قالداربەك
«قوش، قالداربەك، قايران دوس! وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ بىرىندە وتكەن ۇلى ءدۇبىر مەرەكە كەزىندەگى 50-60 ات قوسىلعان الامان بايگەدە الدىنا قارا سالماستان وق بويى وزىق كەلە جاتقان قاس جۇيرىكتىڭ مارەگە تاياي بەرە قيقۋلاسقان القالى كوپتىڭ كوز الدىندا قارا جەردى سۇزە بارىپ سوزىلا ۇشىپ تۇسكەنىن كورگەن ەدىك. “قاپ، اتتەگەن-اي، زورىعىپ كەتتى-اۋ!” — دەپ اھ ۇرعان ەدى سوندا ءجون بىلەتىندەر. “مۇنداي دا سۇمدىق بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!” — دەپ ءبىز دە سوندا الگى ارعىماقتىڭ وقىس قازاسىنا تاڭىرقاي تۇرا قاتتى كۇيزەلگەن بولاتىنبىز.
قالداربەك نايمانباي ۇلىنىڭ اقتىق دەمى ءۇزىلدى دەگەن حاباردى ەستىگەندە ويىما وسى وقيعا ورالعان. تەتەلەستەرى مەن تەڭدەستەرى، قالامداستارى مەن زامانداستارى اراسىنان وزا شىعىپ، ءومىر بويىنا الدا كەلە جاتقان ازامات، از ارىستىڭ ءبىرى ەدى ول. دوسىمىز ەدى، ۇزەڭگىلەس، ۇندەس جولداسىمىز بولاتىن. جەر باسىپ جۇرگەن بىلايعى بارلىق پەندەلەرشە ءبىزدىڭ دە بىردە ارامىز الىستاپ، بىردە جۇپ جازا الماي جاقىنداپ، بىردە سىيىسپاعان، بىردە قيىسپاعان قالپىمىزدا، بىردە سىيلاسپاي، تاعى بىردە قيماستاي بولىپ قاتار تىرلىك كەشىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار ەدى. كەشەلەر عانا، ياعني شىلدەنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جاركەنت وڭىرىندە وتكەن ءا.قاستەيەۆ مەرەيتويىنا دا قوماقتى ءبىر توپ بولىپ بىرگە بارىپ، بىرگە ءجۇرىپ، بىر-بىرىمىزگە ءازىل-وسپاق، وكپە-ناز، بازىنا ايتىسىپ، قالجىڭداسا قاجاسىپ قايتىپ ەدىك-اۋ.
“اۋىرىپ جاتىر ەكەن” — دەگەن ەمەۋرىندى ەستي سالا ءاز اعالارىنىڭ ءبىرى تۇمانباي، ءىنى دوسى قۋانىشباي بولىپ ۇشەۋمىز كوڭىل سۇراساق دەگەن نيەتپەن ەمحاناعا ىزدەپ بارعانبىز. بالا-شاعا، جەكجات-جۇراعات تۇگەل عانا قاسىندا ەكەن، رەانيماسيا بولىمىندە ءتىلسىز جاتقان قالداربەكتى كۇزەتۋمەن كۇندىز-تۇنى كوز ىلمەي، ءبىر اللادان مەدەۋ تىلەپ وتىرعاندارىنىڭ ۇستىنەن شىقتىق. سولارمەن بىرگە قامىعىپ، قولدان كەلەر دارمەن جوق، تىلەككە تىلەك قوسىپ، كوزىمىز جاساۋراي، كوڭىلىمىز الاساپىران الماعايىپ كۇي كەشىپ، كۇن باتقانشا ءۇنسىز وتىرىپ، قۇلازىپ قايتقانبىز.
تاعدىر دەگەن سول، جازمىشتان وزمىش جوق. ءبىر جالت ەتىپ وتە شىققان جالعان دەگەن دە سول. كەشە عانا ارامىزدا اڭقىلداپ جۇرگەن، اق الماستاي جارقىلداپ جۇرگەن قالداربەگىمىز دە قاس-قاعىم ساتتە وتە شىقتى دۇنيەدەن.
يمانىڭ كامىل، جاتقان جەرىڭ ءجاننات بولسىن، ءقادىرلى دوس، قيماس جان! سەن بىزگە كەرەك ەدىڭ-اۋ! ەلىڭە دە، جەرىڭە دە كەرەك ەدىڭ!
سۇيگەن جار، سۇيىكتى ۇلدارىڭا، نەمەرەلەر، اعايىن-دوس، جەكجات-جۇراعاتقا كەرەك ەدىڭ! كۇللى دۇنيە قازاقتارىنا كەرەك ەدىڭ سەن! امال قانشا، اجالعا داۋا جوق ەكەن! الدىڭنان جارىلقاسىن، قوش بول، قالداربەك، قايران دوس!»
قالداربەك قازاسى ۇستىندە كۇيزەلە، كۇڭىرەنە وتىرىپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن سوزدەرىم وسى ەدى. سول كۇنى باسقا دا كوپتەگەن قازانامالارمەن بىرگە “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنىڭ بەتىندە جاريالانعان دا بولاتىن. كەيىن قالداربەكتىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى تىلەك داۋلەتوۆ ءوزى قۇراستىرعان “قاۋىمداسقان قازاقتىڭ قالداربەگى” اتالاتىن ەستەلىك كىتابىنا دا وسى قالپىندا قوسقان ەكەن.
وسىناۋ ءبىر شاعىن عانا قوشتاسۋ سوزىمىزدەن-اق اڭعارىلىپ قالىپ جاتقانداي، قالداربەك ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان قىل وتپەستەي ءتاتۋ-تاتتى تىرلىك كەشىپ ەدىك، ءشاي دەسىپ كورگەن جوق ەدىك دەسەم، وعان ءبىزدى جاقسى بىلەتىندەردىڭ ەشقايسىسى نانباعان بولار ەدى دە، بىلمەيتىندەردىڭ وزدەرى دە يلانا قويماس ەدى. ويتكەنى، قالداربەك بولسا ۇنەمى ات ۇستىنەن تۇسپەي وتكەن ازامات ەدى دە، ونداي كىسىلەردىڭ بويىنا جۇرە كەلە بىتەتىن باسىنان ءسوز اسىرماۋ دەگەن دە ءبىر كەسەلدى ادەتتەر بولىپ تۇراتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن قاتار يلەسىپ جۇرگەن ەكى ادامنىڭ اراسىندا “ءارى تارت، بەرى تارتتىڭ” بولماي تۇرمايتىنىن دا ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى ەمەس پە. مەنىڭ دە قۇداي سۇيەر قىلىعىم ازداۋ بولار، بالكي، كىم بىلگەن، وزىمدىكىن ءجون كورگەن جەردە كەرىسە كەتۋگە، كەرگىلەسە كەتۋگە دايار تۇراتىنىم دا جوق ەمەس. مىنەزدىڭ سونداي دا ءبىر الا-قۇلالىعىنان دا بولار، كەيىنگى كەزدە ءبىر باسپادا قاتار ىستەۋدىڭ سالقىنى دا تيگەن شىعار، ايتەۋىر جاپ-جاقسى جاراسىمدى كەلە جاتقان تىرلىك اياق استى نىلدەي بۇزىلىپ، ءبىر اتىم ناسىبايدان قالاتىن دوس كوڭىلگە سىزات ءتۇسىرىپ الا بەرۋشى ەدىك. بۇل جاعداي اسىرەسە قالداربەكتىڭ “جازۋشى” باسپاسىنا باستىق بولا قالعان تۇستارىندا ءجيى قايتالانا بەردى دە، ارامىزداعى ىقىلاس-پەيىل، قارىم-قاتىناس دەگەنىڭ بىرەسە بۇرىنعىداي بار قىزۋ-قاۋقارىمەن اسپانعا اتىلا لاپىلداي جانىپ، ەندى بىردە بىقسىپ بارىپ سونە جازدايتىن بوگەسىنگە دە دۋشار بولا بەرگەن.
