مۇقاعالي تۋرالى ءسوز
ءى
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «جالىن» باسپاسى اعايىن-تۋىس، قالامداستارى مەن زامانداستارىنىڭ مۇقاعالي ماقاتايەۆ جايىنداعى ەستەلىكتەرىن جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعانى بار ەدى. سول كىتاپتى باسپاعا دايىنداۋ كەزىندە دە، ودان كەيىندە دە اڭگىمەمىز ۇدايى عانا جاراسىپ جۇرەتىن اقىن ىنىلەرىمىزدىڭ ءبىرى ايتاقىن ءابدىقال ماعان دا نەشە دۇركىن قولقا سالىپ، مۇقاڭ جونىندە بىلەتىنىمدى، كورىپ، كوڭىلگە تۇيگەندەرىمدى جازىپ بەرۋىمدى ءوتىنىپ، ەداۋىر مازالاعان بولاتىن. ءبىراق دەر كەزى موينىم دا جار بەرە قويماي، ونىڭ ۇستىنە سول كەزگى كوڭىل-كۇيىم دە ءوز ەركىمە جىبەرمەي، كەلىسە تۇرا كەيىنگە سىرعىتا بەرگەن ەدىم. ونىڭ ۇستىنە اقىننىڭ الپىس جىلدىعى قارساڭىندا (1991 جىلدىڭ باستاپقى كەزى) تاعى دا سول ايتاقىننىڭ قولقالاۋىمەن الدەنەشە رەت تەلەديداردان دا سويلەپ، ءبىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى كەزدەسۋلەرگە دە قاتىسقانمىن، ءوزىمنىڭ مۇقاعالي اقىنمەن ازدى-كوپتى بىرگە جۇرگەن، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان كەزدەرىم جايىندا ايتا كەلىپ، ول كەزدەسۋلەردىڭ كوبى نەگىزىنەن سىراحانالار ماڭىندا، بۋفەتتەر مەن رەستورانداردا، شولمەگى مولىراق داستارقان باسىندا بولعانىن ايتامىن دەپ، سول كەزگى اينالاسىنا ەكى شوقىپ، ءبىر قاراپ داعدىلانعان، «اۋىزدارىنا اسا ساق» اعالارىمنان: «سونىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ءتىزۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى!» — دەگەن تۇرعىدا سوگىس تە ەستىپ، ەداۋىر بوي تارتا تىكسىنىپ قالعانىم دا بار بولاتىن. سونىڭ اسەرىنەن دە، 2001 جىلى الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ بەتىندە «ۇندەمەيىن دەسەم دە» دەگەن شاپ-شاعىن ماقالام دا جارىق كورىپ ەدى. سول ماقالانى جاريالاعان رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە «قىراعىلىعى» ۇستاپ، مەنىڭ مۇقاعالي بولمىسىنا وراي ايتىلعان «شارابىن دا سىلتەپ، سىراسىن دا ءسىمىرىپ» دەگەن سوزدەرىمدى وزدەرىنشە «وڭداپ» «اشقىلتىمىن ءىشىپ، سۋسىنىن ءسىمىرىپ» دەپ جۇقارتىپ-جۇمسارتپاق بولعاندارىنىڭ ۇستىنە، كەيبىر سىرت اعايىنداردىڭ دا مەنىڭ: «مۇقاعالي تىرىسىندە بۇل ومىردەن قورلىق تا كورگەن جوق، زورلىققا دا ۇشىراعان ەمەس» دەگەن سوزدەرىمە دە داۋ ايتىپ، اقيىق اقىندى ءوز بويلارىمەن ولشەگىسى كەلگەندەي اجەپتاۋىر رەنىش بىلدىرگەندەرى ەسىمدە قالعان.
مۇنى دا، رەتى كەلگەن سوڭ، ايتپاي كەتۋگە بولماي تۇر.
قاشان دا بولسا ءبىزدىڭ: «سو جاعىن ايتپاي-اق قويسا دا بولار ەدى، كەرەگى دە جوق ەدى» — دەگەن سياقتى جاۋىردى جابا توقىعان قازاقى قىلىعىمىز قالعان با؟! قاشان دا بولسا توزاقتى كورە تۇرا ونى پەيىش دەۋگە، پەرىدەن پەرىشتە جاساۋعا اۋەس-اقپىز. ال وزگەدەن گورى ءبىز (قالامداستاردى ايتام)، كوبىرەك تە جاقسىراق بىلەتىن مۇقاعالي ونداي-ونداي «وڭدەۋ مەن جوندەۋدىڭ» ەشبىرىنە مۇقتاج دا، ءزارۋ دە بولعان ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءۇشىن سۋ تۇبىندە جاتىپ جۇمىرلانىپ العان تاس سەكىلدى مالتا تىرلىك، مايموڭكەسىنەن گورى مۇقاعاليدىڭ سول ءبىر الىپ تۇلعا بايسالدى بويىمەن، بىلايعى ءبىراز جۇرتتان موينى دا وزىق، توبەسى دە بيىك ادۋىندى اسقاق ويىمەن، اقىننىڭ «ءوزى ايتقانداي»، «ەر-تۇرمانى بۇتىندەلمەي» كەتكەن، القام-سالقام الپامسا قالپى كوبىرەك ۇنايتىن. ولەڭىندە قانداي ءور بولسا، ومىردە دە ەشكىمنىڭ مۇسىركەۋىنە دە، مىنەۋىنە دە بويسۇنى كىرىپتار بولعان، كىدىرە توقتاعان جەرى جوق ماڭعاز دا تاكاپپار تۇلعاسى قۇندىراق ەدى. «ەڭ ءبىرىنشى بايلىعىم — حالقىم مەنىڭ» دەپ، «مەنى وزگەگە ۇقساي بەرمەيتىن وقشاۋ، دارا جارالعان وسىناۋ قالپىندا قابىلدا» دەگەندەي، سول حالقىنا ەركەلەگەن ەركىن ءجۇرىس-تۇرىسى، ءتۋابىتتى بىتىم-بولمىسىمەن، ءوز كەيپىنە كىر تۇسىرمەي، سوناۋ ءبىر كەرى كەتكەن قوعامنىڭ يكەمىنە دە يىلمەي، مويىنتۇرىعىن دا مويىنداماي وتكەن وراسان دارا تۇلعاسىمەن دە قىزىق ەدى. اراعىن ىشسە دە اقىلىن ىشپەگەنىنە بۇگىنگى ءبارىمىز وقىپ تاۋىسا الماي، تەرەڭىنە ءالى دە بويلاي الماي جاتقان مول مۇراسى كۋا. ولە-ولگەنشە (ولگەننەن كەيىن دە) جۇرتى جابىلا ىزدەپ وقيتىن ەكى اقىن بولسا — بىرەۋى سول، ءبىر اقىن بولسا سونىڭ ءدال ءوزى دەرلىك دارەجەدەگى سوزىنەن ءدام، وزىنەن ءمان كەتپەگەن كۇيدە وتكەن ەدى ول ومىردەن. ءبىز ايتساق، جىپ-جىلماعاي ەتە جىلتىراتپاي-اق، تالان-تابيعاتىن، ءبولمىس-بىتىمىن تۇگەندەي تۇسسەك دەگەن نيەتتەن تۋعان ءسوزىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز.
