توتەنشە جاعدايلار
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: توتەنشە جاعدايلار
ماقساتى: تابيعاتتا بولاتىن توتەنشە جاعدايلار تۋرالى مالىمەت بەرۋ. توتەنشە جاعدايلاردا بولۋى ىقتيمال اپات وقيعالارىندا وزدەرىنە، توڭىرەكتەگىلەرگە جاردەم كورسەتە ءبىلۋدىڭ قاراپايىم جولدارىن مەڭگەرۋ؛
مىندەتى: وقۋشىلارعا ازاماتتىق قورعانىس تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ. وقۋشىلاردى سىيلاستىققا، ادەپتىلىككە، شىنشىلدىققا، ادالدىققا، جاقسىلىق جاساي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجەلەر: توتەنشە جاعدايلار تۋرالى مالىمەت الادى. ازاماتتىق قورعانىستىڭ قازىرگى ومىردە ماڭىزدىلىعىن تانيدى. جاردەم كورسەتۋگە ۇمتىلادى. توپپەن جۇمىس جاساۋ داعدىلارىن دامىتادى. پايدالى اقپاراتتاردى ىزدەۋگە جانە ونى پايدالانۋعا ۇيرەنەدى. تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن ايتا الادى، وزدىگىنەن قورىتىندى شىعارا الادى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تانىمدىق، توپپەن جۇمىس.
ءادىس - تاسىلدەرى: سۇراق - جاۋاپ، پىكىرلەسۋ؛ توپتىق جۇمىس؛ ستو ستراتەگيالارى
كورنەكىلىگى: بۋكلەتتەر، سۋرەتتەر، ماقال – ماتەلدەر، پاراقشالار؛
قاناتتى سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر: «ءورت ءتىلسىز جاۋ»، «ساقتىقتا قورلىق جوق»، «وت جاقپا - پىسەرسىڭ، ور قازبا – تۇسەرسىڭ»، «سۋمەن ويناما – باتارسىڭ، وتپەن ويناما – كۇيەرسىڭ»، «ساق جۇرسەڭ ساۋ جۇرەرسىڭ»، «جاۋ جوق دەمە – جار استىندا، ءبورى جوق دەمە – بورىك استىندا»، «جەرى بايدىڭ – ەلى باي»، «تۋعان جەر – التىن بەسىك»، «جەمىس – جەردە، جەڭىس – ەردە»، «اۋا – ءومىر تىنىسىڭ»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»؛
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسىن قۇرۋ، پسيحولوگيالىق كوڭىل - كۇي قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ماقسات مىندەتىمەن تانىسۋ.
II. كىرىسپە. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
«وي قوزعاۋ»
ءمۇعالىم ءسوزى: ادام – تابيعات پەرزەنتى. تىرشىلىكتە ءتورت قۇدىرەت – كۇن - انا، جەر - انا، اۋا مەن سۋ بولسا، ولاردىڭ بىرەۋىنسىز تىرشىلىك توقتايدى. دەگەن ماقالدار وسى ءتورت قۇدىرەتتى قادىرلەۋدەن تاراعان. «تابيعاتتىڭ بىزگە جۇمباق سىرلارى كوپ تاڭدانار» دەپ اقىن مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي، ادام مەن تابيعاتتىڭ، تابيعات پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناس ءومىر سۇرۋدەگى اسا قاجەتتى العى شارت بولىپ سانالادى.
تابيعات مەيىرىمى، تابيعات كوركەمدىگى ادام بالاسىن مەيىرىمگە بولەپ، ار تازالىعىن ساقتاۋعا بەيىمدەپ وتىرادى ەكەن.
تابيعاتتا سەزىم بار، قۇلاق تا بار،
رەنجىتسەڭ، كۇرسىنىپ، جىلاپ تا الار.
ايالاساڭ، جانىڭا شۋاق تامار،
قاجىعاندا بويىڭا قۋات بولار - دەيدى اقىن جۇرەك.