سوندىقتان دا، اششى دا بولسا اشىعى جاقسى شىعار-اۋ دەگەن ماقساتپەن، قالداربەك جايلى كوڭىلدە جۇرگەن ويىمدى بوياما-بۇكپەسىز، بۇدىرى بولسا دا، بۇلدىرى جوق شىندىق تۇرعىسىنان ءوربىتۋدى ۇيعارىپ ەدىم. شىندىقتىڭ اتى — شىندىق، ول ايتەۋىر، ءبىز بىلەتىن كولگىرسۋ اتاۋلىنىڭ بارىنەن بيىگىرەك تۇراتىنىن بىلەمىن. تازا پەيىل ادامنىڭ كوڭىل اۋانى ۇدايى سولاي قاراي بۇرا بەرەتىنى دە سودان.
ارامىز الگىندەي ءالسىن-السىن ءۇزىلىپ بارىپ، بۇزىلىپ بارىپ قايتا جالعانىپ جۇرگەن تۇستاردىڭ بىرىندە ەكەۋمىزدى دە جاقسى بىلەتىن ەركىنباي اكىمقۇلوۆتىڭ: “وسى سەن ەكەۋىڭنىڭ دوستىقتارىڭا تۇسىنبەيمىن، سەنى جۇرت “جازۋشى” باسپاسىنان قالداربەككە قاتتى رەنجىپ كەتتى دەسىپ ءجۇر، ال كەيدە ەكەۋىڭنىڭ جۇپ جازباي جۇرگەندەرىڭدى جانە كورىپ قالامىز. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن...” — دەگەنى دە سودان بولۋى كەرەك.
ءى
ايتسا ايتقانداي، 1988 جىلدىڭ سوڭىن الا مەن قىزمەت ىستەپ جۇرگەن “جازۋشى” باسپاسىنا ديرەكتور بولىپ اياق استى قالداربەك كەلە قالدى. بۇعان دەيىنگى ساتيرالىق “ارا” (“شمەل”) جۋرنالىن قالاي باسقارعانىنان حابارىم جوق، ايتەۋىر باسپا جۇمىسى ونىڭ ءوز ستيحياسى ەكەندىگى بىردەن بايقالعان. ءاي-شايعا قاراتپاي كەلە سالا يگەرىپ-يىرىپ الدى دا كەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءبىر ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ دە تونى توزا باستاعان، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ دە كەرەگەسى سىقىرلاي تۇسكەن كەزەڭ ەدى. بۇرىنعىداي بۇلجىماس ءتارتىپ، جوعارى جاقتىڭ قاتاڭ باقىلاۋى اتاۋلىنىڭ دا ارقاۋى بوساڭسي باستاعانى بايقالىپ قالىپ جاتاتىن. اركىمنىڭ ءوز قابىلەت-قاۋقارىنا قاراي، يكەم-يگەرۋىنە وراي قۇلاشىن كەڭگە سالىپ، ەركىنىرەك قيمىلداۋىنا دا مۇمكىندىك تۋا باستاعان سىڭايلى ەدى... ءبىر جاعىنان بۇل كەزدە «نارىق» دەپ اتلاتىن سۇعاناق پالەڭىز دە ءتىلىن سۋماڭداتىپ قويىپ، ەل ىشىنە، ءبىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدىڭ بارىنە ءار تۇستان-اق سۇعىنا كىرىپ كەلە جاتقان بولاتىن. ءدال وسى كەزدە عوي، تالدىقورعان جاققا بارا جاتقان ءبىر ساپارىمىزدا قالداربەكتىڭ ماعان: “ساكەن، وسى مەنىڭ كۇنىم ەندى تۋىپ كەلە جاتىر-اۋ دەيمىن، قالاي دەيسىڭ؟” — دەيتىنى. بۇل ساۋالدىڭ ار جاعىندا نە جاتقانىن اڭعارۋعا ول كەزگى مەنىڭ ورەم جەتىنكىرەي قويمادى-اۋ دەيمىن، ءسوز اياعى سول جەردە جۇتىلىپ قالا بەرگەن-تىن.
سول ءبىر “جازۋشى” باسپاسىنا ديرەكتور بولىپ كەلگەن كۇندەردىڭ بىرىندە الدىنا بارعان ماعان:
— بۇل باسپادا سەنەن جاقىن ادامىم جوق مەنىڭ. ەسكى دوسىمسىڭ، ەندى بىرگە قىزمەت ىستەيتىن بولدىق. باسىمىزدىڭ بىرىگىپ جۇرگەنى دە جاقسى عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەگەن ەدى ول.
اڭگىمەنى ءوزى باستاپ وتىرعاسىن مەن دە تارتىنباي:
— جۇمابايەۆتىڭ تۇسىندا مەنىڭ ۇسىنىس-پىكىرىمنىڭ 60 پايىزى جۇزەگە اسۋشى ەدى. سايىن سونى 50 پايىزعا ءتۇسىرىپ، مارال دوسىم قايتا كوتەرگەن بولاتىن. سەنىڭ تۇسىڭدا قالاي بولار ەكەن؟ — دەپ تە سۇراپ قالىپ ەدىم.
قالداربەك ءوز ادەتىنشە شالقالاي ءتۇسىپ، قارقىلداپ كۇلگەن بولاتىن.
— شۇرق ەتپە، بۇدان ءارى ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە ورىندالاتىن بولادى،— دەگەن سوسىن بارىپ بايىپپەن.
ارينە، دوستىق — دوستىقپەن، جۇمىستىڭ اتى جۇمىس. كىممەن قىزمەتتەس بولساڭ دا، قاي باسشىنىڭ قاراماعىندا جۇرسەڭ دە ەڭ الدىمەن “ءاي، كاپىر” اتاندىرتپايتىن ءوز ابىرويىڭنىڭ جايىن ويلايسىڭ عوي. مەن دە سول داعدىما باعىپ، ەتەك-جەڭىمدى جيناقى ۇستاۋعا، وزىمە تيەسىلى مىندەتىمە يە بولۋعا تىرىسىپ-اق باقتىم. مەن بىلەتىن قالداربەك بولسا، كەزدەيسوق جاۋعا بەرە قويماس، ءوزى دە ماعان باياعىدان بەرى ۇنەمى ءىش تارتىپ جۇرەتىن ەدى عوي دەگەن ويعا ءبىرجولا تابان تىرەپ، بەكي تۇسكەن بولاتىنمىن.
ولاي ويلاۋىما قالداربەكتىڭ ءوز باسىما جاساعان تىكەلەي جاقسىلىقتارى دا سەبەپ بولدى-اۋ دەيمىن.
بۇدان بۇرىن دا الدەنەشە رەت ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن ءسوزىم عوي، كوپشىلىك ەسىنە تاعى دا ءبىر سالا كەتسەم، ارتىق بولا قويماس، سوناۋ ءبىر “جالىن” باسپاسىندا ديرەكتور بولىپ جۇرگەن كەزىندە كۇن سايىن ءبىر ەسىكتەن كىرىپ، ءبىر ەسىكتەن شىعا جۇرە قالداربەكپەن ءجيى-جيى ۇشىراسىپ قالا بەرۋشى ەدىك. قارسى كەلىپ قالعاندا نەمەسە ليفتىگە قاتارلاسا مىنگەن ساتتەردە ول كوبىنە-كوپ: “حال قالاي؟” — دەپ سۇرايتىن ەدى مەنەن. “سول باياعى... ورتاشا تىرلىك قوي”،— دەيتىن ەدىم مەن. ىلعي دا ءاتۇستى اسىعىس، ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ جۇرەتىن قالداربەككە مەنىڭ ءحالىمنىڭ قالاي ەكەندىگىن بىلە قويۋ شارت تا ەمەس ەدى، ايتەۋىر سالەمدەسۋ ءراسىمى ۇستىندە ءسوز بولسىن دەپ سۇراي سالعانى عوي دەپ تە ويلايتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە مەن سياقتى باسقا دا قاتارلاستارىنان بۇرىنىراق اتقا ءمىنىپ، ءارتۇرلى ۇلكەندى-كىشىلى لاۋازىمدار قۇلاعىن ۇستاپ ۇيرەنىپ قالعان قالداربەكتىڭ ءبىز سياقتىلارعا جوعارىدان قاراي باستاعانى دا سەزىلىپ قالۋشى ەدى، سول تۇرعىداعى ءتىل ايقاستىرۋى عوي دەپ جونىمە كەتە بەرەتىنمىن.