ول شىن مانىندە ەرتە دە تۋماعان، كەشىگىپ تە قالماعان ناعىز ءوز زامانىنىڭ ءبىتىمى بولەك ءبىر جىرشىسى ەدى. باسقا تۇستاستارىنا قاراعاندا ارىندىراق تا، دارىندىراق تا بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان دا ءوز ەلى، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە ەشكىمگە دە جالتاقتاماي، جانى جايساڭ، جاعاسى جايلاۋ قالپىندا الشاق باسىپ، ادىمداپ وتكىسى دە كەلدى. ءبارىن دە كورىپ، ءبارىن دە بىلگىسى كەلدى، كەڭ دۇنيەنىڭ قۇشاعىندا قىسىلماي عانا جۇرگىسى كەلدى. سودان دا بارىپ ارتىق كەتتى، كەم ءتۇستى. باز-بازدا بايانسىز تىرلىككە نالىپ، كوزى ۇيرەنگەن بەلدەۋ شەڭبەردەن دە شىعىپ كەتە بەرەتىن. ونى بىرەۋ ءتۇسىندى، بىرەۋلەر تۇسىنبەي، ۇركە قارادى. تۇسىنەتىندەرى ونى تۇگەل قوستادى، تۇسىنبەگەندەرى سان-ساققا جۇگىرتىپ، سوڭىنان ءسوز ەرتىپ، كۇستانالاي باستادى. ول سونىمەن دە بولمىسى بولەك اقىن رەتىندە مويىندالدى. ايتپەسە، ول دا بىلايعى كوپ قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى عانا بولىپ قالا بەرەر مە ەدى، كىم بىلەدى.
قاسىم سونداي بولماسا نەسى قاسىم، — دەيسىڭدەر-اۋ، قاسىمنىڭ نەسى باسىم، — دەپ ەدى ول قاسىم امانجولوۆ تۋراسىنداعى ءبىر ولەڭىندە. مۇقاعالي دا سونداي بولماسا، باسقاداي دەسى باسىم تۇرعىدا ءوتىپ كەتە بەرمەسە ونىڭ نەسى مۇقاعالي بولار ەدى.
اقىننىڭ باسقالاردان دارالىعى دا وسىندا.
تاۋلار الىستاعان سايىن بيىكتەي تۇسەدى دەگەن دە ءسوز بار، ۋاقىت جىلجىپ، كۇن وزعان سايىن مۇقاعاليدىڭ دا اتاق-داڭقى اسپانداپ، ابىرويى اسىپ، اقىل مەن ويدىڭ، پاراسات پەن پايىمنىڭ عانا ۇلگىسى ەمەس، اقىرى كەلىپ، قازاقى قارا ولەڭنىڭ قۇدىرەتتى ءبىر قۋات-كۇشىنە اينالىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ەندەشە ونىڭ اسقاق رۋحىنا ەشكىم دە، ەشقاشان دا ەشقانداي داق تۇسىرە الماسى ابدەن ايان.
... وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنىڭ اياعى ما ەكەن، الدە جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسى ما، ايتەۋىر ايگىلى عالي ورمانوۆ اعامىز باستاعان، ىشتەرىندە ءسادۋ ماشاقوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆتەر بار، ءبىر توپ اقىن-جازۋشى اعايىننىڭ تالدىقورعانعا ساپارلاپ كەلە قالعانى بار. وبلىستىق گازەت رەداكسياسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىم، بەس-التى كۇن سولارمەن بىرگە بولىپ، اۋىل-اۋىلدى بىرگە ارالاۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. بۇرىن دا بىلەتىن مۇقاعاليمەن ەتەنە ءتانىس-بىلىس بولا ءتۇسۋىم دە سول جولى باستالعان. ولەڭىنە ونسىز دا ەجەلدەن قانىق ەدىم، ءبىر كەزدە وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىنىراقتا ەركىن ءىبىتانوۆ ءوزارا جولىعا قالساق، اينالاسى جۇمىرتقاداي جۇمىر، جۇرەككە جىلى تيەتىن ولەڭدەرىن وقىپ جۇرەتىن ەدى. كەيىن مۇقاعالي كىتابى جارىق كورىپ، ءبىزدىڭ دە قولىمىزعا تۇسكەندە بارىپ قاراساق، الگى ەركىن وقىپ بەرەتىن ولەڭدەر مۇقاعاليدىكى بولىپ شىعا كەلدى دە، ءبىز: «مۇنىڭ قالاي؟» دەپ سۇراساق، ەرەكەڭ ەشبىر قىسىلماستان: «ءاي، ءبىزدىڭ ارامىزدا سەنىكى-مەنىكى دەگەن بولمايدى، اعايىن ادامداردىڭ، ولەڭ تۇگىلى مال-مۇلكىمىزدىڭ دە وسىلايشا ارالاسىپ جۇرە بەرەتىنى بار» — دەيتىن ەدى ءمىز باقپاي.
ءسوز اراسىندا بولسا دا ايتا كەتەيىك، بۇل كۇندە سول اڭگىمەگە ءوزى دە ارالاسىپ، ءوزى دە ەستىپ، ءتىپتى ءوز اۋزىنان شىققانداي ەتىپ رەتتى-رەتسىز مالدانىپ قويىپ، ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرا پايدالانىپ جۇرگەندەر دە كەزىگىپ قالادى. «شىركىندە ەس بولساشى سەزەت دەگەن»، — دەگەندەي، تىم قۇرىسا پالەنشەكەڭنەن ەستىپ ەدىك دەپ، سىلتەمە دە جاسامايدىندارىن قايتەرسىڭ سولاردىڭ.
مۇقاعالي دەگەن كىسىڭىز جايشىلىقتا اسا اقكوڭىل، پەيىلى كەڭ، ساعان قاراتا قاتتى ءسوز ايتپايتىن، ارالاسىپ جۇرگەن اعايىن الدىندا كىنالى ادامداي-اق قينالا سويلەپ، قىسىلا كۇلىپ تۇراتىن ازامات بولىپ شىقتى. ولەڭىندە كەزدەسەتىن اسقاق كوڭىل، ادۋىن مىنەزدىڭ ءبىرى دە بايقالا قويمايتىن. كەي-كەيدە عانا، سول كەزدىڭ داستارقانىنا يىق تىرەسە تىزىلە قالاتىن شولمەك شىركىندەر مولشەردەن اسىپ، كوبىرەك بوساعان ساتتەردە عانا ارتىق-اۋىس ءسوز ايتىپ، اينالاسىنا جايسىزدانا تۇسەتىنى بولماسا، شەكتەن شىعار شالكەم-شالىس قىلىعىن كورە قويعان ەمەسپىز. قاسىنداعى ۇلكەن-كىشىلەر دە، شاشپاۋىن كوتەرە ىلەسىپ جۇرگەن ءبىز دە: «ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولادى» دەگەنگە سايىپ، قىرعي-قاباقتىق تانىتا قويمادىق-اۋ دەيمىن.
ايتەۋىر، ءدال سول ءبىر ساپاردان سوڭ مەن ونىڭ تاسقا باسىلىپ شىققان ءار ولەڭىن قالت جىبەرمەي، قاداعالاپ وقيتىن بولدىم. بىردە-بىر ءسوزىن جەرگە تۇسىرمەي، جەلگە ۇشىرماي قاعىپ الىپ، قاستەرلەي ءتۇستىم. سودان كەيىنگى الماتى كوشەلەرىندە شۇبىرىپ سوڭىنا ەرىپ، قايدا بارسا ىلەسە جۇرەتىن اعا-ىنىلەرىمەن قوسىلىپ، مەن دە قاسىنان قالمايتىن ەدىم. ونىڭ ءار ءسوزى، ءاربىر قيمىلىنا قىزىعا قاراعان دا، باز-باياعى قىسىلا قاراعان دا كەزدەرىمىز از بولمايتىن. رەت سانىن ۇمىتتىم، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى ءبىر قۇرىلتايىنا قاتىسۋ ءۇشىن الماتىعا ارنايى كەلىپ الىپ (مۇنداي جيىنعا تۇڭعىش قاتىسۋىم ەدى) بىردەن مۇقاعاليعا ىلەستىك تە، ەكى-ۇش كۇن بويىنا سونىڭ ۇيىرە قايىرىپ، يىرە جۋساتۋىنا بودان بولعان قالپىمىزدا مەيمانحانا مەن ءدامحانالاردا تەڭسەلە ءجۇرىپ العانىمىز دا بار. ارامىزدا اتىراۋ جاعىنان كەلگەن اقىن جاردەم توعاشيەۆ بولىپ ەدى. ول ءوزى بىزدەن جاسامىستاۋ، ءتىپتى كەكسە تارتىڭقىراپ قالعان ءارى قالتالى دا جىگىت كورىندى، قورجىنىنىڭ تۇبىندە قالبىر-قالبىر قارا ۋىلدىرىعى دا بار بولىپ شىقتى. ءوزى بولسا جاسى ءبىرشاما شامالاس مۇقاعاليدىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي ەلپىلدەيدى دە وتىرادى. سەيىل قۇرامىز دەپ ءجۇرىپ قۇرىلتايدىڭ اياقتالعانىن دا اڭعارماي قالعان مەنىڭ وكىنىشىمە: «سەن نەسىنە رەنجىپ وتىرسىڭ، بىزبەن بىرگە جۇرگەنىڭنىڭ ءوزى دە سەزد ەمەس پە ساعان، وسىدان ارتىق قانداي اڭگىمە ەستيىن دەپ ەدىڭ، ءزانتالاق، قوي وندايىڭدى!» — دەپ، ءبىرجولا تۇقىرتا تىيىپ تاستاعانى دا بار ەدى مۇقاڭنىڭ.