قازاق حالقى سالت - داستۇرگە وتە باي ەل. بۇل - ونىڭ مادەنيەتتى، ءارى تاربيەلى ەل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى. ءبىزدىڭ حالقىمىز جەتى سانىن كيەلى سان دەپ بىلەدى. وسىعان بايلانىستى ايتىلعان «جەتى جۇت» دەگەنىمىز نە؟
1. قۇرعاقشىلىق (قۋاڭشىلىق)
2. جۇت (مال قىرىلۋ)
3. ءورت
4. وبا (اۋرۋ)
5. سوعىس
6. توپان سۋ
7. ءزىلزالا (جەر سىلكىنىسى)
ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: «ءبىز ءقاۋىپسىز الەم ءۇشىن» دەپ اتالادى. ءبىز تابيعات اپاتتارى كەزىندە ورىن الاتىن توتەنشە جاعدايلار تۋرالى
اڭگىمەلەسەمىز. توتەنشە جاعدايلاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى، ونىڭ تۇرلەرى مەن سيپاتى جانە قاۋىپسىزدىك شارالارى تۋرالى بىلەتىن بولامىز.
III. نەگىزگى ءبولىم.
ماعىنانى اشۋ.
تابيعاتتا بولىپ جاتاتىن ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ ىشىندە توتەنشە جاعدايلاردى ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل اپاتتار كەنەتتەن پايدا بولادى دا جەرگىلىكتى ەكوجۇيەلەر، ەلدى مەكەندەر اياق استىنان سۇراپىل اپاتقا ۇشىرايدى. سەندەر بۇنداي جاعدايمەن كەزدەسكەندە سابىرلىق ساقتاپ، ءومىرىڭدى ساقتاپ قالۋىڭا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. سول سەبەپتەن بۇنى ءبىلۋ جانە ونى دۇرىس قولدانۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان «توتەنشە جاعداي» اتتى پرەزەنتاسيا كورسەتۋ)
توتەنشە جاعداي دەگەنىمىز ادامداردىڭ قازا تابۋىنا اكەپ سوعاتىن نەمەسە دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتا مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ وبەكتىلەرگە نۇقسان كەلتىرگەن نەمەسە كەلتىرۋى مۇمكىن، حالىقتى ەداۋىر دارەجەدە ماتەريالدىق شىعىندارعا ۇشىراتىپ، تىرشىلىك جاعدايىن بۇزعان نەمەسە بۇزۋى مۇمكىن اۆاريا، ءزىلزالا نەمەسە اپات سالدارىنان بەلگىلى اۋماقتا تۋىنداعان جاعداي. توتەنشە جاعداي پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە قاراي تابيعي سيپاتتاعى نەمەسە تەحنوگەندىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلارعا بولىنەدى.
تابيعي سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار – دۇلەي ءزىلزالا (جەر سىلكىنىسى، سەل، كوشكىن، سۋ تاسقىنى جانە تاعى باسقالار تابيعي ءورت، ىندەتتەر مەن مالدىڭ جۇقپالى اۋرۋلارى)
تەحنوگەندىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار: ونەركاسىپ، كولىك اۆاريالارى، ءورت (جارىلىس، ۇيلەر مەن عيماراتتاردىڭ كەنەتتەن قيراۋى، بوگەندەردىڭ بۇزىلۋى، تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ەلەكتر ەنەرگەتيكا جانە كوممۋنيكاسيا جۇيەلەرىندەگى، تازارتۋ قۇرىلىستارىنداعى اۆاريا تۋعىزعان توتەنشە جاعدايلار.
توتەنشە جاعدايلاردا ەڭ اۋەلى نە ىستەۋ كەرەك؟
1. سابىرلىق ساقتاڭىز.
ويىڭىزدى جيناپ، ءىس - ارەكەتتەرىڭىزدى جوسپارلاپ، ويلاستىرىلماعان قادامدارعا بارماڭىز.
2. ارەكەت ەتۋدىڭ وزىندىك جوسپارىن قۇرىڭىز
ءوزىڭىز تۇراتىن اۋداندى شولىپ شىعىڭىز، مۇندا قانداي اپاتتاردىڭ ۇدايى بولىپ تۇراتىنىن انىقتاڭىز دا، توتەنشە ارەكەتتەردىڭ مەيلىنشە جالپىلاما جوسپارىن ويلاستىرىڭىز.
3. ءسىزدىڭ جوسپارىڭىزدا مەيلىنشە جالپىلاما نارسەلەر عانا بولۋى كەرەك: قاتەر تونگەن جاعدايدا قاي جەرگە پانالايسىز. ورنىڭىزدا قالۋعا بولمايتىن جاعدايدا قانداي جولمەن ەۆاكۋاسيالاناسىز. العاشقى ويلاعانىڭىز بۇعاتتالعان بولسا، تاعى قانداي شەگىنۋ جولدارى بار. قالاي ەۆاكۋاسيالاناسىز - ماشينامەن، قايىقپەن نەمەسە باسقاداي جولمەن. قولايسىز ساتتە ماشينا بۇزىلىپ قالعان جاعدايدا نە ىستەيسىز. ۇيدە نەمەسە باسقاداي ورىندا باس ساۋعالاۋعا تۋرا كەلسە، قولىڭىزدا قانداي زاتتار بولۋى ءتيىس.