ال اسا ءبىر اسىعىس ەمەس ساتتەرىندە مەنىڭ قاسىمدا ازدى-كەم ايالداپ: “سەنىڭ ءحالىڭ وسى نەگە عانا ۇدايى ورتاشا عانا بولادى؟” — دەپ تە سۇراپ قالاتىن. وندايدا مەن دە اڭگىمە اياعىن ازىلگە بۇرىپ: «جاقسى» دەسەم جۇرت كۇندەي باستايدى، «جامان» دەسەم «وزىڭە دە سول كەرەك» دەپ، جۇندەي باستايدى. ال «ورتاشا عوي» دەسەم: «ە، وزىمىزدەن ارتىلىپ كەتە قويماپتى عوي» دەپ جايىما قالدىرادى» — دەيتىنمىن. قارقىلداپ ءبىر كۇلىپ الاتىن دا، ول دا مەنى جونىمە قالدىرىپ، كەتە بەرەتىن.
بىردە قالداربەكتىڭ كابينەتىنە كىرسەم، قاسىندا باسپانىڭ باس رەداكتورى بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى بار، ەكەۋى كەزەكتى جىلدىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىن قاراپ جاتقان ۇستەرىنەن ءتۇستىم.
— مەنىڭ دە ءبىر كىتابىمدى جوسپارعا كىرگىزىپ بەرىندەرشى، وسىنداي ءتورت كوزدەرىڭ تۇگەل وتىرعاندا، — دەپ قولقا سالا قويدىم.
— كىتابىندى جوسپارعا كىرگىزسەك، بۇدان كەيىن «ءحالىم ورتاشا» دەگەندى قوياسىڭ با؟ — دەدى قالداربەك كۇلە وتىرىپ. ارينە، ونىسى ماعان مىسىقتىڭ تىشقانمەن ويناعانى سياقتى كورىندى.
— ارينە، كىتابىم شىقسا،— ءحالىم جاقسارماي ءقايتۋشى ەدى؟ — دەدىم مەن.
— كولەمى قانشا؟ — دەپ قالداربەك قالامىن قولىنا الىپ، جازۋعا وڭتايلاندى.
— ەكەۋىڭ دە كۇندىك جەرگە كولەڭكەلەرىڭ تۇسەتىن ءىرى جىگىتسىڭدەر، جەكە-جەكە الدارىڭا بارسام ءارقايسىڭ ءبىر بەس باسپا تاباقتان كولەم بەرەر ەدىڭدەر عوي، ال مىنانداي ەكەۋىڭ قاتار وتىرعاندا ون باسپا تاباقتان كەم سۇراعانىم ۇيات بولار،— دەپ جاتىرمىن مەن دە ەكەۋىنە كوپشىكتى قالىڭداي توسەپ.
قالداربەك تارتىنا بەرىپ ەدى، بەكسۇلتان تۇرىپ:
— ءبارىبىر دايار ولەڭى جوق، جۋىق ماڭدا قولجازباسىن اكەلە قويماس، كىتابىن جازىپ بىتكەنشە كىم بار، كىم جوق، سۇراعان ون باسپا تاباعىن جازا سالايىق تا، — دەدى.
— قولجازباڭدى قاشان تاپسىراسىڭ؟ — دەدى قالداربەك.
— كۋرورتقا جۇرەيىن دەپ جاتىر ەدىم، الدىن-الا شارت جاساسىپ، قالاماقىسىنىڭ 25 پايىزىن بەرە تۇرمايسىڭدار ما؟ — دەپ جاتىرمىن مەن دە ەندى ەركىندەۋ قيمىلداپ.
— وندا ۋادە بىلاي بولسىن، — دەپ ەدى قالداربەك، — قولجازباڭدى اكەلىپ تاپسىرعان كۇنى سۇراعان سوماڭدى بەرەيىك. قالاي دەيسىڭ؟ — دەپ بەكسۇلتانعا قاراعان.
بەكسۇلتان بولسا جاڭاعى ءسوزىن قايتالاپ:
— ءبىر جول ولەڭى جوعىن بىلەم عوي، ونداي كولەمدە وتكىزگەنشە قاي زامان، كورەرمىز، — دەگەن دە قويعان.
قويشى، سونىمەن نە كەرەك، الگى كىتابىم سول مەن ايتقان كولەمدە جوسپارعا تۇراقتاپ بەكىدى دە، ەندى ۇياتقا قالماۋ ءۇشىن امالسىز كۇندىز-تۇنى وتىرىپ ولەڭ جازۋعا تۋرا كەلگەن. “بەل-بەلەس” دەيتىن جىر كىتابىم ويدا جوقتا وسىلاي تۋدى دا، 1985 جىلى جارىق كوردى. وزىمە ءالى كۇنگە ىستىق، سۇيكىمدى كىتاپ. قالتاما بۇرىنعىدان قوماقتىراق اقشانىڭ ءتۇسۋىن دە، اقىنمىن-اۋ دەگەن سەزىمنىڭ كوكىرەككە كوبىرەك ۇيالاي باستاۋىن دا ءوز باسىم ۇنەمى وسى كىتابىممەن بايلانىستىرا بەرەتىنىم بار. بۇل — قالداربەكتىڭ ماعان دەپ جاساعان تازا جاقسىلىقتارىنىڭ ءبىرى ەدى.
قالداربەكتىڭ سەرىلىك ءھام سەركەلىك قىرلارى حاقىندا ونىڭ قاسىنا كوپ ەرگەن، كىسىلىگى مەن كىشىلىگىن ۇلگى تۇتىپ ەسەيگەن رۋحاني ءىنىسى — اقىن ەسەنعالي دا جازعان ەكەن، ءبىز دە كوزىمىز كورىپ، كوڭىلىمىزگە تۇيگەنىمىزدى قايتالاپ ايتامىز، تىرىسىندە ءمارت مىنەز جىگىتتىك دەيسىڭ بە، جىگىتشىلىك دەيسىڭ بە، ايتەۋىر وسى جاعىنان ونىڭ الدىنا تۇسە قويساق-اۋ دەگەندى ەشقايسىمىز ويلاعان دا ەمەسپىز. “جالىن” باسپاسىن قۇرۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، ءوزى سونىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى بولعان قابدىكارىم ىدىرىسوۆ ءبىز ءۇشىن قازاقى سەرىلىكتىڭ سول كەزگى ۇلگىسىندەي بولىپ كورىنەتىن، ەسكىدەن كەلە جاتقان سال-سەرىلەردىڭ سوڭقى تۇياعى سياقتاناتىن. سول ءقادىرلى قابەكەسىنىڭ كوزىن كورە قالعان، قاراۋىندا ءجۇرىپ كوپ-كوپ ءتالىم، ونەگە العان قالداربەك ۇستازىنان وزعان شاكىرتشە بۇل جاعىنان باسقامىزعا دەس بەرە قويماعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. ول ءوزى دە بىرگە جۇرگەن از جىل ىشىندە قابەكەڭنەن كوپ ۇيرەنگەنىن، ونىڭ قالاۋىن تاۋىپ، قار دا جاندىرا الاتىن ىسكەرلىگىن، ۇيىمداستىرعىشتىعىن، كەسەك-كەسەك قيمىل-قارەكەتىن، ازامات رەتىندەگى العىرلىعىن ۇنەمى اۋزىنان تاستاماي، بىزدەرگە اڭگىمەلەي جۇرەتىن دە ەدى. العىرلىق پەن الىمدىلىق، ءتىپتى اقىلدىلىق جاعىنان دا الدىنا جان سالمايتىن قالداربەكتىڭ مۇنىسىن دا جىگىتتىڭ جانە ءبىر قىرى شىعار دەپ، ۇندەمەي عانا تىڭدايتىنبىز.
— ءار وبلىستا “جازۋشى” باسپاسىنىڭ كۇندەرىن وتكىزسەك قايتەدى؟ سونى ەڭ الدىمەن تالدىقورعان وبلىسىنان باستاساق دەپ وتىرمىن. سونى ۇيىمداستىرىپ، باسشىلىق جاساۋدى ءوز قولىڭا الشى،— دەپ ەدى بىردە.
