تۇمانباي تۋرالى تولعاۋلار
ءى
ەرتەدە اقىلدى دا ءادىل پاتشا بولعان دەسەدى. نەسى بار، ەل بيلەۋشىلەردىڭ ىشىندە دە جۇرتقا جايلى جاقسىلارى بولۋى ابدەن مۇمكىن. سول اينالاعا ءامىرى ءجۇرىپ، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان پاتشا ءبىر كۇنى ۋازىرلەرىنە:
— وسى ەلدەگى اقىن بىتكەندى تۇگەل جيناپ، ءبارىن قالدىرماي ماعان الىپ كەلىڭدەر؟ — دەپ بۇيىرسا كەرەك.
ءامىر ايتسا، ورىنداماۋعا بولا ما، ۋازىرلەرى جان-جاققا شاپقىلاپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ەل كەزىپ ءجۇرىپ، اقىن اتاۋلىنىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ جيناپ الادى دا، حان الدىنا الىپ كەلەدى.
— اقىندار تۇگەل كەلدى مە؟ — دەيدى حان.
— تۇگەل، — دەيدى ۋازىرلەرى.
سوندا حان اقىننىڭ ءبارىن سىڭعىرلاعان اق سارايعا ورنالاستىرىپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ دەگەندەي، نە ءىشىپ، نە كيەم دەگىزبەي، كەرەگىنىڭ ءبارىن الدارىنا توسىپ، اۋىزدارىنا ۇستاپ، ءسان-سالتانات، قادىر-قۇرمەتتىڭ ءبارىن جاساتىپ، ءاي، نە كەرەك، ايتەۋىر جۇماقتىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىعارىپتى.
اقىنداردىڭ اۋزىنان اق ماي اعىزعان ءبىر جىل ءوتىپتى. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن قاراسا، الگى اقىنمىن دەپ جۇرگەندەردىڭ كوبى جاقسى تۇرمىس، ماراپات پەن ماداققا ماساتتانىپ، ولەڭ جازۋدى مۇلدەم ەستەپ شىعارعان ەكەن. حان سوندا بايلىققا بوككەنگە ءماز بولىپ، ولەڭ جازۋدى قويىپ كەتكەن اقىنداردى ەركىنە قويا بەرىپتى دە، قالعاندارىن قاتقان قارا سۋ مەن قارا نانعا قاراتىپ، تاس زىندانعا تاستاتىپتى.
ارادا تاعى ءبىر جىل وتەدى. جىل وتكەن سوڭ بايقاپ كورسە، ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولعان اقىن بايقۇستاردىڭ اۋزى-باسى كەبەرىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ، بايتال تۇگىل باس قايعى — ولەڭ تۇرماق، ومىردەن كۇدەر ۇزگەن ەكەن دە، تەك سىڭىرىنە سۇيەنگەن بىرەۋى عانا بۇرىشتا ءبۇرىسىپ، قالتىراعان قولىمەن ولەڭ جازىپ جاتقان ەكەن.
سوندا اقىلدى پاتشا:
— مىنە، بايلىققا تاسىمايتىن، جوقتىققا جاسىمايتىن شىن اقىن وسى ەكەن! زورمىن دەپ كەۋدە كەرمەيتىن، قورمىن دەپ كىسى قولىنا تەلمىرەيتىن، ونەرىنە عانا تابىنىپ، وزىنە عانا سەنەتىن اقىن وسىنداي بولسا كەرەك ەدى. ەندەشە بارشا سىي، قۇرمەت، قوشەمەت ەندى وسى ادامعا جاسالسىن! — دەپ ءامىر ەتىپتى.
وتىرىك-شىنىن كىم بىلگەن، ءبىز ەستىگەن اڭىز وسىلاي دەيدى ايتەۋىر. ءبىراق ءاربىر اڭىزدىڭ استارىندا ءاردايىم ءبىر شىندىق جاتاتىنى راس. ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ءوزى دە بايلىققا باسىن يمەيتىن، ونەردەن باسقانى قۇدىرەت دەپ بىلمەيتىن وسىنداي ءبىرتۋار تالانت يەلەرىن عانا اقىن دەپ تانىپ، ارداقتاي باعالاعان عوي.