ەۆاكۋاسيا كەزىندە قانداي زاتتاردى الا كەتەسىز.
تيىسىنشە ارەكەت ەتىپ، قاجەتتى زاتتاردى رەتتەۋگە، ادەتتە، وسى التى قاعيدا جەتكىلىكتى.
باستاپقى قاجەتتىلىك جيىنتىعىن دايىنداڭىز العاشقى جاردەم ءدارى قورابى. قۇتىلارداعى كونسەرۆىلەنگەن ازىق - تۇلىكتەر جانە پلاستيك شيشالارداعى اۋىز سۋ. ترانزيستور قابىلداعىش جانە ەلەكتر قول شامى. قابىلداعىش پەن قول شام ءۇشىن قوسالقى باتارەيالار جيناعى. وت جاعاتىن جاعدايعا ارناپ - گەرمەتيكالىق قوراپتاعى سىرىڭكە، وتتىق جانە قاعاز. قۇرال - سايماندار مەن اس ءۇي جابدىقتارى – تىم بولماسا شاپپالى باكى، قاسىقتار، شانىشقىلار، ەكى - ءۇش تاباق جانە ساپتىاياقتار، كونسەرۆى اشقىش، جەڭىل تۋريستىك بالتا. وتباسىلىق قۇجاتتار مەن اقشانى كەز كەلگەن جەرگە تاستاماي، ءوزىڭىز وڭاي تاباتىنداي بەلگىلى ءبىر ورىنعا ساقتاعان ءجون. وزدەرىڭىزگە قانداي كيىمدەردىڭ قاجەت بولاتىنىن ويلاستىرىڭىز دا، توتەنشە جاعدايلار ءۇشىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىسىنا ارناپ، ءبىراز كيىم، اياق كيىم: جازعا - سۋ وتپەيتىن، قىسقا - جىلى كيىمدەر مەن اياق كيىمدەر دايىنداپ قويىڭىز.
توتەنشە جاعدايلار جۇكتەۋ
ماقساتى: تابيعاتتا بولاتىن توتەنشە جاعدايلار تۋرالى مالىمەت بەرۋ. توتەنشە جاعدايلاردا بولۋى ىقتيمال اپات وقيعالارىندا وزدەرىنە، توڭىرەكتەگىلەرگە جاردەم كورسەتە ءبىلۋدىڭ قاراپايىم جولدارىن مەڭگەرۋ؛
مىندەتى: وقۋشىلارعا ازاماتتىق قورعانىس تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ. وقۋشىلاردى سىيلاستىققا، ادەپتىلىككە، شىنشىلدىققا، ادالدىققا، جاقسىلىق جاساي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجەلەر: توتەنشە جاعدايلار تۋرالى مالىمەت الادى. ازاماتتىق قورعانىستىڭ قازىرگى ومىردە ماڭىزدىلىعىن تانيدى. جاردەم كورسەتۋگە ۇمتىلادى. توپپەن جۇمىس جاساۋ داعدىلارىن دامىتادى. پايدالى اقپاراتتاردى ىزدەۋگە جانە ونى پايدالانۋعا ۇيرەنەدى. تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن ايتا الادى، وزدىگىنەن قورىتىندى شىعارا الادى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تانىمدىق، توپپەن جۇمىس.
ءادىس - تاسىلدەرى: سۇراق - جاۋاپ، پىكىرلەسۋ؛ توپتىق جۇمىس؛ ستو ستراتەگيالارى
كورنەكىلىگى: بۋكلەتتەر، سۋرەتتەر، ماقال – ماتەلدەر، پاراقشالار؛
قاناتتى سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر: «ءورت ءتىلسىز جاۋ»، «ساقتىقتا قورلىق جوق»، «وت جاقپا - پىسەرسىڭ، ور قازبا – تۇسەرسىڭ»، «سۋمەن ويناما – باتارسىڭ، وتپەن ويناما – كۇيەرسىڭ»، «ساق جۇرسەڭ ساۋ جۇرەرسىڭ»، «جاۋ جوق دەمە – جار استىندا، ءبورى جوق دەمە – بورىك استىندا»، «جەرى بايدىڭ – ەلى باي»، «تۋعان جەر – التىن بەسىك»، «جەمىس – جەردە، جەڭىس – ەردە»، «اۋا – ءومىر تىنىسىڭ»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»؛
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسىن قۇرۋ، پسيحولوگيالىق كوڭىل - كۇي قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ماقسات مىندەتىمەن تانىسۋ.