ماعان كورسەتىپ جاتقان سەنىمى عوي دەدىم دە، بۇل ىسكە بەل شەشە كىرىسىپ كەتتىم. وبلىستى باسقارىپ جۇرگەن، باسقارىسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرقاتارىنا ەكى-ۇش رەتتەن تەلەفون سوعىپ، كەلىسىپ، كۇن سايىن پىسىقتاي ءتۇسىپ وتىردىم. وبالى نە، ولار دا قولدارىنان كەلگەنىن ايانىپ قالعان جوق.
— مەن قاسىما جەكەن قالييەۆتى الامىن، رەسپۋبليكالىق كىتاپقۇمارلار قوعامىن باسقارادى، سول ءوڭىردىڭ ازاماتى. سەن تاعى كىمدەردى شاقىراسىڭ، و جاعىن ءوزىڭ ءبىل،— دەدى ماعان قالداربەك.
ساعي، تۇمانباي، قايرات، جۇرسىندەردەن ارنايى توپ جاساقتاپ، تالدىقورعان جاققا ەكى-ۇش دۇركىن بارىپ تا قايتتىق. سول قالادا “جازۋشى” اتالاتىن كىتاپ دۇكەنىن دە اشقانبىز. باسپا شىعارعان ءونىمدى ناسيحاتتاۋ، وتكىزۋ، حالىققا جەتكىزۋ جولىنداعى جاقسى ءبىر قادام وسىلاي دا جۇزەگە اسا باستاپ ەدى.
ءبىراق الگى ايتىلعان نارىقپەن بىرگە قالداربەك مىنەزىندە دە كۇرت ءبىر وزگەرىستەر بولا تۇسكەنىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قاسىنا ادەبيەتكە ەشقانداي قاتىسى جوق بىرەۋلەردى، الەكەدەي جالانعان پىسىق جىگىت-جەلەڭ مەن پىسىقاي قاتىن-قالاشتى جيناي باستادى. بىرەر رەت وڭاشا وتىرىپ سويلەسىپ كورىپ ەدىم، سوزىمە دەن قويىپ، قۇلاعىنا ىلمەدى. اسىرەسە باسپا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولا قالعان ءبىر قاتىن قالداربەككە ءسوزى ءوتىمدى بولعانعا ءتىپتى ەركىنسىپ، باسقالاردى بىلاي قويعاندا، باس رەداكتور ورازبەكتىڭ دە ءسوزىن قۇلاققا قىستىرار بولمادى، مەنسىنبەي، جۇرە تىڭدايتىن ادەت شىعاردى. سونىڭ ءبارىن كورە تۇرا، تىڭداي جۇرە قالداربەك تە وعان “قويا-اق قوي!” — دەپ جاق اشپادى. ءبىز سوعان ىزالاندىق. سوندا عوي، مەنىڭ:
اشۋدىڭ بۇلتى جاۋىپ شۇعىلاڭدى،
بىلمەيسىڭ كىمگە بارىپ ۇرىناردى.
قايداعى تارق-تارق كۇلگەن تايتىك قاتىن
تايراڭداپ توبەمىزگە شىعىپ الدى.
قالداربەك باسقا جاققا اتىن بۇردى،
قاعىنىپ-جاعىنعاندى جاقىن قىلدى.
قازاقتىڭ جالقى تۋار اقىنى ەدىك،
قالماي تۇر ءقادىرىمىز قاتىن قۇرلى،
— دەپ ولەڭ دە جازاتىنىم.
ەكى-ۇش شۋماقتان تۇراتىن بۇل ولەڭدى قالداربەكتىڭ وزىنە وقىپ بەرىپ ەدىم، ەداۋىر شامدانىپ، قىزاراقتاپ تا قالدى. اۋىر سوزگە بارىسپاساق تا، ارامىزعا الدەنە سىزات تۇسە باستاعانداي ەدى. ونى بىردەن اڭعاردىم. ءبىراق ايتىلار ءسوز ايتىلىپ كەتتى، ەندى نە ىستەرسىڭ.
باسپاعا مارال ىسقاقبايەۆ ديرەكتورلىق ەتكەن تۇستان بەرى جەكە يەمدەنىپ كەلە جاتقان كىشىگىرىم كابينەتىم بار ەدى. ارا-تۇرا كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندە قالداربەك:
— قاسىڭا تۇرعاندى وتىرعىزساق قايتەدى؟ — دەيتىندى شىعاردى.
تۇرعان توحتاموۆ — وسىنداعى ۇيعىر رەداكسياسىن باسقاراتىن. ول ازاردا-بەزەر بولىپ، “ءوز ورنىمدا، ءوز قىزمەتكەرلەرىممەن بىرگە وتىرا بەرەيىنگە” كوشتى.
— ەندەشە تورتايدى وتىرعىز،— دەدى تاعى بىردە.
تورتاي ءسادۋاقاسوۆ مەن باسقاراتىن ءبولىمنىڭ قىزمەتكەرى بولاتىن. ول دا ات تونىن الا قاشتى: “سول ۇيرەنگەن ورتامدا وتىرا بەرەيىنشى، اعا!” — دەپ، كونگىسى كەلمەدى.
بۇل كەزدە (1991 جىلدىڭ كۇزى عوي دەيمىن) قالداربەك قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سايلانىپ، قازىرگى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. سونى مەگزەپ:
— قالەكە، ءۇش جەردە اتشاپتىرىم ءۇش كابينەتكە يە بولىپ وتىرسىڭ عوي، وسى ءبىر قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي بولمەگە ەگىن ەگەسىڭ بە، نە كورىندى سونشا تارىلىپ؟ — دەپ تە قالعانىم بار. ول تاعى دا كوڭىلىنە اۋىر الىپ، رەنجىپ قالعانداي كورىنگەن.
سول ءبىر ارەدىكتە قالداربەك ەكەۋمىزدىڭ كىتاپ تاراتۋ جونىندە قاتار وتىرىپ تەلەديداردان سۇحبات بەرگەنىمىز دە بار ەدى. سول حاباردى بىرگە كورىپ وتىرعان كەنجە بالام: “مىنا كىسى نەگە سىزگە سونشالىق جەك كورە قارايدى؟” — دەپ ەدى ءبىرتۇرلى تىكسىنىپ.
وزىمە دە سولاي كورىنگەسىن، ەرتەسىندە الگى ءجايتتى قالداربەككە ايتتىم. ول ءوزى دە بايقاعان ەكەن. “ءاي، ءسىرا، شارشاپ جۇرگەندىكى-اۋ دەيمىن، ءوزىم دە ىڭعايسىزدانىپ قالدىم، كوڭىلىڭە الما، قايتەسىڭ!” — دەگەنى بار-تىن.
وسى جانە بۇدان باسقا دا ءارتۇرلى رەنىش-وكپەلەر جينالا بەرىپ، بۇدان ارگى قىزمەتتىڭ قيۋى كەتە باستاعان سوڭ مەن دە ويلانا كەلە اشتان ءولىپ، كوشتەن قالا قويماسپىن، ەسىم باردا ەلىمدى تابايىن دەپ، ءبىر كۇنى ورازبەك ارقىلى شىعارمالارىمنىڭ ەكى تومدىعىنا شارت جاساتتىرىپ الدىم دا، ون بەس جىل باۋىر باسقان باسپامنان ءبىرجولا كەتىپ تىندىم.
قالداربەك تە مەنى ىزدەي قويمادى. مەن دە ودان الىسىراق جۇرۋگە تىرىسىپ، ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىت وتكىزىپ الدىم-اۋ دەيمىن، ءبىر كۇنى ەرتەلەتىپ ول ماعان ءوزى تەلەفون سوقتى. “ءقازىر ساعان قاسىمدى (جۇرگىزۋشىسى) جىبەرەم، ماعان كەلىپ كەتشى»،— دەدى.
مەن الدەنەنى سىلتاۋراتا باستاپ ەدىم، ول: “قاسىم بارىپ تا قالعان شىعار، كەلىپ كەت!” — دەپ قىسقا قايىردى تاعى دا.
انە-مىنە دەگەنشە قاسىم دا ەسىك قاقتى. “قالاعام ءسىزدى قايتكەندە دە الىپ كەل، دەپ جىبەردى. ءجۇرىڭىز، اعا”،— دەپ ول دا بولمادى.