بۇگىن جاسى الپىسقا تولىپ، اتى التى مۇقىم ەلگە ءماشھۇر بولىپ وتىرعان تۇمانباي مولداعالييەۆتى دە مەن وسىنداي سيرەك ۇشىراسار دارالار قاتارىنا قوسامىن. ويتكەنى ول ءوزى قالام ۇستاي باستاعان قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە باسىنان جوق-جىتىك، جەتىمدىكتى دە وتكىزدى؛ اقىرى دارا، دارىنى ارقاسىندا كەلە-كەلە ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ، اتاق پەن داڭققا يە بولدى.
اتقا دا، تاققا دا ءمىنىپ كوردى. ءبىراق سونىڭ بارىندە دە ەڭ الدىمەن ءوزىن اقىنمىن دەپ ءبىلدى، ءبىر كۇن ولەڭ جازباي قويعان ەمەس. ولەڭنەن باسقا كەرەمەت بار، قۋات، قۇدىرەتى بار ەكەن دەپ ويلاعان جوق.
تۇمانباي وتە كوپ جازاتىن اقىن. وسى كۇنگە دەيىن جەكە-جەكە، ءۇش تومدىق بولىپ شىققان، شىعىپ جاتقان كىتاپتارىنىڭ ءوزىن ساناپ تاۋىسا قويۋ قيىن.
ءقازىر تاڭەرتەڭ راديو تىڭدار بولساڭ، كۇن سايىن مىندەتتى تۇردە تۇمانباي سوزىنە جازىلعان ءبىر ءان بەرىلەرى ءسوزسىز. اندەرى دە شەتىنەن جۇرەككە جىلى ءتيىپ، قۇيقىلجىپ قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الىپ تۇرادى.
ول ءوزى بالالارعا ارناپ تا كوپ جازاتىن اقىن. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءوزى باس رەداكتور بولىپ وتىرعان "بالدىرعان" جۋرنالىن وقىڭدارشى، — ءار سانىندا تۇمانبايدىڭ ءبىر ولەڭى جۇرەدى.
ارينە تۇمانباي سياقتى تەلەگەي-تەڭىز كوپ جازاتىن اقىننىڭ شىعارمالارىن تۇگەل وقىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءبىر ەشقاشان سارقىلۋدى، تارتىلۋدى بىلمەيتىن، تەڭىزگە قاراي تىنباي اعىپ جاتاتىن داريا سۋى تارىزدەس. داريانىڭ دا سۋىن ءىشىپ ەشبىر ادام تاۋىسا الماس ەدى. ءبىراق كەنەزەسى كەۋىپ كەلە جاتقاندا وزەننىڭ (نەمەسە بۇلاقتىڭ) جيەگىنە جاتا كەتىپ، تالاي-تالاي ءشول قاندىرعاندار بولعان. قانشا شولدەپ كەلە جاتسا دا بۇلاق سۋىن ەشكىم تۇگەل سارقىپ ىشە العان جوق. ءبىراق ارمانسىز ءبىر ءشولى قانعانىن دا ەشقاشان ۇمىتپاعانى داۋسىز. تۇمانباي ولەڭى دە سونداي، كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن ولەڭ، كەز كەلگەن كىتابىن وقىپ، ولەڭگە، جىرعا دەگەن جۇرەك ءشولىن قاندىرىپ الۋعا بولادى.
ال سالقىن بۇلاقتىڭ سۋىن ءبىر ىشكەن كىسى ءاربىر شولدەگەن سايىن تاعى دا ىشسەم-اۋ دەپ اڭسارى اۋىپ تۇراتىنى دا اقيقات. تۇمانباي ولەڭىن ءبىر وقىعان ادام دا ىلعي ىزدەپ، ىلعي وقىعىسى كەلىپ جۇرەدى. بۇل سوزىمە سەنبەگەندەر بولسا، كەز كەلگەن كىتابىن تاۋىپ الىپ، تاعى ءبىر وقىپ كورسىن.
