدى. الايدا ا.بايتۇرسىن ۇلى «ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» – دەگەن بولاتىن.
سونىمەن قاتار «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى № 48 سانىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ماقالاسىندا: « قازىرگى قازاق ماسەلەسىنىڭ ەڭ زارى - جەر ماسەلەسى. بۇل تۋراسىنان ءتۇسىنىپ جەتپەي قاتەلەسىپ، قازاقتى تەرىس جولعا سالعانىمىز 5 ملن ادامنىڭ وبالىن موينىمىزعا جۇكتەيمىز. سوندىقتان دا قازاققا اقىل ايتقانىمىز، انىقتاپ اشىپ سويلەسكەنىمىز دۇرىس»-دەگەن ەدى. دەمەك ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ونىڭ رۋحاني سەرىكتەرىنىڭ گازەت ومىرىنەن الار ورىندارىن مىنا دالەلدەردەن دە كورۋگە بولادى : «قازاق» گازەتىنە ەنگەن 422 ماقالانىڭ 299 ماقالاسىن جازعاندار احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ» بولدى. اقپان توڭكەرىسىنە دەيىنگى «قازاق» گازەتىنىڭ قوعامدىق - ساياسي قىزمەتى سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىندا ورىن العان وقيعالار جەلىسىمەن اشىلا تۇسەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيگەن كەزىندە كۇرەسكە ەنگەن ۇلتتىق باسىلىم XX عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنداعى شارۋاشىلىق - ەكونوميكالىق، ساياسي - مادەني ماسەلەلەرگە بەلسەنە ارالاستى.
الاش قوزعالىسىنىڭ ورىستەۋ ەۆوليۋسياسىنىڭ جولى، ونىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرى مەن قايراتكەرلىك دايىندىقتارى 1917 جىلعى پاتشانى قۇلاتقان ىلە-شالا ءساۋىردىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ وبلىستىق قازاق سەزدەرى وتكىزىلە باستادى. ورىنبوردا، الماتىدا، ورالدا، ومبىدا، سەمەيدە وتكىزىلگەن تورعاي، جەتىسۋ، ورال، اقمولا، سەمەي، وبلىستىق سەزدەرى تاشكەنتتە وتكەن تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى الاش بالاسىنىڭ ازاتتىققا شىنداپ باعىت العاندىعىن بايقاتتى.
1917 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە ورىنبور قالاسىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توراعالىعىمەن باستالعان تورعاي وبلىستىق قازاق سەزى الاش قوزعالىسىنىڭ «الاش» پارتياسىندا، الاشوردا ۇكىمەتىنە ۇلاسار كەزەڭىنىڭ ەڭ العاشقى ايتۋلى وقيعاسى بولدى. سەزدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن وتكىزىلۋىنىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە الپىسباي قالمەنوۆ، ءۋاليتحان تاناشيەۆ، سەيدازىم قادىربايەۆ، ومار الماسوۆ، شافقات بەكمۇحامەدوۆ سياقتى ۇلت زيالىلارى تۇردى. بۇل سەز «قازاق» گازەتىندە «قازاقتىڭ تۇڭعىش سەزى» رەتىندە باعالاندى.
الايدا الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى ۇلت زيالىلارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىندەگى ماڭىزدى تاريحي بەتتەر ساناتىنداعى وقيعا بولدى. حح عاسىر باسىندا ساياسات الەمىنەن الىس جاتقان قازاق حالقىنا الاش ارىستارى «پارتيا كەدەيلەرگە – جولداس، قاناۋشىلارعا – جاۋ دەپ قارايدى» دەپ پارتيا جۇمىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتىن اشىپ كورسەتەدى. الاش ارىستارىنىڭ ءومىرى مەن ومىرلىك ماقساتتى قىزمەتتەرى وسى باعىتقا تولىق ساي بولعاندىعىن دالەلدەپ بەردى. XX عاسىر باسىنداعى قازاق ەلىنىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەسى-جەر ماسەلەسى بولدى، ورىس شارۋالارىنىڭ قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ ناۋقانى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. باسىلىم بەتىندە جارىق كورگەن جەر ماسەلەسى اياسىنداعى ماقالالار تاقىرىبىنىڭ استارى-ەل نامىسى، قازاق ۇلتىنىڭ قادىر-قاسيەتى، كوزقاراسىمەن ولشەنبەك.