بارسام، قالداربەكتىڭ قاسىندا ۋاقاپ قىدىرحانوۆ بار ەكەن، كەشىرىم سۇراپ، ونىمەن قوشتاستى دا، ءبىز وڭاشا قالا بەرگەنبىز.
سول كۇنى ونىڭ كابينەتىنەن كۇن ەڭكەيە شىقتىق-اۋ دەيمىن...
— قاي جاقتان سىڭگەن ءسوز ەكەنىن بىلمەيمىن، ورىستا ءبىر “ەيفوريا” دەگەن ۇعىم بار، ساكەن،— دەگەن ەدى سوندا قالداربەك، — قازاقشالاساق — ارعى جاعىندا استامدىق پا، اسقاندىق پا، كوڭىلدىڭ الدەنە تابىسقا بولا لەپىرە شالقۋى ما، بىلمەيمىن، مەن دە جوق جەردەن سول ەيفوريا شالىعىنا ۇرىنعانمىن-اۋ دەيمىن. ايتپەسە، سول ءبىر شاعىن كابينەتتى ساعان قيماستاي نە كورىنىپتى. ءوزىم دە ءالى كۇنگە دەيىن سونىڭ ۇشىعىنا شىعا الار ەمەسپىن. ءبارىن ۇمىتايىقشى، زامانداسپىز عوي، قاتار جۇرەيىكشى بۇرىنعىداي.
مەن نە دەيىن. جالپى قالداربەككە وكپەلەپ تە بولمايتىن ەدى. كەيدە ءبىر الگىندەي ىشكە سىيماس قىلىعى ءۇشىن ىزادان جارىلارداي بولىپ، جاعادان الا كەتۋگە تاياپ قالىپ، الدىنا باراتىنىم بولۋشى ەدى. ول سونى كۇندىك جەردەن سەزە قويادى دا، الدى-ارتىڭدى تۇگەل وراپ، جايماشۋاقتاندىرا، مايموڭكەلەي كەلە ءوزىڭدى تازا جۇباتىپ، مۇلدەپ رازى قىلىپ جىبەرەر ەدى. ريزا بولاتىنىڭ سونشالىق، ىرجيا كۇلىپ كەتىپ بارا جاتىپ، بىلاي شىعا ويلايتىن ەڭ: “وۋ، وسى مەن نە ءۇشىن كەلىپ ەدىم، نە ءبىتىردىم ءوزى، نە تىندىردىم؟!” — دەپ. سوندا عانا بارىپ قالداربەككە ەمەس، وزىڭە-وزىڭ رەنجيتىنسىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ جەيتىنسىڭ. الگى ءبىر اڭگىمەدەن كەيىن، جاڭاعى جايماشۋاق ازىلدەن كەيىن قايتا كىجىنىپ بارمايسىڭ عوي الدىنا.
وسى ماندەس تاعى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. 1999 جىلى ول مەنى تۇركياعا ەرتىپ الىپ باردى. ون شاقتى ادام ەدىك. وزىمەن بىرگە قازاق قاۋىمداستىعىندا ىستەيتىن ءسۇلتانالى، قايسار سياقتى جىگىتتەر، سىرتتان قوسىلعان تەك قاجىمحان ءماسىموۆ دەيتىن، بۇرىننان بىزگە ەتەنە تانىس، تاعى ءبىر دوسى بار. تۇرىك جەرىن ون كۇن ءجۇرىپ اسىقپاي ەركىن ارالادىق.
ستامبۋل، يزمير، ساليحلي سياقتى ۇلكەن-كىشى قالالاردىڭ ءبارىن ارالادىق. كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ، ماعان ءبارى قىزىق ەدى. قالداربەك مۇندا دا ءوز اۋىلىندا جۇرگەندەي الشاڭداي باسادى ەكەن. توبىمىزبەن بارىپ كوپتەگەن قازاق، تۇرىك ۇيلەرىندە قوناقتا بولدىق. ءوزىن جەكەلەي شاقىرعان تامىر-تانىستارىنىڭ ۇيلەرىنە دە مەنى قاسىنان قالدىرماي ەرتىپ بارىپ ءجۇردى.
الماتىعا ەرتەڭ قايتامىز دەگەن كۇنى ول مەنى ءبىر ادامدارعا قوسىپ، ءوزىمىز تۇسكەن قوناقۇيگە جەتكىزىپ سالۋدى تاپسىردى دا: “مەن ەرتەڭ ەرتە بارام ساعان، تىرپ ەتپەي مەنى توسىپ وتىرا بەر، اسىقپاي بىرەر ساعات دۇكەن ارالاپ، بالا-شاعاعا سالەم-ساۋقات الامىز دا، اۋەجايعا تارتامىز”،— دەپ، ءوزى قالىپ قويعان.
ەرتەسىندە مەن ونى سارىلىپ ال كەپ كۇتەيىن. دۇكەن ارالاۋ قايدا، تاماق ىشۋگە دە بارا المادىق. شىعىپ كەتسەم، ول مەنى ىزدەپ قالاتىنداي كورىنەدى. ءوز باسىم بەس جاسار بالاعا دا ۋادە بەرسەم، سونى بۇلجىتپاي ورىنداۋدى پارىز سانايتىن اداممىن.
ساسكە بولدى، ءتۇس بولدى، كۇن ەكىندىگە اۋىپ بارادى. سول كەزدە بارىپ: “ال، كەتتىك، دايىنسىڭ با، اۋەجايعا تارتامىز؟!”، — دەپ قالداربەگىم كەلىپ تۇر. قاسىندا ونى شىعارىپ سالىپ جۇرگەن ءبىر توپ تۇرىك، قازاعى بار ەكەن، جايىمەن تۇرماي مەنىڭ دەگبىرىمدى الىپ بارادى. “اۋ، سەنىڭ كەشەگى ۋادەڭ قايدا؟ — دەيمىن مەن اشۋعا بۋلىعىپ. — بالا-شاعاعا تابەرىك تە الا الماي، كۇنى بويعى مەنىڭ اش وتىرىسىم مىناۋ”. ونىڭ ويىنا تۇك كىرىپ شىعار ەمەس. رەنجىتىپ الدىم-اۋ، بۇل دا ءوزىم سەكىلدى اجەپتاۋىر كىسى ەدى-اۋ دەگەن وي قاپەرىندە جوق. اۋەجايعا جەتكەنشە دە، ودان كەيىن دە ءلام-ميم دەسىپ، ءتىس جارعان جوقپىز. وكپەم قارا قازانداي. سول جەردەن ۋاق-تۇيەك ول-پۇل ساتىپ الدىم دا، سەرىكتەرىمە ىلەسە ۇشاققا وتىردىم.
ءبىز مىنگەن ۇشاق اقتاۋ ارقىلى ۇشادى ەكەن. سوندا ءسال-پال ايالداپ، ۇشاققا قايتا مىنگەندە، قالداربەك الدىڭعى جاقتا وتىرعان مەنىڭ قاسىما كەلىپ جايعاستى. قولىندا وراۋلى اردەنەلەرى بار ەكەن، ءبىر شولمەك “سميرنوۆ” اراعىن، تىسكە باسار تاعى بىردەڭەلەرىن الىپ، اۋزىن اشا باستادى. الدى-ارتىمدى وراپ، ارقامنان قاعا وتىرىپ، كىناسىن جۋىپ-شايعانداي پيعىل تانىتقاسىن، قايدا بارايىن، مەن تاعى دا جايىلىپ سالا بەردىم. مانا قوناقۇيدە وتىرىپ، ول جوقتا وزىنە ارناپ جازعان ولەڭىم بار ەدى، ەندى سونى وقىپ بەردىم. ولەڭدى بىرگە وتىرىپ تىڭداعان قاجىمحان ءماسىموۆ جان قالتاسىنا سالىپ الىپ، بەرمەي قويدى. ەسىمدە تەك:
ىشەتىن جىگىت ەدىم اس تاڭداتىپ،
ۇشقانى وسى ما الدە باستان باقىت، —
قالداربەك مەنى تاستاپ قايدا كەتتىڭ،
جاتىرمىن ستامبۋلدا اشتان قاتىپ؟!
اكەلىپ سالىپ مەنى ءۇي قاسىنا،
جوق بولدى قيماسى دا، سىيلاسى دا،
ەرجاننىڭ “سميرنوۆىن” ىشپەۋشى ەدىم،
قور بولدىم تۇركيانىڭ “بيراسىنا”.