"ۇلان" گازەتى، 1995 جىل
ءىى
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن از عانا ۋاقىت "بالدىرعان" جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىندا تۇمانباي مولداعالييەۆپەن بىرگە، دۇرىسىراق ايتقاندا، سو كىسىنىڭ قاراۋىندا قىزمەت ىستەگەنىم بار ەدى. كەيدە جۇمىس بابىمەن، كەيدە جاي اماندىق ءبىلۋ ءۇشىن باس رەداكتوردىڭ كابينەتىنە كۇنىگە ەكى-ۇش دۇركىن كىرىپ-شىعاتىنىم بولاتىن. قاي كەزدە كىرە قالسام دا تۇمانبايدىڭ الدىندا قوبىراعان كوپ قاعاز جاتادى. قول الىسىپ، سالەم بەرىپ ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن: "مىنا ءبىر جاڭا جازىلعان ولەڭدەر بار ەدى، تىڭداشى"، — دەپ، الگى قاعازداردىڭ ءبىرىن سۋىرىپ الىپ، سەنىڭ ءسوز تىڭداۋعا دەگەن قۇلقىڭنىڭ بار-جوعىنا قاراماي، سۋىلداتىپ وقي باستايتىن. ول ول ما، كەيدە، ءتىپتى، اۆتوماشينا رۋلىندە كەلە جاتىپ، قوينىنان سۋىرىپ العان ءبىر ولەڭدى قاسىڭدا وتىرعان ساعان ۇسىنا قويادى دا: "ءبىر تۋىستىڭ تۋعان كۇنىنە بارماق ەدىم، سوعان ارناپ جازعانىم عوي، وقىشى، تىڭدايىق"، — دەيتىنىن قايتەرسىڭ.
ءوزى جاقسى كورەتىن اعالارىنىڭ ءاربىر مەرەكەلى كۇنىنە، تورقالى تويلارىنا ولەڭ ارناپ جاتادى. سول "بالدىرعاندا" جۇرگەندە كاكىمبەك سالىقوۆ 60 جاسقا تولدى دا، تۇمەكەڭ سول كىسىگە ارناپ، ءاي، از دەگەندە التى ولەڭ جازدى عوي دەيمىن. قاسىنا بارعان سايىن: "تىڭداشى، كاكەڭە ارناپ تاعى ءبىر ولەڭ جازدىم"، — دەي بەرگەن سوڭ:
— تۇماعا، ودان دا "كاكىمبەكناما" دەگەن تۇتاس اتپەن كىتاپ جازىپ شىقپادىڭىز با ءبىرجولا! — دەگەنىم دە بار شىداماي.
تاعى دا ءبىراز جىل بۇرىن كوشە بويلاپ بارا جاتقان تۇمەكەڭدى ماي قۇيرىقتان الدەبىر جەڭىل ماشينا "سۇيكەپ" ءوتىپ، ەداۋىر كۇن ەمحانادا جاتىپ شىققانى بار. ۇيىنە ورالعان سوڭ كوڭىل سۇراپ بارسام، تاۋ توبە قاعاز جازىپ تاستاپتى.
— قانە، وتىر. ولەڭ تىڭدا! — دەدى دە، مەنى وتىرعىزىپ قويىپ، شاي قايناتىم ۋاقىت جاڭا ولەڭدەرىن وقىدى. ءبارى دە الگى اۆاريادان كەيىنگى كوڭىل كۇيى، دوس-جاران، تۋما-تۋىسقان، جەكجات-جۇراعاتقا دەگەن ىقىلاسى، رازىلىعى، وكپەسى از رەنىشى. ءبارى دە سىعىپ الساڭ مايى شىققان قىزۋ قاندى ولەڭدەر. ءبارى دە وقىرماندى ۇزاق-ۇزاق ويعا جەتەلەپ، قيال قۇپيالارىنا قاراي سۇيرەپ الىپ كەتەرلىك جان ايقايى، اقىن عانا ايتا الار اقيقات.
— اپىر-اي، جەڭىل سۇيكەپ وتكەنگە وسىنشا ولەڭ جازىپسىز، قۇلاپ كەتسەڭىز — كىتاپ تا جازىپ تاستايدى ەكەنسىز عوي، — دەپ وسپادارلاۋ ءازىل ايتىپ ەم اعاما.
ول ۇندەمەي قالعان...
مۇنىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ جاتقانىم، ولەڭنىڭ كۇشىنە، ونىڭ اسەرىنە، تۇمانبايشا سەنەتىن... سوعان وزگەنى دە ەلىكتىرىپ، ۇيىتىپ الاتىن اقىندى ءالى كەزدەستىرە قويعان ەمەسپىن. ءوزىنىڭ ومىرلىك سەرىگى ولەڭمەن بىرگە تۋىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن ونداي قالامگەر دە سيرەك، سيرەك ەمەس، جوق تا بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە تۇمانباي كىتاپتارىن وقىپ وتىرىپ قانشا اتاسى بار، ولاردىڭ ەسىمى كىم، تىرلىگىندە كىم بولعان، جان-جارى، جاقىن دوستارى كىمدەر، بالالارى نەشەۋ، ولار قانداي وقۋ ءبىتىردى، قانشاعا كەلدى، تۋعان كۇندەرى قاشان، قانشا نەمەرەسى بار — سولاردىڭ ءبارى جايلى دەرەك الاسىڭ، مۇنى ءتىپتى وتباسىلىق حرونيكا دەسە دە بولعانداي.
ول اعالارىنا، اپالارىنا، قالامداس دوستارىنا، جۇراعات-جەكجاتتارىنا، قارىنداسى مەن ىنىسىنە مول ەتىپ ولەڭنەن سىباعا دايىنداپ-اق جاتادى. بىرەۋ اناۋ، بىرەۋ مىناۋ دەي بەرسىن، كورمەي، بىلمەي، ەلەمەي، ەسكەرمەي جۇرگەننەن گورى وسى ءبىر ىقىلاس، وسى ءبىر ءىلتيپات قايىرلى دەپ ويلايمىن مەن. تاياۋدا عانا جارىق كورگەن "تۋعان ەلىم — تىرەگىم" اتالاتىن كىتابىنىڭ دا نەگىزگى دەنى تازا عانا ارناۋ ولەڭدەردەن تۇرادى ەكەن. ءبارىن دە وقيسىڭ، بارىنە دە تامسانىپ، سۇيسىنەسىڭ. ايتەۋىر ەنجار قالا المايسىڭ. وسى كىتاپتى وقۋ ۇستىندە اسا كورنەكتى قازاك اقىنى، اعا دوسىم تۇمانباي مولداعالييەۆ جايىنداعى ءارقيلى ويلارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ كورۋدى ءجون كورگەن جايىم بار.
* * *
ادەبيەتتىڭ اق بوساعاسىن "ءاۋپ!" دەپ القىنا اتتاعان العاشقى ادىمنان بەرگى قىرىق-قىرىق بەس جىل ىشىندە تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ ءوزى دە قالامىن جەلدەي جۇيتكىتىپ، قۇيىنداي ۇيتقىتىپ، بەل شەشە بۇرقىراتىپ، بەلسەنە دۇركىرەتىپ قانشا كوپ جازعان بولسا، تۇمانباي مەن تۇمانباي تالانتى جايىندا دا ماقتاۋى مول، داتتاۋى كەم سوزدەر از جازىلىپ جاتپاعانى اقيقات. ات-كوپىر دەسەك تە بولعانداي. ءالى كۇنگە دەيىن ءوزى الدارىنان كەسە ءوتىپ كورمەگەن ءاز اعالارى دا، قالامى بەرىك تەڭدەس-تۇرعىلاستارى دا، قىزعانىشى از قۇربىلاستارى دا، بار شابىت، بارشا مىنەزىنە ابدەن ءتانتى بولىپ العان مەن سەكىلدى ىزەتتى ىنىلەرى مەن قىمسىنعان قارىنداستارى دا جازىپ كەلەدى، جازىپ ءجۇر. ءوزى قالاي ويلايتىنىن بىلمەيمىن، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءدال وسى جاعىنان اقىن ماقتاۋدىڭ دا، داتتاۋدىڭ دا، قايىرا اقتاۋدىڭ دا نەبىر ءتۇرىن كورىپ كەلەدى. ءادىل دە باعالاندى، ادىلەتسىز دە سىنالدى، ماداق تا ەستىدى، ماراپاتقا دا تاپ بولدى.
تۇمانباي تالانتى توڭىرەگىندە ءسوز ەتسەم دەيتىن ادام ءبىر قينالسا، الدىمەن وسى جاعىنان قينالادى. ايتپەسە، بۇل اقىننىڭ ءوز ارناسىنان اسپاي دا، باسقانىڭ جەرىن باسپاي دا ءبىرقالىپتى باياۋ اعاتىن دارياداي مول قۇنارلى، تەلەگەي-تەڭىز تۋىندىلارى وسى كۇنگە دەيىن وقىرمانىنىڭ ءىشىن پىستىرىپ، ەشبىرىن ەنجار قالدىرىپ كورگەن جوق. ۇناتقانى دا وقيدى، جىلاتقانى دا وقيدى. سىزدانعانى دا وقيدى، قىزعانعانى دا وقيدى.