كىم تۋرالى جازساڭ دا ەڭ الدىمەن ادىلەتكە جۇگىنەتىنىمىز بار عوي، مۇندايدا ارتىق ايتىپ — اسىرۋ، كەم ايتىپ — جاسىرۋ دەگەن مۇلدەم بولماۋعا ءتيىس. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءار سوزىنە يمانداي ۇيىپ، ۇدايى عانا قاباعىنا قاراپ جۇرگەن جاراتىلىسى وزگەدەن وزگەشە جاننىڭ ىس-ارەكەتىندە وعاش كورىنەر كىنارات بولادى دەپ ويلامايسىڭ، ءار جولىققان سايىن وعان دەگەن قۇرمەتىڭ دە، قىزىعۋىڭ دا ۇلعايا تۇسپەسە كەلمىمەيتىن، سەنىڭ ءبىر باسىڭا عانا ەمەس، ۇلت ولەڭىن ورگە سۇيرەۋدە ءوز تۇستاستارىنىڭ بارىنە ۇلگى بولا باستاعان ازامات ءسوزىن اياقاستى ەتۋ ءبىز ءۇشىن اۋىر كۇنا سياقتى كورىنەتىنى دە راس-تۇعىن. سول كەزگى ۇعىمىمىز بويىنشا ايتقانىنان شىقپاي، ايداۋىنا كونىپ جۇرگەنىمىز دە سونىڭ اسەرى بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن.
ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنىڭ بىرىندە، جازعىتۇرىم «باسپوشتامپتىڭ» قاسىنان كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالىپ، قوياردا-قويماي مەنى ۇيىنە ەرتىپ اپارعانى دا ەسىمدە. ەكى-ۇش ساعات بوس ۋاقىتىم بولعان سوڭ تارتىنباي سوڭىنا ەرگەن ەدىم. تورىندە وتىرىپ، تۇڭعىش رەت لاشىن جەڭەشەمىزدىڭ قولىنان ءدام دە تاتقانمىن.
جەڭگەمىزدىڭ اسى تۇسىرىلگەنشە مەنى كابينەتىنە ەرتىپ كىرىپ، «ماسكەۋدە جوعالتىپ العان قالىڭ ءبىر داپتەر ولەڭدەرىمنىڭ سەكسەن پايىزىن قايتادان قالپىنا كەلتىردىم. تىڭدا، وقىپ بەرەيىن»، — دەپ الىپ، بىرەر ساعات بويىنا ماعان سول ولەڭدەرىن وقىپ ەدى. مەن دە حاققا مۇلگىگەندەي قىبىر ەتپەي وتىرىپ، تۇگەل تىڭداعانمىن. «اپىر-اي، بۇل نەتكەن جادى!» — دەپ تە ويلاعام مەن سوندا. ءوزىمىز كەشە جازىپ، كەزدەيسوق جوعالتىپ العان ءبىر ولەڭىمىزدى قايىرا ەسكە تۇسىرە الماي جاتىپ كەپ قينالامىز. قۇرىعاندا كىشىگىرىم ءبىر كىتاپ بولارلىق كەرەقارىس قالىڭ داپتەر ولەڭدى قالپىنا كەلتىرۋ، ءسىرا، مۇقاعاليلاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس-اۋ دەپ تە ويلاعام.
مۇقاعاليدىڭ اسا كوپ وقىعان، وقىعانىن ويعا توقي دا بىلگەن اقىن ەكەندىگىن بۇدان بۇرىن دا ءبىر رەت اڭعارتقانىم بار ەدى. ارعى جاعىن قويا تۇرعاننىڭ وزىندە، سول كەزگى كەڭەستەر وداعىندا ازدى-كەم اتى شىعىپ جۇرگەن ورىس ءھام باسقا دا ايگىلى ۇلت اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن مەيلىنشە جەتىك بىلەتىنىنە تاڭىرقاي قارايتىنمىن. توقۋ جاعى بولماسا، وقۋ جاعىنان ءبىز دە ەشكىمگە ەسە جىبەرمەسپىز دەپ جۇرگەن جاسىراق كەزىمىز عوي، ءبىراق سويلەسە كەلە، سىرلاسا جۇرە ونىڭ ايتەۋىر ارعى-بەرگى ادەبيەتكە قانىعۋى، سولاردىڭ ءىنجۋ-مارجانىن ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋى ەكى بىردەي جوعارعى وقۋ ورنىن تاۋىسقان مەنەن گورى قوماقتىراق ەكەنىنە كوزىم انىق جەتە ءتۇسىپ ەدى.
ءىى
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن،
— دەگەن ەدى بىردە مۇقاعالي.
وسىناۋ ءبىر قاراپايىم عانا ەكى جولدىڭ وزىنەن-اق اقىننىڭ پوەزياسىنداعى باعىت-باعدارى، ومىرلىك ۇستانىمى، ۇلت پەرزەنتى رەتىندەگى بەرەكەلى بولمىسى، بۇكىل عۇمىرى بويىنا ءوز ىسىنە وزگەنى ارالاستىرماي، باسقاعا باسىن بيلەتپەي ءوزى عانا ۇستانعان دارا تابيعاتى، قالامگەرلىك پوزيسياسى قىلاڭ بەرىپ قالار ەدى. وسى ءبىر تۇجىرىمعا بۇل جەردە ەشكىم دە داۋ ايتا الماسى حاق. ولاي دەيتىنىم ەكىنىڭ ءبىرى-اق بىلەدى دەيتىن قازاقتىڭ قاتارداعى عانا قاراپايىم ءسوزى مۇقاعالي قالامىنا ىلىككەن شاقتا قىستان شىققان قاراعايلى ورمانداي وز-وزىنەن جان بىتە تۇرلەنىپ، اياق استى الدەنىپ، ارلەنىپ، كوزى اشىلعان بۇلاقتاي شىمىرلاي قايناپ، شيرىعا قۇلپىرىپ، اجارلانىپ، اسقاقتاپ، اسپانداپ الا جونەلەتىنى بار. ال ءبىز بولساق كوك پەن جەردەگى جوقتى ىزدەپ، توسىن ءبىر دۇنيە تۋزىعارداي اۋرەگە ءتۇسىپ، شالا بۇلىنۋمەن سارسىلىپ بارىپ، سارقىلىپ تىنار ەدىك. مۇقاعالي استە ولاي ەتپەدى. قازاقتىڭ كەڭ داستارقانى باسىندا، ءتىپتى بولماسا القالى توپتىڭ الدىندا اينالا جۇرتتىڭ بارىنە دە قاجەت، بارىنە دە تۇسىنىكتى، ءبارىنىڭ كوكەيىن تەسىپ، جان-جۇرەگىن سىزداتىپ جۇرگەن اسا ءبىر قات كەپتى اقتارا شەرتىپ كەتكەندەي، تىڭداۋشىسىن ەڭسەرە ۇيىتىپ، ءوز سوزىنە ۇمسىندىرا ۇيلىقتىرىپ قويىپ، ءوزى دە سوعان ۇيىپ، الدەكىمشە ۇزدىكپەي، ۇزىلە جازداماي جايباراقات اڭگىمە ۇستىندە سويلەپ وتىرعانداي اسەر ەتەر ەدى.
