InfoHub Logo

تۇلكى ەڭ اجارلى جىرتقىش اڭداردىڭ ءبىرى. تەرىسىنىڭ رەڭى قىزعىلت سارى، قۇيرىعى ۇزىن ءارى جۇندەس، تۇمسىعى ۇزىن ءارى جىڭىشكە، ال كوزدەرىنەن اقىل ءارى ايلاكەرلىك اڭعارىلادى. تۇلكى كىشكەنتاي يت شامالاس. جيرەن اڭنىڭ رەڭى شىپ-شيكىل تۇستەن سۇر تۇسكە دەيىن كەزدەسەدى. سولتۇستىك جاقتا مەكەندەيتىن تۇلكىلەردىڭ تەرىسى قىزعىلت ءتۇستى، قىر دالادا مەكەندەيتىن تۇلكىلەردىڭ تەرىسى سۇر جانە سارى تۇستەس. تەرىسى قارا ءتۇستى تۇلكىلەر دە بولادى. قارا سۇر تۇلكى تەرىسى ەڭ ادەمى بولىپ سانالادى. سول سەبەپتەن قارا سۇر ءتۇستى تۇلكىلەردى بۇرىننان بەرى فەرمالاردا وسىرەدى.

تۇلكى ەۋروپادا دا، ازيادا دا، امەريكادا دا، افريكادا دا ءومىر سۇرەدى. بۇل اڭ كەز-كەلگەن كليمات جاعدايىنا بەيىمدەلە الادى. وڭتۇستىك جاقتا مەكەندەيتىن تۇلكىلەر سولتۇستىك جاقتىڭ تۇلكىلەرىنە قاراعاندا ۇساقتاۋ كەلەدى، وعان قوسا سولتۇستىكتىڭ تۇلكىلەرىنىڭ تەرىسى الدەقايدا قالىڭ جانە مامىق. تۇلكى اسا ءتاسىلقوي جانە شاپشاڭ اڭ. ونىڭ جۇگىرۋى سونشالىقتى ۇشقىر، ءتىپتى ءيتتىڭ ونى قۋىپ جەتۋى قيىنعا سوعادى. سونىمەن قاتار ول وتە ايلاكەر: ءوز ءىزىن جاسىرۋ جانە قورەك تابۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ءايلا-تاسىل ويلاپ تابا الادى.

تۇلكى نەمەن قورەكتەنەدى؟ ول قالاي اڭ اۋلايدى؟

تۇلكى – تاماشا اڭشى. بايقامپازدىق پەن زەرەكتىلىكپەن قاتار، تۇلكىنىڭ ەستە ساقتاۋ، ءيىس سەزۋ قابىلەتى كۇشتى جانە ول ساق قۇلاق. مىسالى، سۇر تىشقاننىڭ شيقىلىن 100 م قاشىقتىقتان ەستيدى. جىرتقىش اڭ رەتىندە تۇلكى ءتۇرلى جانۋارلاردى قورەك ەتەدى.  ول تىشقانداردى، قويانداردى، ور قوياندارىن، قوسمەكەندىلەردى، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردى ءسۇيسىنىپ جەيدى، جاۋىننان كەيىن شۇبالشاڭداردى قازىپ الادى، وزەندەردە بالىق پەن شايان اۋلايدى. ءبىراق بۇل جانۋاردىڭ ەڭ سۇيىكتى تاعامى – قۇستار. سوندىقتان دا ول تاۋىق قورالارىن ءجيى اڭديدى. ايتپاقشى، تۇلكىنى اداممەن كورشىلەس ءومىر ءسۇرۋ ەش قايمىقتىرمايدى، سول سەبەپتى تۇلكىنىڭ ءىنىن اۋىل جانىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. جانۋار جيدەك، الما، كوكونىسپەن دە تاعامادانادى.