بۇل كۇندە قارىن دا ساۋ، قالتا دا ساۋ،
قالداربەك، دوسىڭ ەم عوي تارپاڭ، اساۋ.
بۇگىنگى قارا قازان قالىڭ وكپەم،
تاي سويىپ بەرەم بەسەڭ تارقاماس-اۋ!
دەگەن بىرەر شۋماعى عانا قالىپتى. مۇنداعى اتى اتالعان ەرجان دەگەن جىگىت سول قاۋىمداستىق اتىنان بىزبەن ساپارلاس بولىپ بارعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى دە، “سميرنوۆ” سول كەزگى اراقتىڭ ءتۇرى، ال “بيرا” دەپ تۇرىكتە سىرانى ايتادى ەكەن. ءسىرا، الماننان اۋىسقان ءسوز بولسا كەرەك.
ۇشاقتىڭ ىشىندە الگى شولمەكتى تاۋىسقانشا قالداربەك ءوز ومىرىنەن ەداۋىر حيكايات شەرتكەن. سوندا بارىپ مەن ونىڭ “قوشتاسقىم كەلمەيدى”، “تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن”، “كوكەم ەكەۋمىز” دەيتىن شىعارمالارىن تەرەڭدەي تۇسىنە تۇسكەندەي بولعانمىن. جانە ءبىر بايقاعانىم، ەگەر قالداربەكتىن وزىنە-وزى كوڭىلى ءبىر تولماسا — ءدال وسى شىعارماشىلىعى تۇرعىسىنان تولمادى عوي دەيمىن. ويتكەنى ول قانشاما اشىلا سىرلاسىپ وتىرعاندا دا ءوز كىتاپتارى جايىندا ءسوز قوزعامايتىن. باسقامىز بولساق زاۋدە ءبىر جازعان-سىزعاندارىمىز جاريالانا قالعاندا جۇمىرتقا تاپقان مەكيەنشە كۇربيىپ، “وسىنى جۇرت كوردى مە ەكەن، وقىدى مە ەكەن، نە دەر ەكەن؟” — دەپ، قىت-قىتتاپ تا بىتەمىز عوي. ول بولسا ءتىپتى باسقالار تۋراسىنداعى اڭگىمەگە دە ەرىكسىز ارالاسا قالعان كۇننىڭ وزىندە ازدى-كەم پىكىر ايتىپ، ءسوز قوسىپ قالار ەدى دە، ءوزى تۋرالى ەشقاشان “مەندە دە مىنالار بار، مىنالار بار” دەپ، كوزگە ۇرۋعا استە ۇزدىگە قويمايتىن.
ايتپەگەن كۇندە، ونىڭ جازۋشىلىعى دا ءوز تۇستاستارىنىڭ ەشقايسىسىنان كەم ءتۇسىپ جاتپاعانىن دوستارى دا، دوس ەمەستەرى دە الدەقاشان مويىنداپ قويعان-دى. سوناۋ ءبىر جىلدارى مۇحتار ماعاۋين ەكەۋمىز تاراس شيەۆچەنكونىڭ 175 جىلدىعىن تويلاسۋعا ۋكرايناعا بارىپ، ازدى كۇن ساپارلاس بولعانىمىز بار ەدى. سونداعى ءبىر ءسوزدىڭ رەتىنە قاراي مەن مۇحتاردان: “وسى قالداربەكپەن جاقىن جۇرەسىڭ عوي، جازۋشىلىعىن قالاي باعالايسىڭ سونىڭ؟” — دەپ سۇراي سالعانىم بار ەدى. سوندا جوپشەندىنى بويىنا شاق كورە قويمايتىن مۇحتار: «قالايى جوق، بۇل جاقسى جازۋشى، ءوز بەتى، وزىندىك ءستيلى، وزگەگە ۇقسامايتىن قولتاڭباسى بار» — دەگەندى كەسىپ ايتقان بولاتىن.
كەيىن قالداربەك شىعارمالارىن وقي ءجۇرىپ مەن دە ونىڭ قيىننان قيىستىرار شەبەرلىگىنە، نىساناعا العان تاقىرىبىن بارىنشا ەركىن يگەرە وتىرىپ، وقيعانىڭ قيسىنىن بۇلىڭعىر، بۇلدىرسىز تابا بىلەتىندىگىنە دە ءتانتى بولا تۇسكەنىم بار ەدى.
ول مەنى قىتايداعى ءۇرىمجى، قۇلجا قالالارىنا ەرتىپ اپاردى، تالدىقورعان ءوڭىرىن وندى-سولدى ەركىن-اق ارالادىق، بىرنەشە دۇركىن ونىڭ تۋعان وبلىسى — شىمكەنتتە دە بولدىق. سوندا قاي قالاعا بارماسىن، قاي ۇيگە كىرمەسىن — قالداربەكتى ءدايىم عانا حان كوتەرىپ الىپ جاتقان ەلدى كورۋشى ەدىك. قازاقتا: «اعايىنعا ءقادىرىم جوق — بەتىمدى كورەدى» — دەگەن دە ءبىر ءسوز بار عوي. قالداربەكتىڭ وزىمەن تۋمالاس، ءتىپتى رۋلاس اعايىن-دوستارى اراسىندا دا اسا سىيلى ەكەنىن دە كورە قالعان ادامدارىمىز. 1997 جىلى عوي دەيمىن، ول ءبىزدى جەتىسايعا شاقىردى. تۇمانباي مولداعالييەۆ، باقىت ساربالايەۆ، قۋانىشباي قۇرمانعالييەۆتار بار، شىمكەنتتەن مارحابات بايعۇت قوسىلعان، ۇلكەن توپ بولىپ سول جاقتا ەكى-ۇش كۇن ءجۇرىپ قايتىپ ەدىك. سوندا كوزىم جەتكەنى، ەلى دە، جەرى دە ونى قاتتى قادىرلەپ، باعالايدى ەكەن. بۇل جەردە مەن ول كيگەن شاپاننىڭ سانىن ايتىپ، تەمىرى بار، تۇلىگى-كۇلىگى بار — مىنگەن تۇلپارلارىنىڭ تۇگىن تۇستەپ جاتپاي-اق قويايىن، سول ەكى-ۇش كۇن بويىنا جەتىسايدىڭ ۇلكەن-كىشىسى، جاقىن مانداگى اۋدانداردان ات سابىلتىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ استا-توك ىقىلاس-پەيىلىن كورگەندەگى دوس ءۇشىن ماقتانىشىمىزدىڭ قانشالىق شالقىنعانىن جەتكىزە السام دا جەتەر. سول كەزدە جەتىسايدا مەن بۇرىننان بىلەتىن بايقوجا بايازيتوۆ دەيتىن اقىن اعامىز تۇراتىن ەدى، ءبىر وڭاشالانا بەرگەن تۇستا مەن سو كىسىدەن: « كەشەلى بەرى قۇراق ۇشا قىزمەت كورسەتىپ، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي زىر جۇگىرىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبارى دە قالداربەكتىڭ تۋىس-تۋماسى ما؟» — دەپ سۇراعان ەدىم. سوندا باكەڭ: “بۇل جەردە ونىڭ اسا ءبىر قيىسپاس ەت-جاقىن اعايىنى دا، ەكى تۋىپ ءبىر قالعانى دا جوق. وسى ەلدىڭ بەس-التى ءقادىرلى اقساقالى باس قوسىپ، اقىلداسا كەلىپ: “ارامىزدان سۋىرىلا شىققان ۇزدىك ءبىر ۇلىمىز عوي، ەل ەمەسپىز بە، كوڭىلىن وسىلاي دا ءبىر كوتەرىپ قويالىق تا!” دەسىپ ءبىر توپ جولداستارىمەن كەلىپ، ەل-جۇرتىمەن كەزدەسىپ قايتۋىن سۇراعانبىز. ءبارى سونىڭ اسەرى، وسىنداعى بەتكە شىعار ۇل-قىزدارىمىزدى تۇپ-تۇگەل جۇمىلدىرا ءجۇرىپ، جاساپ جاتقان شارۋامىز، قاراعىم”،— دەگەن بولاتىن ماعان.
مەن تاڭىرقاعام دا قويعامىن.