II. كىرىسپە. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
«وي قوزعاۋ»
ءمۇعالىم ءسوزى: ادام – تابيعات پەرزەنتى. تىرشىلىكتە ءتورت قۇدىرەت – كۇن - انا، جەر - انا، اۋا مەن سۋ بولسا، ولاردىڭ بىرەۋىنسىز تىرشىلىك توقتايدى. دەگەن ماقالدار وسى ءتورت قۇدىرەتتى قادىرلەۋدەن تاراعان. «تابيعاتتىڭ بىزگە جۇمباق سىرلارى كوپ تاڭدانار» دەپ اقىن مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي، ادام مەن تابيعاتتىڭ، تابيعات پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناس ءومىر سۇرۋدەگى اسا قاجەتتى العى شارت بولىپ سانالادى.
تابيعات مەيىرىمى، تابيعات كوركەمدىگى ادام بالاسىن مەيىرىمگە بولەپ، ار تازالىعىن ساقتاۋعا بەيىمدەپ وتىرادى ەكەن.
تابيعاتتا سەزىم بار، قۇلاق تا بار،
رەنجىتسەڭ، كۇرسىنىپ، جىلاپ تا الار.
ايالاساڭ، جانىڭا شۋاق تامار،
قاجىعاندا بويىڭا قۋات بولار - دەيدى اقىن جۇرەك.
قازاق حالقى سالت - داستۇرگە وتە باي ەل. بۇل - ونىڭ مادەنيەتتى، ءارى تاربيەلى ەل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى. ءبىزدىڭ حالقىمىز جەتى سانىن كيەلى سان دەپ بىلەدى. وسىعان بايلانىستى ايتىلعان «جەتى جۇت» دەگەنىمىز نە؟
1. قۇرعاقشىلىق (قۋاڭشىلىق)
2. جۇت (مال قىرىلۋ)
3. ءورت
4. وبا (اۋرۋ)
5. سوعىس
6. توپان سۋ
7. ءزىلزالا (جەر سىلكىنىسى)
ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: «ءبىز ءقاۋىپسىز الەم ءۇشىن» دەپ اتالادى. ءبىز تابيعات اپاتتارى كەزىندە ورىن الاتىن توتەنشە جاعدايلار تۋرالى
اڭگىمەلەسەمىز. توتەنشە جاعدايلاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى، ونىڭ تۇرلەرى مەن سيپاتى جانە قاۋىپسىزدىك شارالارى تۋرالى بىلەتىن بولامىز.
III. نەگىزگى ءبولىم.
ماعىنانى اشۋ.
تابيعاتتا بولىپ جاتاتىن ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ ىشىندە توتەنشە جاعدايلاردى ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل اپاتتار كەنەتتەن پايدا بولادى دا جەرگىلىكتى ەكوجۇيەلەر، ەلدى مەكەندەر اياق استىنان سۇراپىل اپاتقا ۇشىرايدى. سەندەر بۇنداي جاعدايمەن كەزدەسكەندە سابىرلىق ساقتاپ، ءومىرىڭدى ساقتاپ قالۋىڭا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. سول سەبەپتەن بۇنى ءبىلۋ جانە ونى دۇرىس قولدانۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان «توتەنشە جاعداي» اتتى پرەزەنتاسيا كورسەتۋ)
توتەنشە جاعداي دەگەنىمىز ادامداردىڭ قازا تابۋىنا اكەپ سوعاتىن نەمەسە دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتا مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ وبەكتىلەرگە نۇقسان كەلتىرگەن نەمەسە كەلتىرۋى مۇمكىن، حالىقتى ەداۋىر دارەجەدە ماتەريالدىق شىعىندارعا ۇشىراتىپ، تىرشىلىك جاعدايىن بۇزعان نەمەسە بۇزۋى مۇمكىن اۆاريا، ءزىلزالا نەمەسە اپات سالدارىنان بەلگىلى اۋماقتا تۋىنداعان جاعداي. توتەنشە جاعداي پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە قاراي تابيعي سيپاتتاعى نەمەسە تەحنوگەندىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلارعا بولىنەدى.