مۇقاعاليدىڭ دارالىعى دا، دانالىعى دا سوندا ما دەپ ويلايمىن.
ەشكىمدى كەمىتكەنىن، ەشكىمدى ەشكىممەن سالىستىرعانىم دا ەمەس، ءبىز بولساق ءار ولەڭگە تايانىش قىلار تياناقتى ءبىر ءتۇيىن (كونسوۆكا) ىزدەپ الەككە تۇسەر مە ەدىك، قايتەر ەدىك، ال مۇقاعالي ءوز ولەڭىنىڭ سوڭى قالاي اياقتالاتىنىنا پالەندەي كوڭىل اۋدارىپ، وي توقتاتىپ جاتپايدى. وعان ەڭ الدىمەن ولەڭنىڭ قالاي باستالۋى قىمبات. ءوز كوڭىلى قالاعان الدەنە توسىن ساز، توسىن ىرعاق تىڭ سارىنمەن ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزە اۋزىنا قاراتىپ الادى دا، ودان ءارى سەنىڭ دە كوڭىلىڭدى جەرگە تۇسىرمەي بيىكتەتكەننەن بيىكتەتىپ، باۋىرىنا الا باۋراپ، ەرەكشە ەكپىنىنە ىلەستىرە، ساعان بەيمالىم قاي-قايداعى ءبىر تىلسىم الەمگە قاراي جەتەلەپ بارا جاتادى. العاش ءبىر وقىعانىڭدا الگى ولەڭدەگى وقىس وي كىلت ءۇزىلىپ، ورتا جولدا قالا بەرگەندەي دە بولىپ كورىنەتىنى بار. ءبىراق وعان دا كوڭىل ءبولىپ، توقتاپ قالا المايسىڭ. قايىرىلا ءبىر قاراساڭ نەمەسە كەلەسى ولەڭىنە كوز سالار بولساق، الگى ويدىڭ ۇزىلگەن جەرىنەن قايتا باستالعانداي بولىپ، سەن دە توسىلىپ، توسىرقاماي، كىبىرتىكتەپ تاسىرقاماي، الگىندەگى اۋەنگە ىلەسە ىلگەرى تارتىپ بارا جاتقانىڭدى عانا بايقايسىڭ.
ۇلىلىق فەنومەنى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى شىعار، بالكىم. كىم بىلەدى...
مۇقاعاليدىڭ ناعىز ءبىر ىلديدان سالسا توستە وزعان ەرەن جۇيرىك اقىن ەكەندىگىن كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارى مويىنداعان بولاتىن. مويىنداعىسى كەلمەي بۇرا تارتقاندار بولسا، ءوزىنىڭ دارا تالانتىنا تابىندىرا وتىرىپ، حالىقتىڭ ءوز اۋزىنان شىعىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەتىن كەسەك-كەسەك وي تۇيگەن داڭعايىر دارىنىنا جۇگىندىرە وتىرىپ، اقىرى كەلىپ ەرىكسىز ءيىپ اكەپ مويىنداتتى.
ونىڭ بويىنا دارىعان اقىندىق الىپ قۇدىرەت-قۋاتتىڭ، باسقانىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەس تالانت تابيعاتىنىڭ قۇپيا سىرى دا وسىندا بولاتىن.
ءبىزدىڭ قازاقتا ءوزىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ اياسىندا الدىنا جان سالمايتىن ۇزدىك اقىندار بۇرىن دا بولعان، قۇدايعا شۇكىر، ءالى دە بارشىلىق. ولاردىڭ بىرەۋى ىشكى ءيىرىمى مول ينتيمدىك ليريكانىڭ حاس شەبەرى بولسا، ەكىنشىسى ازاماتتىق اۋەن مەن ديداكتيكالىق اسىل دا ناقىل ءسوزدىڭ مۇحيتىن جەكە ءوزى جالعىز يەمدەنگەن الپاۋىت، ءۇشىنشى بىرەۋلەرى ەپيكالىق جانردا ەشكىمگە دەس بەرىپ كورمەگەن، ايلاپ شاپسا القىمى ىسپەس ارعىماق سيپاتتى اقيىقتاردىڭ ءوزى دەرلىك تۇلعالار.
ال ابايدى قاي جانردىڭ اقىنى دەپ باعالار ەدىك؟ «اباي» دەسەك بولدى، كىتابىن اشىپ قاراماي جاتىپ-اق ونىڭ كوڭىل قىلىن ءدال باسقان دانالىق سوزدەرى، جەكە شۋماق، جەكەلەگەن جولدارى اۋزىڭنان وز-وزىنەن اقتارىلا بەرمەيتىن بە ەدى. ونىڭ مۇڭى — سەنىڭ دە مۇڭىڭ، ونىڭ قايعىسى — سەنىڭ دە قايعىڭ. اتار تاڭ مەن باتار كۇن، ارمانىڭ مەن مۇراتىڭا جەتەر جولدى تۋرا كورسەتىپ، تۇلا بويىڭدى تۇتاس قانا باۋراپ الاتىن، ماحاببات پەن عاداۋات گيمنى رەتىندە جان-دۇنيەڭدى تۇگەل جاۋلاپ، ادامي قالپىڭنان وزگە ءبىر تىرلىك يەسىنە اۋىسقانىڭدى دا اڭعارتپاي، وتباسىندا باستالعان، ۇيەلمەنىڭ قاسىندا وربىگەن اڭگىمە وتكەنىڭ مەن كەتكەنىڭە ۇلاسىپ، تولقىمالى، تولعاقتى ويلار تۇيىنىنە اينالىپ، شوعىرلانا كەلىپ، شوقتاي قارىر ەدى.
مۇقاعالي دا سولاي، ياعني، بۇل سيپاتتى تۇلعالاردىڭ تابيعاتى دا باسقادان گورى بولەكتەۋ. ولاردى وقىپ وتىرىپ تىرشىلىك اتاۋلى، تىرلىك اتاۋلىنى بولە-جارماي ءبىرتۇتاس قالپىندا عانا قابىلداپ، كۇلسە دە، كۇيىنسە دە، قامىعىپ، تارىقسا دا ءوزىنىڭ جەكە باسى عانا ەمەس، ءاردايىم سەنىڭ دە بارىڭدى تۇگەندەپ، جوعىڭدى جوقتاپ، مۇڭىڭدى مۇڭداپ وتىر دەپ قانا بىلەسىڭ. سولاي عانا قابىلدايسىڭ. قابىلداپ قانا قويماي، جان-تانىڭە سىڭىرە جۇتىپ، ءسوز سيقىرىنا تۇتاس ءسىڭىپ كەتە بەرەسىڭ.
بۇل مۇقاعاليعا، مۇقاعالي سياقتى ناعىز عانا ءبىرتۋار اقىندارعا ءتان سيپات.
ال سەنىمەن بىرگە جۇرىپ-تۇرعانىمەن، ەلى ءۇشىن دە، جەرى ءۇشىن دە قابىرعاسى قايىسىپ، قامىعىپ تا جارىتپايتىن، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماسا بولعانى، تاماعى توق، كويلەگى كوك تىرلىگى سوگىلمەسە، بالا-شاعاسى امان بولسا جەتكەنى، قالعان دۇنيە قاراڭ قالسا دا كۇيزەلە قويمايتىن، وتباسىندا الاڭسىز وتىرىپ، ولەڭىن جازىپ، ابىروي-اتاق قۋىپ، ونى دا ەسەبىن تاۋىپ بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان قاقشىپ الا بىلەتىن اقىندارعا داۋا جوق، ارينە. ولاردىڭ ءجونى ءبىر بولەك...