سولاردىڭ ءبىرى ءوزىمىز.
مەن تۇمانباي ولەڭدەرىمەن العاش ۇشىراسقاندا ءالى ءبىر جولى تاسقا باسىلىپ كورمەگەن بوزبالا عانا بولاتىنمىن. مۇنىڭ الدىندا قاسىم امانجولوۆتىڭ ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى قولىما تيگەن ەدى دە، تاسىپ توگىلىپ، اسىپ كورىنىپ جاتاتىن ءبۇيرا جالدى تاۋ وزەنىنىڭ توسىن سارىنىنا ۇقساعان قاسىم ولەڭدەرىنە ەلتىپ، ەمىنىپ جۇرگەن شاكىرت ەدىم. تۇمانبايدىڭ العاشقى كىتابى پىشاق سىرتىنداي "ستۋدەنت داپتەرى" وقي باستاعاننان-اق مۇلدەم بولەك اۋەنگە جەتەلەپ، وزگەشە اسەر ەتكەن. مەنىڭ ەندى-ەندى قىز قۇشىپ، قىزىق قۋا باستاعانداعى الىپ ۇشقان الاقۇيىن جان-دۇنيەمە ورايلاس كەلدى مە، كىم ءبىلسىن، سول كىتاپتاعى تاڭعى شىقتاي تازا سەزىم، قايناپ شىققان قاينار سۋىنداي مولدىرەگەن وي، جاۋدىرەگەن كوڭىل دەيسىڭ بە، — ءبارى-بارى ءىشى-باۋىرىمدى تۇگەل جايلاپ، ەلىكتىرىپ، جەلىكتىرىپ اكەتە بەرگەن.
سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەيدى دەيسىڭ بە، سول كىتاپتى باستان-اياق جاتتاپ العانىمدى دا جاسىرا المايمىن. جاتتايىن دەپ جاتتاعان جوقپىن، ەجىكتەپ، كۇبىرلەپ كورمەدىم، ءبارى دە ءوز ءسوزىم، ءوز ويىم، ءوز وجدانىم سەكىلدى بولىپ ءوزى-اق جاتتالىپ قالا بەرگەن.
ارينە، اقىن ءومىرى دە، اقىن تۆورچەستۆوسى دا ۇدايى ءبىر قالىپ، ءبىر سارىندا جوڭكىلە بەرمەسى حاق. ىزدەنۋ، ىلگەرىلەۋ، دامۋ، شيرىعۋ، شامىرقانۋ ساتتەرىندە جورعاسىنان جاڭىلۋ، وي جەتكەن جەرگە بوي جەتپەي ءمۇلت كەتۋ، مۇمكىن، كىبىرتىكتەي كىدىرۋلەر بولا بەرەدى. وعان كەيدە "بىلگىشسي" سويلەيتىن، "ايتتىم ءبىتتى، كەستىم ءۇزىلدى"— دەيتىن سىنشىلاردىڭ ۇزىلدى-كەسىلدى بايلامى قوسىلىپ، كوپ اقىندى ءوزىنىڭ باستاپقى باعىتىنان بۇرىپ، باعدارىنان ايىرىپ جىبەرە جازدايتىنىن قوس. كوك جۇزىندە قالقىپ ۇشقان قىران دا بىركەلكى سامعامايدى، شىرقاپ شىڭعا دا كەتىپ، قۇلدىراپ قۇزعا تومەندەپ جاتپاي ما. بۇل ومىرلىك زاندىلىق. ءبىر جاقسىسى، تۇمانباي ەل سوزىنە دە، وقىرماننىڭ اينىمالى ىقىلاسىنا دا كوپ كوڭىل ءبولىپ، "قايتسەم ەكەن؟" — دەپ داعدارىپ كورمەپتى. قۇداي بەرگەن مايدا شۋاق مىنەزىنە تالانتى مەن دارىنىن پارلاپ جەگىپ، ءوزى قالاپ العان كەدىرلى-بۇدىرلى، تاۋلى-تاستى، سۋلى-نۋلى سوقپاعىمەن ىلگەرى