سول كەزەڭدە ا.بايتۇرسىنوۆ ورىس عالىمى ن.يلمينسكييدىڭ ايتقان پiكiرiنەن ءۇزiندi كەلتiرسەك: «قازاق ءدىنى شىنىعىپ جەتپەگەن، شالا مۇسىلمان حالىق. مۇنى مۇسىلمان دىنىنەن حريستيان دىنىنە اۋدارىپ جىبەرۋ وڭاي دەگەن پىكىرمەن، پاتشا وكىمەتى قازاق پەن نوعاي اراسىندا جىك سالىپ، ەكەۋىن ايىرعىسى كەلدى. ول ءۇشىن قازاق بايلارى نوعايشا وقىماي، ورىسشا وقيتىن ساياسات جۇرگىزىلدى، دەي كەلە، قازاق بالالارى ءۇشىن ورىس مەكتەپتەرى اشىلىپ، كىتاپتاردىڭ بىرتە بىرتە ورىسشا شىعارىلا باستاعاندىعىنا توقتالادى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەندىگىن دە كەلتىرەدى». توسىنسىيعا تولى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان، ءوز ءداۋىرىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىن كوتەرگەن، اعارتۋشىلىق يدەيالاردى ناسيحاتتاعان «قازاق» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ باستاۋىندا ۇلت زيالىلار تۇردى. پاتشالىق ءتارتىپتى جويۋ جانە ەلدەگى قوعامدىق - ساياسي ءومىردى دەموكراتيالاندىرۋ «الاش» قوزعالىسىن ۇيىمدىق جاعىنان جاساقتاۋعا جاعداي تۋعىزدى. 1917 جىلى شىلدەدە ورىنبورداعى بۇكىل قازاق سەزىندە «الاش» پارتياسى قۇرىلدى. پارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتى رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ بولدى. الاش پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى ۇسىنعان قاعيدالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن ساقتاپ وتىر. قوعامنىڭ دامۋ دارەجەسىن، داستۇرلەر مەن تۇرمىس سالتىن ەسكەرۋدىڭ قاجەتتىگى جاڭعىرتۋدى مۇرات تۇتقان ليبەرالدىق قاعيدالارمەن استاسىپ وتىردى. باعدارلامادا تەگىن ءبىلىم الۋ مەن باستاۋىش مەكتەپتە انا تىلىندە وقۋ، قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارى، ۋنيۆەرسيتەتتەرى بولۋى ءتيىس دەگەن ماسەلە كوتەردى.
الايدا سول ماسەلەلەردىڭ ورىسشا نۇسقاسىنا نازار اۋدارساق: ...ودنيم يز زامەتنىح دوستيجەنيي سوۆەتسكوگو رەجيما س 1918 گودا ستالو رازۆيتيە سيستەمى نارودنوگو وبرازوۆانيا ي وسۋششەستۆلەنيە سپلوشنوي گراموتنوستي. ۆ 1918 گودۋ، بىلا پرينياتا «دەكلاراسيا و ەدينوي ترۋدوۆوي شكولە»، ۆ كوتوروي پروۆوزگلاشاليس وسنوۆنىە پرينسيپى سوۆەتسكوي وبرازوۆاتەلنوي سيستەمى – بەسپلاتنوست، سوۆمەستنوە وبۋچەنيە مالچيكوۆ ي ديەۆوچەك، يسكليۋچەنيە يز پرەپوداۆانيا بوگوسلوۆسكيح ديسيپلين، وتمەنا ۆسەح ۆيدوۆ ناكازانيي، شكولنوە ساموۋپراۆلەنيە.