ءبىز تانىعان مۇقاعالي ولاي ەتە المايدى. وندايعا تىتىركەنە تۇرىپ، جانى تۇرشىگە قارسى شىعادى. ونىڭ ولەڭدەرىندەگى، باسقا دا تەلەگەي-تەڭىز بارلىق شىعارمالارىنداعى ەشقاشان ءۇزىلىپ كورمەگەن اششى جاس، اۋىر وكسىك، وكىنىش پەن وكپە-ناز، اشۋ مەن ىزا، سولارعا ىلەسە كوپ جاعدايدا ەرىكسىز شاڭ بەرىپ قالىپ جاتاتىن شاراسىز داعدارىس، ۇرگەدەك كوڭىل مەن ۇركەك وي، «كۇرەسۋگە جوق ەكەم، كۇرەسۋگە!» — دەگىزەتىن دارمەنسىزدىكتىڭ سارىنى، مىنە، ءدال وسىلاردان بارىپ تۋعاندىعىن باسا ايتقان بولار ەدىك. كەيىنگى كوپ «زەرتتەۋشىلەردى» اداستىرىپ جۇرگەن دە، ولارعا: «مۇقاعالي تىرلىگىندە قورلىق پەن زورلىقتان كوز اشپاعان ەكەن-اۋ!» — دەگەندى ايتقىزىپ جۇرگەن دە، مىنەكي، ارا جىگى اجىراماس وسى سارىننان وربىگەن دەپ بىلگەن بولار ەدىك.
ويتكەنى، ءاربىر ۇلى جۇرەكتى ۇلت اقىنى ءوزىنىڭ قاسىرەت-قايعى، مۇڭى مەن مۇقتاجىن ەشقاشان قوعامنان بولە جىرلامايدى. ول كۇڭىرەنسە دە سول باياعى اينالاسىنداعى ادام شوشىر الاپەستەن، ەل بيلەدىك، جۇرت شۇيلەدىك دەپ ءجۇرىپ تە قاراباس قامىن عانا كۇيتتەپ كەتكەن، الا قويدى بولە قىرقىپ ادەتتەنگەن ادامداردىڭ قوماعاي قىلىعىنا، ءوز ورتاسىنىڭ وسى ءبىر جازىلماس دەرتى جانىنا باتقاندىقتان، سوعان كۇيزەلگەننەن كۇڭىرەنەدى. ءوزى دە نار، نارلىعىنا لايىق ءسوزى دە بار اقىنعا امالسىز زار شەكتىرەتىن دە سول. ويى دا، بويى دا وزىنەن كوپ تومەن پاكەنە بىرەۋلەردىڭ، وعان بىتكەن اقىل مەن ارىن، تالانت پەن دارىننىڭ قاسىندا قىل ەسۋگە دە جارامايتىن الدەبىر قۇل كەۋدە پەندەلەردىڭ ۇدايى عانا الدىن وراپ، اقىسىن جەگەنىمەن قويماي، قىمس ەتسە ءجونى جوق، جوسىعى جوق اقىل ۇيرەتىپ، جول كورسەتپەك بولىپ جاتسا — اقىننىڭ ادال جانى وعان قالاي ءتوزىپ، قالاي عانا شىداسىن. مۇنىڭ ءبارى ءبىر ءوزىنىڭ عانا كورگەن قۇقايى بولسا، وعان مويىنسىنىپ، ءتىپتى شىداس تا بەرەر مە ەدى، كىم بىلەدى، ال ءوزى سىقىلدى اقىلدىڭ ازابىن تارتىپ، قاتار جۇرگەن جانە ءبىر شوعىر قالامداستارى بار، سولارعا دا ارا تۇسە الماي، تورداعى ارىستانداي الاسۇرا كۇي كەشكەن، دارمەنسىز بارماق شايناعان تۇستارى از بولدى دەيسىڭ بە!.. «اعايىن بەك كوپ، ايتايىن ەپتەپكە» باسىپ، «جارتاسقا بارىپ كۇندە ايقاي سالا» جۇرە قايىرىلا كەلە كۇيزەلىسى مەن كۇيىنىشىن اششى ءبىر زاپىرانداي اق قاعازعا توكپەسىنە قويدى ما. سوزىڭە سەنىپ، سەلت ەتىپ جاتقان دا ءبىرى جوق، «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس». باسقاسىن بىلاي قويعاندا، از كۇن قولىنا بيلىك تيگەن كەشەگى سىرلاس «دوس»، تۇعىرلى تۇستاسىڭ دا ءسوزىڭدى سالعىرت تىڭداپ، سالقىن قاباق تانىتىپ جاتادى. سودان بارىپ ول بۇكىل قازاق جىگىتتەرىنەن جاردەم تاپپاي، اينالا قارمانا ءجۇرىپ، اقىرى فاريزا قىزعا شاعىنادى. «جانىمدى ءبىر تۇسىنسەڭ — سەن تۇسىنەسىڭ» دەپ جىرلاي وتىرىپ، زارلاپ تا الادى.
بۇل دا نوقتاعا باسى سىيماس ءور دە وجەت اقىننىڭ ەل-جۇرتىنا نە بولدى بۇل، ەجەلدەن-اق وسىنداي ما ەدىڭ دەپ، سۇراپىل ويدىڭ سەرگەلدەڭىنە تۇسكەن ءبىر ساتتەرى بولسا كەرەك. بۇل ونىڭ تانىندەگى ەمەس، جانىنداعى جارا ەدى. ۇدايى عانا جانىن كۇيزەلتىپ، تىرعىرىققا تىرەي بەرە جەگىدەي جەپ جاتقان دا سول. ەكى شەكەسىن سولقىلداتا، ۇزاقتى تۇنگە ۇيىقتاتپاي، ۋداي اشىتا دۋىلداتقان دا، قۇلاعى مەن ميىن تۇگەل شۋىلداتقان دا سول. سودان كەيىن بارىپ ادۋىن ولەڭنىڭ اق مارجانى ارالاس القىمداعى اششى زار زاپىران اقتارىلدى.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي، ءپالى-اي،
مىنا حالىق جاتىر نەگە تويلاماي؟!
دەپ تە جازىپ ەدى سول تۇستا. سول سوزدەرىنەن-اق بۇگىن بولماسا ەرتەڭ تۋعان حالقىنىڭ وزىنە ايرىقشا ىقىلاس تانىتىپ، اتاق-ابىرويىن اسىرا، جاماندىعىن جاسىرا وتىرىپ، بارشا قۇرمەت-قوشەمەتىمەن اتىن دا اتايتىنىن، تويى دا تويلاناتىنىن اقىنعا عانا بۇيىرار تىلسىم تۇيسىكپەن كۇن ىلگەرى بولجاي ءبىلىپ، ەرتەڭگە سەنگەن سەزىم دە بوي كورسەتىپ قالعان سياقتى ەدى.
ايتسا ايتقانداي ەكەن، مۇقاعالي اقىننىڭ الپىس، جەتپىس جىلدىق مەرەيتويلارى ءيىسى قازاق جەرىندە تۇگەل دەرلىك دۇركىرەي اتالىپ وتكەن. اسىرەسە، قاراسازدا مۇراجاي اشىلىپ، سوڭىنان 60 جىلدىعىن تويلاۋدىڭ ءوزى بوگەتتىڭ الدىن اشىپ جىبەرگەندەي بولدى دا، سودان كەيىن باسقا دا اقىنداردىڭ تۋعان جىل، تۋعان كۇندەرى ايرىقشا اتالىپ وتە باستاعان. ەندى، مىنە، ونىڭ بيىل وتەر سەكسەن جىلدىعىنا دا ەلىمىز بولىپ ەڭسەرىلە ازىرلەنىپ جاتىرمىز.