تابيعي سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار – دۇلەي ءزىلزالا (جەر سىلكىنىسى، سەل، كوشكىن، سۋ تاسقىنى جانە تاعى باسقالار تابيعي ءورت، ىندەتتەر مەن مالدىڭ جۇقپالى اۋرۋلارى)
تەحنوگەندىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار: ونەركاسىپ، كولىك اۆاريالارى، ءورت (جارىلىس، ۇيلەر مەن عيماراتتاردىڭ كەنەتتەن قيراۋى، بوگەندەردىڭ بۇزىلۋى، تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ەلەكتر ەنەرگەتيكا جانە كوممۋنيكاسيا جۇيەلەرىندەگى، تازارتۋ قۇرىلىستارىنداعى اۆاريا تۋعىزعان توتەنشە جاعدايلار.
توتەنشە جاعدايلاردا ەڭ اۋەلى نە ىستەۋ كەرەك؟
1. سابىرلىق ساقتاڭىز.
ويىڭىزدى جيناپ، ءىس - ارەكەتتەرىڭىزدى جوسپارلاپ، ويلاستىرىلماعان قادامدارعا بارماڭىز.
2. ارەكەت ەتۋدىڭ وزىندىك جوسپارىن قۇرىڭىز
ءوزىڭىز تۇراتىن اۋداندى شولىپ شىعىڭىز، مۇندا قانداي اپاتتاردىڭ ۇدايى بولىپ تۇراتىنىن انىقتاڭىز دا، توتەنشە ارەكەتتەردىڭ مەيلىنشە جالپىلاما جوسپارىن ويلاستىرىڭىز.
3. ءسىزدىڭ جوسپارىڭىزدا مەيلىنشە جالپىلاما نارسەلەر عانا بولۋى كەرەك: قاتەر تونگەن جاعدايدا قاي جەرگە پانالايسىز. ورنىڭىزدا قالۋعا بولمايتىن جاعدايدا قانداي جولمەن ەۆاكۋاسيالاناسىز. العاشقى ويلاعانىڭىز بۇعاتتالعان بولسا، تاعى قانداي شەگىنۋ جولدارى بار. قالاي ەۆاكۋاسيالاناسىز - ماشينامەن، قايىقپەن نەمەسە باسقاداي جولمەن. قولايسىز ساتتە ماشينا بۇزىلىپ قالعان جاعدايدا نە ىستەيسىز. ۇيدە نەمەسە باسقاداي ورىندا باس ساۋعالاۋعا تۋرا كەلسە، قولىڭىزدا قانداي زاتتار بولۋى ءتيىس.
ەۆاكۋاسيا كەزىندە قانداي زاتتاردى الا كەتەسىز.
تيىسىنشە ارەكەت ەتىپ، قاجەتتى زاتتاردى رەتتەۋگە، ادەتتە، وسى التى قاعيدا جەتكىلىكتى.
باستاپقى قاجەتتىلىك جيىنتىعىن دايىنداڭىز العاشقى جاردەم ءدارى قورابى. قۇتىلارداعى كونسەرۆىلەنگەن ازىق - تۇلىكتەر جانە پلاستيك شيشالارداعى اۋىز سۋ. ترانزيستور قابىلداعىش جانە ەلەكتر قول شامى. قابىلداعىش پەن قول شام ءۇشىن قوسالقى باتارەيالار جيناعى. وت جاعاتىن جاعدايعا ارناپ - گەرمەتيكالىق قوراپتاعى سىرىڭكە، وتتىق جانە قاعاز. قۇرال - سايماندار مەن اس ءۇي جابدىقتارى – تىم بولماسا شاپپالى باكى، قاسىقتار، شانىشقىلار، ەكى - ءۇش تاباق جانە ساپتىاياقتار، كونسەرۆى اشقىش، جەڭىل تۋريستىك بالتا. وتباسىلىق قۇجاتتار مەن اقشانى كەز كەلگەن جەرگە تاستاماي، ءوزىڭىز وڭاي تاباتىنداي بەلگىلى ءبىر ورىنعا ساقتاعان ءجون. وزدەرىڭىزگە قانداي كيىمدەردىڭ قاجەت بولاتىنىن ويلاستىرىڭىز دا، توتەنشە جاعدايلار ءۇشىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىسىنا ارناپ، ءبىراز كيىم، اياق كيىم: جازعا - سۋ وتپەيتىن، قىسقا - جىلى كيىمدەر مەن اياق كيىمدەر دايىنداپ قويىڭىز.
توتەنشە جاعدايلار جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: «ۇشقان ۇيا» پوۆەسى باۋىرجان مومىش ۇلى