ءار تۇلكىنىڭ ءوزىنىڭ دارا قورەكتەنەتىن جەر تەلىمى بولادى. ول بار ىنتاسىمەن ونى باسقا بىرەۋلەردىڭ باسىپ ەنۋىنەن قورعايدى، ءىنىنىڭ ماڭىندا نە بولىپ جاتقانىنان حابارلى. ادەتتە تۇلكى اڭ اۋلاۋعۋ كەش باتا نە تۇندە شىعادى، ءبىراق ەرەكشەلىكتەر دە بولىپ تۇرادى. كەيبىرەۋلەرى تىشقان مەن باقالاردى ەلەمەي، قوياننىڭ جاتىن جەرلەرىن اڭدۋدى، قۇس اۋلاۋدى ارتىق كورەدى دە تەك قانا ءىرى جابايى قۇستاردى قورەك قىلادى.

تۇلكى اشىقاۋىزدىنىپ قالعان قوياندى جەپ قويۋ، قۇردى اۋلاپ الۋ نەمەسە قۇستىڭ ۇياسىن ويرانداپ تاستاۋدىڭ امالىن جىبەرمەيدى، سوعان قاراماستان ورمان ىشىنە ول الدەقايدا زور پايدا اكەلەدى. تۇلكىلەردىڭ نەگىزگى ازىعى اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيانىن كەلتىرەتىن سۇر تىشقاندار، تىشقاندار، سارىشۇناقتار سياقتى كەمىرگىشتەر بولىپ تابىلادى. جاس وسكىن مىرشايلار كوپ مولشەردە ورمان القاپتارىنا بەلگىلى زيانى بار جاندىك زاۋزا قوڭىزىن جايپايدى.

مىرشايلار

تۇلكىلەردىڭ جۇكتىلىگى 51-52 كۇنگە دەيىن سوزىلادى. ەركەگى ءىن قازۋعا كومەكتەسەدى، ۇرعاشىسى جاڭا تۋىلعان مىرشايلارىن ءالى قالدىرىپ كەتە الماعان جاعدايلاردا ونى قورەكتەندىرەدى، جاس مىرشايلاردى اسىراۋ مىندەتتەمەلەرىن بولىسەدى. مىرشايلار كوبىنەسە ءساۋىردىڭ سوڭىندا نەمەسە مامىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلەدى.

اۋەلگىدە ولاردىڭ تەرىسىنىڭ ءتۇسى قوڭىر جانە كۇشىكتەرگە ۇقسايدى، ءبىراق ولاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار – قۇيرىعىنىڭ ۇشىنىڭ ءتۇسى اق بولادى. جاس ۇرپاق تەز ەسەيەدى، تۋىلعانىنا 20 كۇن بولعاندا ولار ىننەن شىعىپ ءتىرى ازىقتارمەن قورەكتەنە باستايدى. ەركەگىنە بارلىق مىرشايلاردى اسىراپ شىعۋ وڭايعا سوقپايدى، سوندىقتان وعان ۇرعاشىسى دا كومەكتەسە باستايدى. اتا-اناسى تەك قانا ىنگە ءتىرى تىشقان، قۇس جانە ۇساق اڭداردى عانا اكەلىپ قويماي، سونىمەن قاتار مىرشايلاردى اڭ اۋلاۋعا باۋليدى. باستاپقىدا مىرشايلار زاۋزا قوڭىزدارىن، شەگىرتكەلەردى اۋلايدى، الايدا بارا-بارا سۇر تىشقان، كەسىرتكە، باقا سياقتى ىرىرەك جانۋارلاردى اۋلاۋدى ۇيرەنە باستايدى.

مىرشايلار تەز وسەدى، تامىز ايىنا قاراي ولاردى ەرەسەك تۇلكىلەردەن اجىراتۋ قيىنعا سوعادى. قاراشا ايىندا ءجاسوسپىرىم ۇرپاق باعىنىشسىز تۇرمىس باستايدى دا ءارقايسىسى ءار جاققا ىدىراپ كەتەدى.

تۇلكىلەر ءاردايىم ءىندى مەكەن ەتپەيدى. ءىندى تەك قانا تۇقىم ءوسىرۋ ءۇشىن قولدانادى دا، قالعان كەزدەرى جازىق دالانى قونىستانادى. تۇلكىلەردە ۇيگە دەگەن ىستىق سەزىم جوق – ول ۇناعان جەرىندە جۇرە بەرەدى. تۇلكى ءىنىن ادام مەكەندەيتىن جەردە قۋانا-قۋانا قازادى، كەي كەزدە ولار ۇلكەن قالالارعا دا بارىپ قالادى. تۇلكى ءجيى ءوزى ءىندى قازعىسى كەلمەيدى، باسقا اڭدار قازىپ كەتكەن ىندەردى مەكەندەيدى، تۇلكى بورسىق قازعان ءىندى راحاتتانا مەكەندەيدى.