الگىندە ءبىر ايتقانىمداي، اقىننىڭ رۋحاني ەركىندىگىن، ەڭسەسىنىڭ بيىكتىگىن كورە الماي، شالكەم-شالىس مىنەزىن كوتەرە الماي قاعابەرىستە تۇرىپ قامشى ۇيىرگەن، جانىنا جولاي قالسا جيىرىلا تاناۋىن شۇيىرگەن الگى ءبىر قاعىنىپ تۋعان كوكجۇلىن نەمەلەردىڭ ءبىرازى سول ۇلى ءدۇبىر تويلاردىڭ ۇستىندە جان-جاقتان جينالعان مەيماندارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا دا جەتە الماي جۇرەتىنىن، بولماسا ءورت سوندىرگەندەي قىزىل تاناۋ بولىپ، سول مۇقاعالي تويىن وتكىزۋگە امالسىز ات سالىسارىن الدىن-الا كورە دە ءبىلدى-اۋ، كورەگەندىكپەن سەزە دە ءبىلدى-اۋ دەپ ويلاي بەرەمىن.
ايتپەسە:
ءاي، سەرگەي، سەرگەي، سەرگەي،
سەرگەي، سەرگەي،
ءتۇستىم-اۋ سەرگەلدەڭگە مەن دە سەندەي،
— دەگىزەرلىك زوبالاڭ اقىننىڭ جەكە باسىنا تۇسە قويعان جوق ەدى. اقىندىعىن الدەقاشان مويىنداپ، ازاماتتىعىنا دەن قويا باستاعان تۇرعىلاس، قۇربىلاستارىنان، ءوزىنىڭ تەڭدەس-تەڭىنەن قۋدالاۋ دا، قۋعىن دا كورە قويماعانىنا ءتىرى جۇرگەن ءبىرازىمىز كۋامىز. ول تۋراسىندا ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز عوي، قايتالاي بەرىپ قايتە قويالىق. ءبىراق ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى. «مۇقاعالي تىرىسىندە مۇقاباسى قالىڭ بىردە-بىر كىتاپ شىعارا المادى، كوبىنە كوپ ءبيتتىڭ قابىعىنداي عانا جۇقالتاڭ جيناقتارىن قاناعات تۇتىپ، سول ءبىر شاعىن كولەممەن شەكتەلىپ قالىپ جۇردىگە ساياتىن تاعى ءبىر الىپقاشپا اڭگىمەلەر توڭىرەگىنە قاراي ويىسساق، بۇل ارادا دا اقيقاتتان اتتاپ كەتۋگە بولماس ەدى. ول كەزدەگى ءۇردىس بويىنشا جازۋشىلار وداعىن جاعالاپ، باسپا توڭىرەگىن ساعالاپ جۇرگەن بىرەن-ساران اقىندار بولماسا، كەزەكتى جىر جيناقتارىنا بەرىلەتىن كولەم نەبارى 2-3، ءارى كەتكەندە 4-5 باسپاتاباقپەن عانا شەكتەلەتىن. جىل سايىن كىتاپ شىعارۋ دا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس قيامەت-قايىم ءبىر دۇنيە ەدى. ادەبيەتكە كەشەۋىلدەپ كەلىپ، تۇرعىلاستارى قاتارىنا كەيىنىرەك قوسىلعان مۇقاعالي ەڭ العاشقى «ارمىسىڭدار، دوستارىم» كىتابىنان (1964 جىل) كەيىنگى ون ەكى جىل ىشىندە جۇقاسى، جۇقالتاڭى بار ون ءبىر كىتاپ شىعارعان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە الماتىعا قانشاما قورجىن باسىن تولتىرىپ كەلدى دەگەنىمىزبەن دە، ءدال سول باستاپقى كەزەڭدە مۇقاعاليدىڭ دا جىل سايىن قالىڭ-قالىڭ كىتاپ شىعارىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى كەلە بەرمەسى انىق قوي. ونىڭ قۇلاشىن بارىنشا كەڭىرەك جايىپ، كوسىلە سىلتەي كوپ جازعان كەزەڭى، جاسىراتىن نەسى بار، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى بولعان.
اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى الگىندەي كەلەڭسىز اڭگىمەنى بۇل كۇندە «مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندەگى جان دوسى بولىپ، جانىنان تابىلىپ ەدىم» دەپ جۇرگەن الدەبىرەۋلەردىڭ شىعارعان، بۇگىنگى كۇننىڭ لەبىنە ىلەسە تۋعان بايبالام عانا دەپ بىلگەن ءجون. ايتپەسە، پوەزيالىق شىعارمالاردىڭ «جۇرت قاتارىنا قوسىلىپ، كوزى اشىلا باستاۋى» دا وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى بولاتىن. ەندەشە مۇقاعاليدى ءوز ۇلەسىنەن قاعىلىپ، قاعاجۋ كورىپ وتكەن اقىن دەپ وڭدى-سولدى ايتا بەرۋدىڭ دە رەتى جوق-اۋ دەپ ويلايمىن.
تاعى ءبىر جايتكە توقتالساق، مۇقاعاليدىڭ قاسىندا كوبىنە-كوپ اعا دوسى، ايگىلى توقاش بەردياروۆ، ىنىلەرىنەن سول كەزدە اتاعى دۇركىرەپ ەستىلىپ، اتى جايىلىپ جۇرگەن تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ، ەركىن ءىبىتانوۆ، مۇقاتاي جىلقايداروۆ سياقتى جەرلەستەرى، ەرتەرەك مارقۇم بولىپ كەتكەن تاعى ءبىر تالانت يەسى مارات وتارالييەۆتەر جۇرەتىن ەدى. ارا-تۇرا ءبىز دە قوسىلىپ قوياتىنبىز. ال الگىندە ايتقانىمىزداي جەر استىنان شىعا كەلگەن «جان اياسپاس دوستارىن» وقتا-تەكتە مۇقاعالي قاسىنان كورسەك كورگەن شىعارمىز، ءبىراز كوكەيدە قالا قويماپتى.
ءىىى
تاقىر جەرگە قاق تۇرماسى اقيقات. مۇقاعالي دا ەكى اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسە قالعان جوق ەدى. وزىنە دەيىنگى قازاق جىرىنىڭ بارشا ءىنجۋ-مارجانىن ءسۇزىپ تەرىپ، سۋ تۇبىنەن سۋىرىپ العان اسىلىنىڭ بارىنە سۇقتانا ءسۇيسىنىپ، سونىڭ بارلىعىن سىمىرە وتىرىپ ەرجەتتى، بويىنا سىڭىرە ءجۇرىپ جەتىلدى. قازاقى جىردىڭ قاينار بۇلاعىنان قانىپ ءىشىپ، قالتقىسىز قابىلداي وتىرىپ، سونىڭ ءبارىن ىشتەي قورىتىپ بارىپ حالىقتىڭ وزىنە قايىرا ۇسىنىپ وتىردى. قاناتىن قاققان سايىن حالقىنا جاقىنداي ءتۇستى.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن،
— دەيتىن وي دا سودان تۋىنداسا كەرەك-تى.