ۆ اپرەلە 1924 گودا ۆ كازاسسر بىلو ورگانيزوۆاننو سووبششەستۆو «دولوي نەگراموتنوست». ۆ 1921-1927 گودۋ، ۆ رەسپۋبليكە وبۋچالوس وكولو 200 چەلوۆەك. كازاحسكايا پيسمەننوست بىلا پەريەۆەدەنا س ارابسكوي گرافيكي نا لاتينسكۋيۋ، ا 40 پيسمەننوست پەريەۆەدەنا س لاتينسكوگو يازىكا نا كيريلليسۋ. ۆ ماە 1926 گودا سنك رەسپۋبليكي پرينيالو «ۋستاۆ ەدينوي ترۋدوۆوي شكولى كازاحسكوي اسسر»، وتكرىليس شكولى دليا ديەۆۋشەك-كازاشەك. تاكجە بىلا پوموشش ۋچاششيمسيا ۆ ۆيدە: راسشيرەنيە سەتي ينتەرناتوۆ ي وبششەجيتيي، ۆىداچا ستيپەنديي، بەسپلاتنوگو ستانوۆلەنيا ۋچەبنيكامي، پوسوبيامي، ترانسپورتوم، تاكجە اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ سوزدانيي ۋچەبنيكوۆ نا رودنوم يازىكە پرينيالي: بايتۋرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، ساتپايەۆ، بۋكەيحانوۆ. ۆ ناچالە حح ۆەكا ۆىسشەگو وبرازوۆانيا يز چيسلا كازاحوۆ يمەلي سۆىشە 100 چەلوۆەك، نەمالوە چيسلو يمەلي سرەدنەتەحنيچەسكوە يلي پروفەسسيونالنوە وبرازوۆانيە. ۆ 1930 گودى ۆ ۆۋزاح ي تەحنيكۋماح رازليچنىح رەگيونوۆ سسسر وبۋچالوس وكولو 20 تىس. چەلوۆەك. يا كورىپ وتىرعانىمىزداي ورىسشا ءبىلىم الۋعا باستى نازار اۋدارىلعاندىعىنا كوز جەتكىزدىك.
سوندىقتاندا ۇلت زيالىلارىمىز ءبىلىم الۋ ماسەلەسىن نازاردان تىس قالدىرمادى. «قازاق» گازەتىنىڭ 17 مامىرداعى №62 سانىندا ا.بايتۇرسىنوۆ «مەكتەپ كەرەكتەرى» اتتى ماقالاسىندا: «مەكتەپتىڭ ءجانى-مۇعالىم. ءمۇعالىم ءبىلىمدى بولسا، بىلگەن ءبىلىمىن باسقاعا ۇيرەتە بىلەتىن بولسا، ول مەكتەپتەن بالالار كوبىرەك ءبىلىم الىپ شىقپاقشى.
ەكىنشى وقىتۋ ىسىنە كەرەك قۇرالدار قولايلى ءھام سايلى بولۋى، قۇرالسىز ءىس ىستەلمەيدى، ءھام قۇرال قانداي بولسا، ىستەگەن ىستە سونداي بولماقشى. ءىستىڭ تولىق جاقسى بولۋىنا قۇرالدىڭ سايلى، ءھام جاقسى بولۋى شارت.
ءۇشىنشى، مەكتەپكە بولىنگەن پروگرامما... ...كەرەكسىز نارسەلەردى ۇيرەتىپ، باسقالاردىڭ ءومىرىن بوسقا وتكىزبەس ءۇشىن، بالالاردىڭ كۇشى جەتپەيتىن وتە الىسقا سۇيرەپ كەتپەس ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپتە ۇيرەتەتىن نارسەلەردىڭ كەسىم - ءپىشىمى بولۋعا ءتيىس. سول ءپىشىم پروگرامما دەپ اتالادى». سونىمەن قاتار ا.بايتۇرسىنوۆ اعارتۋ سالاسىنداعى سول ۋاقىتتارداعى قيىندىقتار مەن كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتكەن بولاتىن: كوپتەگەن مەكتەپتەر ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن، ال قامتاماسىز ەتىلگەندەردىڭ وزدەرىنىڭ كوپتەگەن جەتىسپەۋشىلىكتەرى بار، مىسالى، ۇيگە بايلانىستى، جىلۋ، جۇيەسى، وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ت.ب. جاقسى مەكتەپ ۇيلەرى بارلىق جەرلەردە اسكەري مەكەمەلەرگە بەرىلگەن، بوساتىلعاندارىنىڭ وزدەرى قولدانۋعا كەلمەيتىن جاعدايدا. مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاعدايى تومەن، ولاردى ەشقانداي ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتپەگەن. جالاقىلارى از، پاەك المايدى، از جالاقىنىڭ ءوزىن مۇعالىمدەر مەرزىمىمەن الا المايدى. مۇعالىمدەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىنىڭ بولماۋىنان مەكتەپتەر جابىلۋدا دەنگەن ەدى. ول حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتىنە ۇلت زيالىلارىن تارتتى. ماسەلەن، ە.ومار ۇلى، ت.شونان ۇلى ت.ب. قايراتكەرلەرگە كوميسسارياتتىڭ سەكتورلارىن باسقارۋدى تاپسىرعان.