ءىى
ال ونىڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋى دا ءوز الدىنا تۇتاس ءبىر اڭگىمەگە وزەك بولۋعا جورار ەدى. ول تۋراسىندا بىزگە دەيىن دە جازعاندار كوپ، بىزدەن كەيىن دە جازىلا جاتار. ۇڭعىل-شۇڭعىلىن قاۋزاماي-اق، ءوزىمىز كۋاسى بولعان جاعىنا عانا ايالدايىق. قولدا باردىڭ ءوزىن ۇقساتا الماي جاتقان ول تۇستا جوقتان بار جاساۋ، ەلدىڭ ويىنا كەلمەگەن وسىنداي جاڭادان بىرلەستىك قۇرۋ استە وڭاي دەپ پە ەدىڭ. ول دا قالداربەك سىندى ارنەنى الدىن-الا بولجاي بىلەتىن سۇڭعىلالاردىڭ عانا قولىنان كەلەر ءىس ەدى. ول ۇيقى-كۇلكىنى، دەمالىس، تىنىعۋ دەگەندى ءبىرجولا ەسىنەن شىعارا ءجۇرىپ، ءبىراز ۋاقىتقا ءتىپتى باسپاداعى ءىسىن دە، جازۋشىلار وداعىنداعى شارۋاسىن دا قۇرباندىققا شالا ءجۇرىپ، اقىرى بۇل ۇيىمدى دا ءتورت اياعىنان تىك تۇرعىزا ءبىلدى. ءوزى دە قاتتى شارشاپ ءجۇردى. “بالامنىڭ ءوزى: “پاپا، جۇمىستان باسقا دا تىرلىكتىڭ قىزىعى بار ەمەس پە؟” — دەيدى” دەپ تە ءبىر ويدى بولىسكەنى بار ەدى سول كەزدە.
ءبىر زاماندارداعى ۆل. ماياكوۆسكييدىڭ ءسوزىن ءوز ىڭعايىمىزعا ورايلاستىرا ايتساق، قاۋىمداستىق دەسەك ەسىمىزگە قالداربەك، قالداربەك دەسەك — سول قاۋىمداستىق ءتۇسۋشى ەدى عوي. ويتكەنى ول وسىندا ءجۇرىپ باستىق بولۋدىڭ دا، باسقارا ءبىلۋدىڭ دە ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلىپ ەدى. بۇل قاۋىمداستىقتىڭ قىزمەتى ءالى قانشا سوزىلارىن مەن انىق كەسىپ ايتا المايمىن، سويتسە دە، بۇدان ءارى بۇل ۇيىمدى “قالداربەك قۇرعان قاۋىمداستىق” اتاسا دا بولار ەدى-اۋ دەپ تە ويلاي بەرەمىن كەيدە مەن. قالاي بولار ەدى؟ ويلانىپ كورگەندەر بار ما ەكەن؟
ءىىى
قالداربەك ەكەۋمىز العاش رەت 1960 جىلى سول كەزگى “لەنينشىل جاس” گازەتىنىڭ قارا ششاڭىراعى استىندا تانىسىپ، تابىسقان بولاتىنبىز. مەنىڭ بۇل رەداكسيادا ىستەي باستاعانىما التى-جەتى اي بولىپ قالعان ەدى، بۇرىن ارا-تۇرا جازعان-سىزعانىن الىپ كەلىپ تۇراتىن قالداربەك تە اقىرى ءبىر كۇنى “زاڭدى قىزمەتكەر” رەتىندە قاتارىمىزعا قوسىلعان. ول ءوزىنىڭ سىمباتتى دا سىپتىعىر ءتۇر-تۇلعا، سىپايى مىنەزىمەن ءبىزدىڭ ارامىزعا بىردەن-اق سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتىپ جۇرە بەردى. بىزدە دە، كورشىلەس ورنالاسقان باسقا دا جاستار رەداكسيالارىندا جاستارى شامالاس قىز-بوزبالا بارشىلىق ەدى. ويىن-ساۋىق، توي-دۋمانداردا ۇنەمى بىرگە جۇرۋگە تىرىساتىنبىز. بويجەتكەن قىزداردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى ءاربىر سەنبى، جەكسەنبى سايىن وتىرىك پە، شىن با، ايتەۋىر تۋعان كۇندەرىن تويلاپ جاتاتىن. سونداي باس قوسۋدان ءبىز دە شەت قالمايتىن ەدىك. ارامىزعا قالداربەك كەلىپ قوسىلعالى ءبارىنىڭ ۇيتقىسى دا، ۇيىمداستىرۋشىسى دا سول بولۋعا اينالدى.
توپتالىپ كەيدە كينوعا، تەاترلارعا باراتىن ەدىك. وندا دا الدىمىزعا كوسەم سالىپ قالداربەكتى ۇستايمىز. بيلەت بولماي قالعان جەردە ءبىزدىڭ قىزمەت كۋالىكتەرىمىزدى جيناپ الادى دا، ىشكە كىرىپ كەتىپ، ءبارىن دە ءوزى رەتتەپ جۇرەدى.
سول كەزدە رەداكسيانىڭ ءدال تۇبىندەگى، كەيىن “زاڭعار” دەپ اتالعان ورتالىق امبەباپ دۇكەن اشىلعان بولاتىن. قالداربەكتىڭ وندا دا تامىر-تانىستارى كوپ، كەيدە سوندا ءبىزدى دە ەرتىپ الىپ بارىپ، قوياردا-قويماي ءجۇرىپ كويلەك-كونشەك، سول كەزدىڭ موداسىنا لايىق جاڭا گالستۋك الدىرادى.
ءوزى بولسا امىسە ۇزىن دا اشاڭ بويىنا جاراسىمدى كوستيۋم-شالبار، ينەدەن جاڭا شىققانداي كويلەك كيىپ، ۇنەمى گالستۋك تاعىپ جۇرەدى. جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جاستار ەدىك قوي، بىر-بىرىمىزدەن ءجون سۇراسىپ تا جاتپايتىنبىز. ءبىراق قالداربەكتىڭ ءۇستى-باسىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ: “ءاي، نە دە بولسا كولحوز باستىعى ما، باسقا ما، اۋقاتتى بىرەۋدىڭ بالاسىسىڭ-اۋ!” دەپ ويلايتىن ەدىك.
قالداربەك كوپ جازاتىن. سالا-قۇلاش ەتىپ اكەلگەن ماقالالارىن ءبولىم باستىقتارى كەيدە كوبىرەك كۇزەپ تە جىبەرەتىن ەدى. سوندايدا ونىڭ تىز ەتە قىزاراقتاي قالاتىنىن دا بايقاۋشى ەدىم. ءبىراق ونىسىن كوپ اڭعارتا قويمايدى، جىلى جىميىپ، ازىلگە بۇرىپ، سول ساتىندە-اق جايماشۋاقتاندىرىپ جىبەرەتىن.
ءبىر-بىرىمىزدى ءبىلىسىپ، سىرلاسا، سىيلاسا باستاعان كەزدە، ءبىر جىلعا جەتپەي الدەنە سەبەپپەن مەن ەلگە كەتىپ قالدىم دا، ول كەزدە “كىمدى كورسەڭ ءبارى دوس”، جاڭا ورتا، جاڭا تانىستار تابىلىپ، وتكەندى ۇمىتتىرىپ تا جىبەرگەندەي ەدى.
اراعا وننان استام جىل سالىپ، الماتىعا قايتا ورالعاندا قالداربەك “ءبىلىم جانە ەڭبەك” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ەكەن. ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعى الدىنان ويدا-جوقتا ۇشىراسا كەتتى. استىندا اۆتوكولىگى بار ەكەن. مەن ءالى تالدىقورعاننان كوشىپ كەلە الماي، “الماتى” ءقوناقۇيىن پانالاپ جۇرگەنمىن. “ءجۇر، اپارىپ سالايىن” — دەدى قالداربەك، — “وۋ، مىنە، ءتيىپ تۇر عوي، اۋرەلەنىپ قايتەسىڭ، جاياۋ-اق بارام” دەگەنىمە قاراماي قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ، جاتىن جايىما الىپ كەلدى. كولىگىن قايىرىپ جىبەردى دە، ەكەۋمىز اۋقاتتانىپ الايىق دەپ، ءدامحاناعا بۇرىلعانبىز...