تارتتى دا وتىردى. سودان دا ونىڭ ولەڭدەرى كەيدە قايتالاۋ سياقتى، كەيدە ءبىر قىزىقتى اينالا باسقان ءىزىن شيىرلاۋ سياقتى كورىنىپ، ءارى-سارى پىكىرلەردىڭ تۋۋىنا جەل بەرىپ، جەڭىل اۋىز بىرەۋلەردىڭ سىپسىڭىنا سەبەپ بولعانى دا راس. "تۇمانباي وتباسى، وشاق قاسىن كۇيتتەپ كەتتى" — دەسكەن دە، "بار تاپقانى بالا-شاعا توڭىرەگى"، ودان قالسا "اركىمگە ارناپ ارناۋ ولەڭ جازادى" دەسكەن دە سوزدەر شىرماۋىقتاي شىرماتىلىپ، جۇرسە-تۇرسا الدىنان شىعىپ، اياعىنا ورالا بەردى. ءبىراق وعان بولا ايىلىن جيىپ الدانىپ، الاڭداي قويار، ۇيرەنشىكتى سارى جەلىسىن بۇزىپ، شابىسىنان جاڭىلا قويار تۇمانباي جوق، جۇرگەنى دە، كۇلگەنى دە، جاتقانى دا، ماقتانى دا اقىندىقتان جارالىپ، تالانتىمەن كىندىكتەس بولعاندىقتان شىعار، بويداعى بار يمان-جىرىن دۇعاسىنداي قايتالاپ، ءوڭدى ايتىپ، وڭدى ايتىپ، ءاربىر كەلەسى بەل مەن بەلەستى اسقان سايىن وڭالدى دا وتىردى. ەرنىن شۇيىرگەندەردىڭ كوبى ەرى موينىنا كەتكەن اتتاي، ەندى ايتارعا ءسوز، دايەككە دالەلى بولماي دال ۇرىپ، قوزى كوش جەر كەيىن قالىپ قويىپ جاتتى.
سۋ توگىلمەس جورعالار ءۇشىن قاتقاق جول ما، باتپاق جول ما — ءبارى ءبىر. قاتقاقتا كوسىلە سىلتەپ، باتپاقتا ءسال كىدىرەر، ءبىراق جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، جورعاسىن بۇزبايدى. مەن بىلەتىن تۇمەكەڭ دە سونداي. كەيدە ول ماعان ساحنادا ويىن كورسەتەتىن، قوينى-قونىشىنىڭ بارىنەن القىزىل لەنتالار سۋىرىپ الىپ جاتاتىن سيقىرشىداي بولىپ كورىنەدى. ول سيقىرشى ساعان كۇلە قاراپ تۇرىپ، الگى قىزىل-جاسىل ماتانىڭ جەتى اتاسىن بۋداقتاتا شىعارا بەرەدى، شىعارا بەرەر ەدى، توقتاماي، تاۋسىلمايتىن ءبىر قىزىق ساتتەر... تۇمەكەڭنىڭ ولەڭ جازۋ ءتاسىلى دە سول سياقتى؛ كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى، كۇي تالعامايدى. "كۇيىم كەلمەي ءجۇر" دەپ باسقالارىمىز سياقتى سارىۋايىم سالا زارلامايدى، جازا بەرەدى، جازا بەرەدى. ءبىر كەزدە مەن تۇمانباي تۆورچەستۆوسىن توقتاۋدى، تولاستاۋدى بىلمەس سۋى ءمولدىر تۇنبا بۇلاققا تەڭەگەن ەدىم. بۇلاق سۋىن ەشكىم دە ءىشىپ تاۋىسا المايدى. ءبىراق اڭسارىڭ اۋا جەتكەندە كەز-كەلگەن جەرىنەن ەڭكەيىپ ءىشىپ، ءشولىڭدى قاندىراسىڭ. شەكەڭنەن تەر بۇرق ەتە تۇسەدى.