ا.بايتۇرسىنوۆ 1921 جىلى قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتىڭ جانىنان حالىق پوەزياسىنىڭ، مۋزىكاسىنىڭ ۇلگىلەرىن جانە ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى جيناۋ جونىندە ارناۋلى كوميسسيا قۇرادى. بۇل ىستە ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى بولدى. وسى اتالعان ىستەرگە سول كەزدەگى رەسپۋبليكاداعى بەلگىلى تاريحشىلار، مۋزىكا مەن فولكلوردىڭ بىلگىرلەرى - ءا.ديۆايەۆ، ا.پ.چۋلوشنيكوۆ، ا.ۆ.زاتايەۆيچ، ا.د.كاستالسكيي، ن.ن.ميرونوۆ، ا.ل.مەلكوۆ، ن.ۆ.مەلكوۆا، ا.ا.چەتىركينا سياقتى ت.ب. وقىعان زيالى قاۋىم تارتىلدى. بۇل ىستەردى ۇيىمداستىرۋدا دا ا.بايتۇرسىنوۆ ەلەۋلى ءرول اتقارعاندىعىن اڭعارتادى.
قازاق ادەبيەتiنiڭ كوpنeكتi وكiلدەرiءنىڭ بiرi س.مۇقانوۆ 1932 جىلى-اق «قازاق تiلiمەن كiتاپ جازعان، قازاق تiلiنiڭ نەگiزiن جاساپ، قازاق مەكتەبiنiڭ نەگiزiن قالاعان العاشقى ادام - احمەت بايتۇرسىن ۇلى ونىڭ بۇل تاريحي ەڭبەگi باعالانباي قالماق ەمەس»- دەگەن ەدى. سوندىقتاندا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋلىقتار جازۋمەن قاتار ادىستەمەلىك ەڭبەكتەر دە دايىنداعانى بەلگىلى ("وقۋ قۇرالى"، "الىپپە"). ولاردا وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ، وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ، وقىتۋ ۇستانىمدارى، ءبىلىم مازمۇنى جانە ونى ىرىكتەۋ جولدارى، ءبىلىمدى مەڭگەرۋدىڭ ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەرى سياقتى وزەكتى ماسەلەلەرى باياندالادى.
م.اۋەزوۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ پوەزياسىنىڭ اسىل قاسيەتiن: «قالىڭ قازاق جۇرتىنىڭ العاشقى eستىگەن توڭكەرىس رۋحىنداعى ءسوزى «قىرىق مىسال» بولاتىن. بۇدان كەيiن احاڭنىڭ aتاعى جايىلىپ، ەلدىڭ شىن قامقورى ەكەندiگi ەكىنiڭ بiرiنە ءمالiم بولا باستاعان... اۋەلگi نيەت قىلعان بەتiنەن تايىنباي، بۇرىڭعىداي اششىراق، كۇش تىرەك تiلمەن «ماسانى» جازعان. قازاق وقۋشىسىنا ەستiلگەن ەكiنشi ەلشiلدiك ۇرانى «ماسا» بولاتىن»-دەپ جازعان ەدى.