جەتىلگەن تۇلكىلەر ىندەرىن تەك قانا تۇقىم شىعارۋ جانە ۇزاققا سوزىلعان قولايسىز كۇن رايىنان قورشالۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءقاۋىپ تونگەن كەزدە باسپانا رەتىندە پايدالانادى.

ادەتتە جاسى ۇلعايعان تۇلكى تۇقىمى سىيىساتىن ءبىر عانا ءىندى يەلەنبەيدى،   بىرنەشە ءىندى قاتارىنان يەلىگىنە الادى. بۇل ىندەر ەرەكشە جاعدايلاردا سەنىمدى باسساۋعا بولىپ تابىلادى.

نەگىزىندە تۇلكىنىڭ تۇقىم شىعاراتىن ءىنى سايدىڭ بەتكەيلەرىندە، جىلعالاردان تاياۋ جەرلەردە، نۋ ورمانداردا ادام اياعى باسپايتىن جەرلەردە ورنالاسادى. كەي-كەزدە تۇلكى جىل سايىن ءوزى قازىپ كەتكەن ىنگە قايتا بەرەدى. ونداي كەزدەرى ىندەر تۇراقتى تۇردە كەڭەيتىلەدى، ازداپ جاڭالانادى، 2-3 قاباتتا ورنالاساتىن تاعى بىرنەشە “بولمە” پايدا بولادى. اڭشىلار ىندەردىڭ بۇنداي تۇرلەرىمەن ەتەنە تانىس جانە ولاردى “عاسىرلىق” ىندەر دەيدى.

انشەيىندە تۇلكىنىڭ تۇقىم ششىعاراتىن ءىنى بىرنەشە شىعۋ جولدارىمەن جابدىقتالعان، قاۋىپ-قاتەر تونگەن كەزدە ولار تۇلكىنىڭ بايقاتپاي شىعىپ كەتۋىنە مۇمكىندىڭ بەرەدى. تۇلكىنىڭ ۇدايى قولدانىپ جۇرگەن باستى شىعۋ جولى الىستان بايقالادى. ادەتىنشە ول ءىندى كوپجىلدىق تازارتۋدان پايدا بولعان قۇم سەبىلگەن تازا الاڭ. وسى جەردە اسىر سالىپ ويناپ جاتقان مىرشايلاردى جيي كەزدەستىرۋگە بولادى.

تۇلكىنىڭ تۇلەۋ مەزگىلى

وسى ۋاقىتقا دەيىن جالتىراعان جانە مامىق بولعان تۇلكى تونى ەندى قىستىڭ سوڭىنا قاراي كۇڭگىرتتەنىپ كەدىر-بۇدىرلى بولا باستايدى. تۇلكىنىڭ تۇلەۋ مەزگىلىندە ونىڭ تۇكتەرى ءتۇسىپ سىرتقى اجارلىعىن جوعالتا باستايدى. تۇلەۋ مەزگىلى اجەپتاۋىر تەز وتەدى، مامىر ايىنا قاراي تۇلكى جاڭا جازدىق تون يەلەنەدى. ەگەر دە تۇلكى اۋرۋ جانە ارىق بولسا وندا تۇلەۋ مەزگىلى سوزىلىپ، ماۋسىم ايىندا قىسقى ءجۇنى سابالاقتانعان تۇلكىنى كەزدەستىرۋگە بولادى. جازدىق ءجۇن باعالانبايدى سەبەبى ءجۇنى قىلشىقتى جانە تۇگى سيرەك بولادى، قوڭىر كۇز كەلگەندە ءجۇنى قويۋلانا تۇسەدى. ايازدى كۇندەر باستالا بەرگەندە عانا تۇلكى تەرىسى ەندى قۇندى بولىپ سانالادى.

---