سول سياقتى تۇمانباي جىرلارىن دا وقىپ تۇگەسۋ مۇمكىن ەمەس. ايتسە دە، كەز-كەلگەن كىتابىنىڭ كەز-كەلگەن تۇسىن اشىپ، كەز-كەلگەن ولەڭىن، كەز-كەلگەن شۋماعىن وقىپ، اقىننىڭ الىمىنا دا، شالىمىنا دا، قارىمىنا دا ءسۇيسىنىپ، مەيىرىڭ قانادى. ونى ءاردايىم وزىنە ايتىپ تا جۇرەم. بىرەۋلەرگە ول شىنىندا دا عۇمىر بويىنا تەك قانا اتاسىن، اجەسىن، اكەسىن، شەشەسىن، اپاسىن، تاتەسىن، اپكەسىن، ەنەسىن، قارىنداسى مەن بولەسىن، بالاسىن، نەمەرەسىن، قىزدارىن، جيەندەرىن، جاقىن دوستارىن، بارىس-كەلىس، الىس-بەرىس اعايىنىن جىرلاپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى ەكەن. قاي كىتابىندا دا وسى توڭىرەگىندەگى تاقىرىپتار كوبىرەك ورىن الاتىنى دا راس. ونى جوعارىدا ايتتىق تا. ءبىراق سول تاقىرىپ ارقىلى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان زاماننىڭ — وتكەن عاسىر مەن بۇگىنگى كۇننىڭ بار تىنىسىن، مول ىرىسىن، ادامى مەن ءاربىر قىلت ەتكەن جاقسى قادامىن تۇگەل تىزە كوز الدىڭنان وتكىزە بىلگەن كىم بار؟!
ول تەك تۇمانباي تالانتىنا ءتان قۇبىلىس. كارىسى دەمەي، جاسى دەمەي، اكىمى، اقىنى دەمەي، قازاق جۇرتى بۇگىن تۇگەل سىيلاپ، قۇرمەتتەسە — ول اقىننىڭ سول كوڭىل جومارتتىعىن تانىعاندىق، سوعان ءتانتى بولا تابىنعاندىق دەر ەم مەن. سوناۋ ءبىر پىشاق قىرىنداي عانا شاعىن جيناق — "ستۋدەنت داپتەرى" ارقىلى پوەزيا وربيتاسىنا شىرقاپ شىعىپ العان اقىن ىلعي عانا قاسقا ماڭدايدا تۇرار. مەن ءتىپتى دە ول الدىڭعى اعالارىنان اسىرا جازىپ كەتتى، بىردەن ولاردىڭ بارىنەن ارتىپ ءتۇستى دەپ قۇداي الدىندا كۇناھار بولا المايمىن، ءبىراق سول كەزگى جاستاردىڭ (جاستاردىڭ عانا ەمەس) ەستىگىسى، تىڭداعىسى، وقىعىسى كەلەتىن ءسوزىن، ءمولدىر تۇنىق سەزىمىن:
اي دا بۇگىن الاسىرىپ توبەمىزدەن تونەدى،
جان-جارىمدى رۇحساتسىز قايتا-قايتا كورەدى.
كولەگەيلەپ جابار ەدىم البىراعان جار ءجۇزىن،
ءبىراق مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە كورە بەرگىم كەلەدى، —
دەپ ءدوپ باسقان العاشقى اقىن تۇمانباي بولعان. ءسويتىپ، ول تۇتاس ءبىر جاس بۋىننىڭ الدىنا قويىپ، بويىن تۇزەر ايناسى بولا بىلگەن ەدى.
* * *
— كوكە، — دەپ تەلەفون سوعام تۇمەكەڭە ەكى كۇننىڭ بىرىندە، — ولەڭ قالاي، توگىلىپ، قۇيىلىپ تۇر ما؟
— بار، — دەيدى كوكەم. — ولەڭ بار، بۇگىن تاڭعى بەستە "تۇر-تۇرلاپ" وياتىپ ەدى، ءبىراز سىلتەپ تاستايپىن ءشايعا شەيىن. ەكى-ۇش ولەڭ كەلدى دۇنيەگە.
مەن كۇلەمىن. كۇلەمىن دە اعا دوسىما: امان جۇرە بەر، اقيىق اقىن، قازاق جىرى سەنىمەن سۇلۋ، سەنىمەن عانا باقىتتى! — دەپ ىشتەي ءتاۋبا ەتەمىن.
"قازاق ادەبيەتى"
2001 جىل
You Might Also Like
-
«قوش، قالداربەك، قايران دوس! وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ بىرىندە وتكەن ۇلى ءدۇبىر مەرەكە كەزىندەگى 50-60 ات قوسىلعان الامان بايگەدە الدىنا قارا سالماستان وق بويى وزىق كەلە جاتقا...