بايقايمىن، بۇل كەزدە ول ابدەن ىسىلعان، ءجۇرىس-تۇرىسى بۇرىنعىدان دا شيراعان، باسشى بولۋعا لايىق كەلبەتتى جۇزىنە سۇستىڭ دا، سەستىڭ دە بوياۋى قالىڭ جۇعا باستاعان ساقا جىگىت بولىپتى. ماعان ۇقساپ بىردەن ىشكى سىرىن اقتارىپ، اشىلا قويعان جوق. “قايتا ورالعانىڭ جاقسى بولعان ەكەن، “قايدا ءجۇر، نەعىپ ءجۇر؟” دەپ ارا-تۇرا ويلاپ تا قويۋشى ەدىم، ەندى كەزىگىپ تۇراتىن بولدىق” — دەگەندى ايتتى.
ءىۇ
سودان كەيىنگى تىرلىگى ول ارامىزدان كەتكەنشە كوز الدىمىزدا ءوتىپ ەدى دەسە دە بولعانداي.
جوعارىداعى اڭگىمەلەردەن دە اڭعارىلىپ قالىپ جاتقان شىعار، ارا-تۇرا ازدى-كەم ءجۇز شايىسىپ، ارامىز الشاقتاي تۇسكەننىڭ وزىندە دە ول قاشان بولسىن ماعان كومەك قولىن سوزىپ، جاردەمگە كەلۋدەن قاشقالاقتاعان ەمەس. ءتىپتى سوناۋ ءبىر جىلدارى مەن حالىق دەپۋتاتتىعىنا سايلاناردا الدەنەشە رەت استىما كولىگىن بەرىپ، قاسىما بىردە قاسىم قايسەنوۆ اعامىزدى، بىردە ءامينا نۇعمانوۆا اپايىمىزدى، تاعى بىردە نۇكەش ءبادىعۇلوۆ پەن يسرايل ساپاربايدى قوسىپ، سوڭىنان ءوزى دە قاداعالاپ، جاناشىر، جانكۇيەرىمە اينالىپ ەدى. العاشقى ءبىر تۋردان كەيىن جەتىمسىزدەۋ داۋىس الىپ قالعان مەن: “ەندى سول جاققا بارماي-اق، قورىتىندىسىن الماتىدا جاتىپ-اق كۇتسەم قايتەدى؟” دەگەنىمدە: “و نە دەگەنىڭ، باستاماۋ كەرەك ەدى، باستاعان ەكەنسىڭ اقىرىنا دەيىن كۇرەسىپ باعۋ كەرەك. بەت كورسە — ءجۇز ۇيالادى، سايلاۋشىلارىڭنىڭ جانىنان تابىل!” — دەپ مەنى بولماي وتىرىپ جولعا سالىپ جىبەرگەن. سول سايلاۋ وتەتىن كۇنى قالداربەك پەن بەكسۇلتان وڭتۇستىك كورەيادان قايتقان ەكەن. “ۇشاق ۇستىندە وتىرىپ وقتىن-وقتىن: “بۇگىن ساكەننىڭ سايلاۋى ەدى، قالاي بولدى ەكەن؟” دەپ ايتا بەردى”،— دەپ ەدى كەيىن ماعان بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ.
ول — رومانتيك تە، رەاليست تە ەدى. سوندىقتان دا، سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانا بارىپ سۇيىلىپ كەتەتىن ۋادەنى دە لاق ەتكىزە كوپ بەرەتىن. سول ۋادە ۇدەسىنەن شىعا الماي، ءوزى سودان دا قىسىلىپ، سىرعاقتاي بەرگەن كەزىندە وعان وكپەلەۋشىلەر دە كوبەيە تۇسەتىن. ءوزىمىز دە سويتكەنبىز. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە.
سوڭعى ءبىر رەت ءوزىم الپىس جاسقا تولىپ جاتقان تۇستا قاتتى كوڭىلىم قالعانى بار. سەبەبىن تارقاتىپ جاتپاي-اق قويايىن. وعان كۋا قۋانىشباي قۇرمانعالي مەن تىلەك داۋلەتوۆ ەدى، بۇل جولى ول مەنى تىپتەن تىعىرىققا تىرەي جازداعان. كورمەستەي بولىپ كەتىپ، بىرەر جىلدان سوڭ عانا بارىپ، قايتا قالىبىمىزعا كەلگەندەي بولعانبىز. الگى ەركىنبايدىڭ ايتىپ جۇرگەنى دە سول تۇستاعى اڭگىمەلەر ەدى عوي.
قالاي دەگەنمەن دە، قالداربەك زامانىنان وزا تۋعان سيرەك ازاماتتاردىڭ ءبىرى ەدى. كوبىمىزدەن-اق توبەسى بيىك تۇراتىن. بارىنەن دە بۇرىن جان-دۇنيەسى تازا ازامات ەدى.
قالداربەك جايىندا ايتارىم كوپ-اق قوي، ءبارى ءبىر ماقالا اۋقىمىنا سيا دا قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. سوندىقتان اڭگىمە سوڭىن تاعى دا ءبىر قايىرا تاتۋلاسقاندا وزىنە وقىپ بەرگەن، 1996 جىلى ماۋسىم ايىندا جازىلعان ارناۋ ولەڭىممەن اياقتاسام دەپ وتىرمىن.
سال دا سەن،
سەرى دە سەن،
سەركە دە سەن،
جال دا سەن،
جايا دا سەن،
جەلكە دە سەن.
اتاعىڭ التى الاشتان ءارى اسىپ ءبىر،
بويىڭا جاراسىپ تۇر ەركەلەسەڭ.
شەندى دە،
شەكپەندى دە،
شەشەن دە سەن.
كىم قارسى — نوسەرلەسەڭ،
وسەم دەسەڭ.
ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى جىگىت-اق بوپ،
تانىلىپ بولدىڭ ابدەن وسى ەلگە سەن!
توپ باستار تورە دە سەن،
توردە — كوسەم،
الدىڭدى اقجايىقتان كەم دەمەس ەم.
“اقىلى كول-داريا،
كوڭىلى كوكتەم،
كەمەڭگەر دوسىم بار!” — دەپ مەن دە بوسەم.
تارتپاعان بويى الاسا، ويى باسەڭ،
كەسكەكتى كەسەك ەردىڭ سويى دا سەن.
اسپاننان مىڭ ءبىر پالە جاۋساداعى
قادىرلەر حالقىڭ باردا —
مويىما سەن!
قارسى الار قايدا بارساڭ جۇرت ەلەڭدەپ،
سەن كىرەر اقسارايلار... كۇركەدەن كوپ.
ىسىرىپ كەدەرگىنى يىعىڭمەن،
كورمەدىڭ بيىگىڭنەن ءبىر تومەندەپ.
سىيلىسىڭ بالاعا دا، نار اعاعا،
كۇيلىسىڭ قالادا دا، دالادا دا.
“ءقادىرلى قالداربەك!” — دەپ قارسى الادى،
قاي ەلدى، قانشا جەردى ارالاما.
كول دە سەن، كولدە جۇزەر كەمە دە سەن،
(كولشىكتى مەن ءوزىم دە ەلەمەس ەم)،
سامعاي بەر بيىگىڭدە، ءقادىرلى دوس،
ءبىز ءۇشىن سەن كەرەكسىڭ نەگە دەسەڭ!،
— دەپ اياقتالار ەدى ول ولەڭ.
قايتالاپ ايتسام، قاتارىمىزدا، قاسىمىزدا قالداربەكتىڭ ءجۇرۋى كەرەك-اق ەدى! ءجيى-جيى جوقتاي بەرەتىنىمىز دە سودان.
ويتكەنى، ونىڭ ورنى ويسىراپ قانا قالا بەرگەن بولاتىن...
You Might Also Like
-
تەمىرجان بازاربايەۆ — ءبىزدىڭ ەلدەن شىققان ايگىلى سازگەر ەدى، كومپوزيتور. كوپ سوزگە جوق، وزىمەن ءوزى بولىپ، ۇندەمەي جۇرە بەرەتىن، كوزگە ءتۇسىپ قالسام دەگەندى مۇلدەم ويلامايتىن قاراپايىم دا مومىن ...