ونىڭ ۇستىنە مۇقاعالي ادەبيەتكە كەلگەن تۇس — قازاق پوەزياسىنىڭ كەمەلدەنە تولىسىپ، الەمدىك دەڭگەيگە قاراي بەتبۇرعان اسا ءبىر اسقاق تا قۇنارلى كەزەڭى ەدى. ءارىسى اباي، ماحامبەت، ءسال بەرگىدەگى ماعجانداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قولىنا كەشىگىپ بارىپ تيسە دە جىر ءدۇلد ۇلى ءىلياس جانسۇگىروۆ شىعارمالارى ونىڭ ەنشىسىنە ەكپىن قوسپاۋى، شابىتىن شيرىقتىرا قايراي تۇسپەۋى استە مۇمكىن ەمەس ەدى. قاتىگەز تاعدىردىڭ قانشاما ميحنات-ماشاقاتىن ارقالاي جۇرە، وپىنىپ-وكسىمەي، اۋزىمەن وت شايناي جۇرە قازاق ءسوزىنىڭ القىزىل جالاۋىنا اينالعان قاسىم امانجولوۆ، باسقا ەمەس، ءدال مۇقاعاليدىڭ ءوزى ورىس تاريحىندا ايىرىقشا ورنى بار اشۋلى گروزنىي پاتشاعا تەڭەگەن ءابدىلدا تاجىبايەۆ اعاسى بار، دارىنى وزىمەن دەڭگەيلەس — ءبىر شوعىر قۇربىلاس-تۇرعىلاستارى بار ايتەۋىر ونىڭ اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا بارىنشا ىقپال ەتكەن ۇلكەن ءبىر ۇلگى، ءىزى سۋىماس ونەگە بولعانى انىق ەدى. وزىنە دەيىنگى سول ءبىر ۇلى ءداستۇردىڭ ءبارىن بولە-جارماي دارىپتەۋگە ۇيرەتكەن دە، ۇلگى بولۋعا جاراعان دا سولار ەدى دەۋدىڭ دە ەرسىلىگى بولا قويماس. مىنەكي، سول ءبىر قازاق جىرىنداعى اسىل دا اسقاق رۋح، استارلى دا اڭسارلى، اياۋلى دا ابىرويلى اسىل ءسوز، شابىتىڭا شابىت قوسىپ وتىرار توگىلمەلى دە توكپەلى قۋاتتى قۇدىرەت، ەلدە جوق وراسان ەرپىن مۇقاعاليدى ۇدايى عانا زاڭعار بيىكتەردە سامعاتىپ، العا قاراي جەتەلەدى دە وتىردى دەسەك تە ارتىق ايتقاندىق بولا قويماسى اقيقات. ونىڭ اقىن رەتىندەگى ەڭ نەگىزگى، ەڭ باستى قارۋ-قۇرالى دا وسىلار. بۇل دا بولسا وزىنەن ەشكىم وزبايتىن، ۋاقىتپەن بىرگە كۇيرەپ بارىپ توزبايتىن تۋىندىلار بەرگەن حاس شەبەردىڭ وزىنە عانا ءتان كيەلى قاسيەت، تەك سونىڭ عانا ماڭدايىنا بۇيىرار ولشەۋسىز سىباعا ەدى.
ەڭ العاشقى بالاڭ جىلدارىمەن-اق جالعاندىق، جاساندىلىق اتاۋلىعا اتويلاي قارسى شىعىپ، ارسىزدىق پەن ايارلىق، ارباۋ مەن الداۋدىڭ، جادىگويلىك، ەكىجۇزدىلىك پەن ەزدىكتىڭ ءبارىن تالانتىمەن ىقتىرا، ادۋىن دارىنىمەن ءبىرجولا بۇقتىرا كەلدى دە، ءوزىنىڭ سۇتپەن سىڭگەن سىپايى كۇلكى، سىرباز مىنەزىنەن اينىماي ءجۇرىپ-اق بىتىمگە كونبەس بىربەتكەيلىك تانىتا بىلگەن ەدى-اۋ ول. جاقسىنىڭ عانا جاناشىرى، تەكتىنىڭ عانا دەمەۋشىسى بولۋعا تىرىستى. سودان شىعار، ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن وتىز بەس جىل ىشىندە مۇقاعاليدى وقىعان دا، وقىماعان دا (ەگەر وندايلار تابىلا قالسا) ارماندا بولىپ جۇرگەنى. ويتكەنى ول ءار ولەڭ، ءاربىر شىعارماسى ارقىلى سەنىڭ دە سول ساتكى كوڭىل پەرنەڭدى ءدال باسىپ، ودان ارىگە قاراي ەرىكسىز ەرتىپ، ەلىكتىرىپ، ويىڭنان كەتپەستەي بولىپ، ءبىرجولا كوكەيىڭە ورنىعىپ قالا بەرەر ەدى. ءاۋ دەپ وقي باستاعاننان-اق ويىڭ دا، ساناڭ دا سولاي قاراي ەڭسەرىلە ويىسىپ، سيقىرلى اۋەن قۇشاعىنا سوڭىنان ىلەسكەنىڭدى بايقاماي دا قالار ەدىڭ.
وقىعان ادامنىڭ وي-ساناسىن وسىلايشا ءبىرجولا تاۋەلدى ەتە بيلەپ الىپ، جىل وتە مە، جىلدار وتە مە، ءبىر وزىنە باعىندىرا، تابىندىرا ءتۇسىپ كەلە جاتقان كەسەك اقىنعا، قالايمىز با، جوق پا، — ءبىز دە تاعزىم ەتە باس شۇلعي بەرەتىنىمىز دە سودان.
ءىۇ
جاسىرىپ-جابارى جوق، مۇقاعالي جىرلارىنا مەن اسىرەسە وسى ءبىر سوڭعى كەزدەرى قايىرىلا سوعىپ، قادالا ءتۇسىپ، كوبىرەك وقىدىم. ءوزىمنىڭ كوڭىل-كۇي، ءبىتىم بولمىسىما ورايلاس تۇستارىنا، سايكەس ساتتەرىنە كوبىرەك دەن قويىپ، تەرەڭ ويلاندىم. كوپتەن بەرى كوگىلدىر ساعىمعا ىلەسىپ كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتقان سالقار كوشتى عانا قۋىپ جەتكەندەي ءبىر جۇمباق تا جەڭىل اسەرگە بولەندىم. مۇقاعالي رۋحى، مۇقاعالي الەمى مەنى دە قايتا ءبىر قايراپ، ولەڭ مەن ومىرگە بۇرىنعىدان دا قۇلشىندىرا تۇسكەندەي، جىگەرىمە جىگەر، كۇدەرىمە كۇدەر قوسقانداي بولدى. مۇقاعالي قۇدىرەتى ونىڭ تالانت-تابيعاتى جايىندا، مۇقاعالي فەنومەنى توڭىرەگىندە ءوز ءالىمنىڭ كەلگەنىنشە تەبىرەنە وتىرىپ، ۇزاق-ۇزاق تولعانا جازعىم دا كەلگەن. ءبىراق بۇل مۇقاعالي جىلىنا وراي باسپاسوزگە بەرىلەر ماقالا بولعاندىقتان، بۇدان ءارىنى گازەت اۋقىمى كوتەرە قويماس، ءتاڭىرىم مۇرشا بەرىپ جاتسا، تاعى دا ءبىر ورالىپ سوعامىن دەگەن ويمەن ءوزىمدى-وزىم تەجەي دە وتىرعان جايىم بار ەدى.
مۇقاعالي تۋرالى ءسوز ءبىر كۇنمەن دە، ءبار جىلمەن دە اياقتالا قويماسىنا دا كوزىم ابدەن جەتەدى.
ءۇ
بيىل، مىنە، مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ تۋعانىنا از با، كوپ پە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر تابانى كۇرەكتەي تۇپ-تۋرا 80 جىل تولىپ وتىر. ونىڭ الداعى مەرەيتويىنا دەگەن دايىندىق وسىدان بىرەر جىل بۇرىن باستالىپ كەتكەنىن دە بىلەمىز.
ءبىر ولەڭى — ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي،
جىر جازا الماي ءجۇرمىن-اۋ راسۋلداي.