سونىمەن قاتار س.سەيفۋللين احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى بىلاي دەيدى: «وزگە وقىعان مىرزالار شەن iزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونiپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان، پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدi... وزگە وقىعان زامانداستارى ءوز باستارىنىڭ پايداسىن عaنa iزدەپ، ار يمانىن ساتىپ جۇرگەندە، احمەت حالىقتىڭ ارىن iزدەپ، ءوزىنiڭ ويعا ici ءۇشiن بiر باسىن بايگەگە تىككەن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇلتىن شىن سۇيەتiن ۇلتشىل» ەكەندىگىن اڭعارتادى. الاشتانۋشى-عالىم ك.نۇرپەيىسوۆ «الاش ءھام الاشوردا» اتتى ەڭبەگىندە: «1920 جىلدارى جەكەلەگەن ادامدارعا الاشوردانىڭ «كونترريەۆوليۋسيالىق ۇلتشىلدىق ءمانىن» اشكەرەلەيتىن ەڭبەكتەر جازۋعا ارنايى تاپسىرمالار بەرىلگەندىگىن...» اتاپ وتەدى. عالىم ق.اتابايەۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىعارعان «قازاق» گازەتiن: «قازاق» تەك الاسۇرعان زاماننىڭ، الاساپىران وقيعالاردىڭ سىرتتان قاراعان باقىلاۋشىسى عانا بولىپ قويعان جوق. ول سول بۋىرقانعان وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردi. قايناعان قۇبىلىستار بارىسىن سۋرەتكە ءتۇسiرگەندەي ءوز بەتتەرiندە بەينەلەدi. ولار تۋرالى ءمالiمەتتەردi تاسقا باسىپ، ءوز بەتتەرiندە قاتتادى. ءسويتiپ «قازاق» قازاق ءومىرىنىڭ اسا بiر كۇردەلi كەزەڭiءنىڭ شەجiرەسiنە، باعا جەتپەس دەرەك كوزiنە اينالدى»-دەگەن ەدى. زەرتەۋشى الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلدييەۆتىڭ تۇجىرىمداۋى بويىنشا، «قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن زەرتتەۋ 20-30 جىلدارى پارتيالىق يدەولوگيالىق ەڭبەردە ءجۇردى. ال 1937-1938 جىلدارى قازاق زيالىلارىنا قارسى باعىتتالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى الاش قوزعالىسىن زەرتتەۋگە تيىم سالىنعان...»-دەگەن ەدى. سوندىقتاندا باسىلىم بەتتەرىندە «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋى، ونىڭ ۇلتشىلدىق باعىتى - حالىقتى وياتۋدان تۇتاستىرۋعا بەيىمدەدى. وسى ۇلت باسىلىمى – بارشا الاش قوزعالىسىنىڭ بەتى مەن باعىتىن كورسەتتى. «قازاق» ۇلتتىڭ ءقازىر قانداي جاعدايدا ەكەندىگىن، قاي جولمەن جۇرسە، قالاي بولماعىن نۇسقاپ، زيالىلاردىڭ ەڭ كوكەيتەستى ويلارىن جاريالادى. ەڭ باستىسى - گازەت قازاق جەرىنىڭ بارلىق ءوڭىرىن قامتي وتىرىپ ۇلتتى وياتتى.
دەگەنمەندە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىققاندار 20-شى جىلداردىڭ اياعىندا توتاليتارلىق قۋعىن-سۇرگىنگە تاپ بولدى. ستاليندىك سولاقاي ساياسات قازاق قوعامىن يدەولوگيالىق قىسپاققا الدى. قازاقستانعا باسشى بولىپ كەلگەن ف.ي.گولوششەكين ا.بايتۇرسىنوۆ، م.اۋەزوۆ، م.دۋلاتوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، م.جۇمابايەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، س.سەيفۋللين سياقتى الدىڭعى قاتارلى زيالىلاردى “ۇلتشىلدار” قاتارىنا جاتقىزسا، ال ستالين كونترريەۆوليۋسيالىق استىرتىن ۇيىمعا قاتىسى بار دەگەن جالعان جەلەۋمەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالىپ، قاماۋعا الىندى. قورىتا كەلگەندە وگپۋ-دىڭ سوت كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى ۇكىمى بويىنشا قازاق زيالىلارى ۇزاق مەرزىمگە كونسلاگەرگە كەسىلىپ، جەر اۋدارىلدى. ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.ەسبولوۆ سياقتى ازاماتتار باستاپقى كەزدە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، كەيىننەن ون جىل مەرزىمگە لاگەرگە جىبەرىلۋگە الماستىرىلدى. ولارعا تاعىلعان كىنا وتە اۋىر ەدى. ءوز ۋاقىتىندا ول ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ ادىلەتسىزدىگىنىڭ قۇربانى بولدى، جارتى عاسىردان استام ەسكە الۋعا يە بولعان جوق، ونىڭ ەسىمى قازاقستان تاريحىندا لايىقتى ورىن العان جوق. تەك ءقازىر عانا تاريحتاعى "اق" داقتار جويىلعاندا، وزگەرىسكە ۇشىراعاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسمى قايتارىلدى.
ادەبيەتتەر
1. بوكەيحانوۆ ءا. تاڭدامالى (يزبراننوە). /باس. رەد. ر.نۋرگالييەۆ.-الماتى: قازاقەنسيكلوپەدياسى، 1995. - 478 ب.
2. حالقى قولداعان «قازاق» // №8، اقيقات 1998. 123. – 101 ب.
3. «قازاق» گازەتى. الاش ازاماتتارىنىڭ رۋحىنا باعىشتالادى. قۇراستىرعان چ.سۋبحانبەردينا، ق.ساقوۆ، د.ءداۋىتوۆ. - قازاق ەنسيكلوپەدياسى ، الماتى 1998 -231ب.
4. ق . اتابايەۆ . قازاق ءباسپاسوزى - قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى ( 1870-1918 ) . -الماتى 2000 . - 500 ب.
5. «قازاق» گازەتى. قۇراستىرعاندار ءۇ.سۇبحانبەردينا، س.ءداۋىتوۆ، ق.ساقوۆ. الماتى: قازاق ەنسيكلوپەدياسى، 1998. - 560 ب.
6. كەنجالين . ۇلت رۋحىن ۇلىلايتىن ءسوز-باسپاسوز // اقيقات 1998 №6
7. بايتۇرسىنوۆ ا. شىعارمالارى. ولەڭدەر، اۋدارمالار، زەرتتەۋلەر. الماتى، 1989 ج. 297 بەت.
8. ماتەريالى پو يستوريي پوليتيچەسكوگو سترويا كازاحستانا. – الماتى كىتاپ، 2011. – 312 س.
9. جۋراسوۆا ا. ليكۆيداسيا بەزگراموتنوستي // ۆەستنيك ۆىسشەي شكولى كازاحستانا. – الماتى، 1999. – 50 س.
10. نە ەكەن ويلاندىرعان ارىستاردى؟ // №7اقيقات 1998 . - 125ب.
11. مۇقان ۇلى س. حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتi. 1 ءبولiم (ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق ءداۋiرi). – قىزىلوردا: قازاق¬ستان باسپاسى، 1932.
12. اۋەزوۆ م. احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى. // اق جول. – 1923. – 4-اقپان.
13. سەيفۋللين س. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەلۋگە تولدى. // ەڭبەكشى قازاق. – 1923. – 31-قاڭتار
14. نۇرپەيىسوۆ. ك. الاش ءھام الاشوردا. – الماتى: اتاتەك، 1995. – 256 ب.
15. اتابايەۆ ق. قازاق باسپا ءسوزi – قازاقستان تاريحى¬نىڭ دەرەك كوزى (1870-1918). – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتi، 2000.
16. قويگەلدييەۆ. م. الاش قوزعالىسى. – الماتى، سانات، 1995. – 368 ب.
17. رودنيەۆيچ ب. وتكولونيالنوگو ۆىروجدەنيا ك سوسياليستيچەسكومۋ راسۆەتۋ و كازاحستانە. –موسكۆا، –1931. 208 س.
ارىنوۆ جۇماحان ماقان ۇلى
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ اعا وقىتۋشىسى.
You Might Also Like
-
ءاز جانىبەكتىڭ قىرىق ءۋازىرى ءبىر كۇندەردە كۇندەپ: «جيرەنشەنىڭ ايەلى سىزگە لايىق كىسى ەكەن» دەپ، «دۇنيەدە كورمەگەن ايەل» دەپ ماقتاپ، حانعا ايتىپ ءوسىرىپ سويلەپ، جيرەنشە مەن حانن...
-
بيىل تامىز ايىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جازعى مەكتەپتى ىسكە قوسپاق. بۇل تۋرالى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان ونلاين بريفينگىدە ايتىلدى.