راسۋلداي باعىم دا ءجۇر اشىلماي،
اڭشىنىڭ قولىنداعى لاشىنداي،
— دەپ ەدى ول ءوزىنىڭ سىرلى دا سۇبەلى ءبىر ولەڭىندە. مۇنداعى راسۋلى — داعىستان حالقىنىڭ اتاعى جەر جارعان ايتۋلى اقىنى راسۋل عامزاتوۆ ەدى. باعى جانىپ كەتكەندە سول راسۋلدان قىلاڭ ەلى قالماسىن جاقسى سەزىنگەن، ءوز قۇنى، ءوز باعاسىن بىلەتىن، شىعارماشىلىق دەڭگەيىنىڭ قانشالىق ەكەنىن انىق سەزەتىن ادامنىڭ اششى دا بولسا ايتىلىپ قالعان ءبىر مۇڭى ەدى بۇل. ناعىز ءبىر كەمەلىنە جەتىپ، كوسىلە سىلتەر شاعىندا قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلتىرە قويمايتىن زامانا تارلىعىنا، التىندى قولدا باردا قادىرلەۋگە جوق ايىر قۇيرىق قوعامنىڭ ايارلىعى ونىڭ دا ارقاسىنا ايازباي باتىپ، كوڭىلىن كىرلەتپەدى دەيسىڭ بە. ول دا بەلگىلى ءجايت، تۇسىنىكتى تىرلىك ەدى. زاۋدە ءبىر ساراي ماڭىن ساعالاعان بىرەر-جارىمى بولماسا، ءوز زامانىنا تولىق رازى بولىپ وتكەن اقىندى ادەبيەت تاريحى بىلە دە قويماعان شىعار-اۋ.
مەن بىلسەم، مۇقاعاليدىڭ باعى ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن عانا بارىپ اشىلدى. ولگەننەن كەيىن اقىننىڭ ەكىنشى ءومىرى باستالادى دەپ جاتامىز عوي، سول ەكىنشى ءومىرى مۇقاعالي بۇلاعىنىڭ قاينار كوزىن اشىپ، قالىڭ قازاعىنا بۇكىل بولمىس، وراسان زور ەڭسەسىمەن كورسەتەر بەرەكەلى كەزەڭ بولدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. «جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى، بىرەۋلەر كىسى ەدى دەر ءور تۇلعالى، بىرەۋلەر جىگىت ەدى دەۋ دە مۇمكىن، بۇتىندەلمەي كەتكەن ءبىر ەر-تۇرمانى»، — دەپ ءوزى ايتقانداي، ول تۋرالى ەستلىكتەر دە جازىلدى، ەڭسەلى ەسكەرتكىش تە ورناتىلدى، مۇراجاي اشىلىپ، مەكتەپ پەن كوشەلەر اتتارى بەرىلدى. بۇل داعى ىلۋدە بىرەۋى بولماسا، تالانت بىتكەننىڭ بارىنە بىردەي بۇيىرا بەرەر سىباعا ەمەستىگى جانە ايان.
سول ۇلى دارىن، ءىرى تالانت، قازاق پوەزياسىنىڭ داۋسىز تازا كلاسسيگى جايىندا بۇرىن دا از جازىلىپ جۇرگەن جوق ەدى، سول سوزدەردىڭ قاتارى بيىل تىپتەن تولىعىپ، كوبەيە تۇسۋدە. بىرەۋلەر ءبىلىپ بارىپ، ءوزى كورگەن، كوڭىلىنە بەرىك ورنىققان ويلارىن ورتاعا سالسا، ەندى بىرەۋلەرى ايتەۋىر ايتاققا ايقاي قوسىپ قالۋ نيەتىمەن دارپىرتقا ىلەسە سولارمەن قاپتالداسا بەرە اۋدەم جەر ەنتىگىپ بارىپ، ورتا جولدا قالىپ تا جاتىر.
وسى جەردە تاعى دا ءبىر داۋسىز شىندىققا جۇگىنە كەتسەم دەپ وتىرمىن.
مۇقاعالي ەسىمىن قالاي عانا اسقاقتاتىپ، قالاي ماقتايمىز دەسەك تە سىيىمدى عوي ارينە، ءبىراق ارتىق قىلامىز دەي وتىرىپ، تىرتىق قىلىپ الماۋ جاعىن دا ەسكەرمەي بولمايتىن سىقىلدى. ءبىر كەزدە جامبىل-جاكەمنىڭ: «ستالينگە تەڭەۋ تابا الماي، قينالعان جامبىل جەرى وسى» دەگەنى دە بار سياقتى ەدى، ءبىزدىڭ دە كەيبىر اتى بەلگىلى ازاماتتارىمىز مۇقاعاليدى ماقتايمىن دەپ، كوتەرە تۇسەمىن دەپ وتىرىپ، قانشالىقتى تومەندەتىپ الىپ جۇرگەندەرىن اڭعارمايتىنعا ۇقسايدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن مەنىڭ ءبىر جاقسى ءىنىمنىڭ اقىن تۋرالى «قازاق جىرىنىڭ حان ءتاڭىرىسى» دەپ جازعانى دا بار ەدى. بۇل مۇقاعاليدى بيىكتىككە بالاما ەتىپ، تۋعان جەرىنە قاراي تارتا، باۋىرىنا باسا بۇرا تۇسكىسى كەلگەننەن دە بولار. ايتپەسە، مۇقاعالي قازاق جەرىنىڭ ءبىر عانا ءوڭىرىنىڭ قۇشاعىنا سيا قويمايتىن، قاراسازعا دا، قاراتاۋعا دا تەڭ ورتاق، سارىارقا مەن جەتىسۋ، التاي مەن اتىراۋ ءۇشىن دە بىردەي ىستىق، الگىندە ايتقانىمىزداي، ءيىسى قازاق تۇگىلى، التى الاشتىڭ ماڭدايىنا بىتە قالعان ءىرى تۇلعا ەكەندىگى داۋسىز عوي. قازاق جىرىنىڭ ەكى تۋماس، قايتالانباس ابايى بار، ماحامبەتى، دۋلات جىراۋى، سۇلتانماحمۇت، ماعجاندارى، ءىلياس، قاسىمدارى بارى راس. سول سياقتى قازاق جىرىنىڭ ءبىرتۋار مۇقاعاليى دا بار. ول — سونىسىمەن اۋليە، سونىسىمەن مىقتى، سونىسىمەن دە ورنىقتى. ەشقانداي ارتىق ماقتاۋدى، اسىرا اسپەتتەۋدى قاجەت تە ەتپەيدى.
مۇقاعالي جايىنداعى ماقالاسىنىڭ ءبىرىن «قازاق جىرىنىڭ قارا بۋراسى» دەپ تە اتاعىن تاعى ءبىر تالانتتى ءىنىمىز بار. كىسىنى قايىسپاس قارا نارعا تەڭەگەندى ءبىلۋشى ەدىك، قارا بۋراعا اپارىپ تەڭەگەندى العاش رەت ەستىپ وتىرمىن. اۆتور ءوزى بىلەدى عوي، ءبىراق قالاي دەگەندە دە قۇلاققا جۇعىمدى ەستىلەر تەڭەۋ ەمەس ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ-اق تۇر.
كەي-كەزدە ءبىزدىڭ سىرلايمىز دەپ وتىرىپ سىندىرىپ الاتىنىمىز دا بولۋشى ەدى. سودان دا ساقتاندىرىپ جاتقانىم بۇل. قۇرمەت تە، قوشەمەت تە ءار اقىننىڭ ءوز باسىنا لايىق، بويىنا شاق، جاراسىمدى بولعانعا نە جەتسىن. اسىرەسە ۇلتىنىڭ ۇرانىنا اينالىپ بارا جاتقان مۇقاعالي سىندى اقىنعا ارتىق جاماۋ دا، ورىنسىز جاسقاۋ دا قاجەتسىز، ءبىز تانىعان ءىرى تۇلعا، دارا بويىنا جاراسا بەرمەسى حاق.
You Might Also Like
-
قىزعالداقتاي كوكتەمدە گۇلدەپ بەرگەن، سۋ توگىلمەس جورعاداي جۇردەك كەلگەن، قاي اقىن بار ب ا ق، تالانت تۇگەل دارىپ، قالام العان شاقتان-اق قۇرمەت كورگەن؟! توپقا ءتۇسىپ دودالى، سان قىزبالى كەلە جاتقان...
