مارقاسقاسى قازاقتىڭ
قىزعالداقتاي كوكتەمدە گۇلدەپ بەرگەن،
سۋ توگىلمەس جورعاداي جۇردەك كەلگەن،
قاي اقىن بار ب ا ق، تالانت تۇگەل دارىپ،
قالام العان شاقتان-اق قۇرمەت كورگەن؟!
توپقا ءتۇسىپ دودالى، سان قىزبالى
كەلە جاتقان سوقتىقپاي جار-قۇزعا ءالى،
قاي اقىن بار قالىڭ ەل ءقادىر تۇتىپ،
عاشىق بولعان قازاقتىڭ بار قىزدارى؟!
قاي اقىن بار — قادىرلەپ قالا، دالا،
سۇيىكتى ەتكەن قارىنداس، نار اعاعا
قاي اقىن بار ءدال سەندەي تۇلا بويى
جاقسىلىقتان تۇراتىن دارا عانا؟!
قۇلاي ءسۇيىپ قىزۋلى جىر دۇرمەگىن،
ارعىماقتىڭ الدىرماي ءبىر كۇن دەمىن،
قاشان بولسىن حالقىڭنىڭ قاق تورىندە
دومبىراسى سياقتى كۇمبىرلەدىڭ.
ارامىزدا كوپ ەمەس سەندەي باعلان،
كەۋدەمىزدى ءبىزدىڭ دە كەرنەيدى ارمان!
الاماندا قوسىلعان اعايىننىڭ
قاشناسى بار قاراڭدى كورمەي قالعان!
توڭىرەگىن تۇرتكىلەپ، جوققا ەمىنبەي،
كوكىرەگىڭ تەكتى اۋەن تەكتى ەرىنبەي.
كوزدىڭ جاۋىن الىپ-اق تۇر-اۋ جىرىڭ
ءوزىڭ تۋعان ولكەنىڭ كوكتەمىندەي.
الدىن الىپ تەتەلەس، تەڭ-قۇربىنىڭ،
قاس بايگەدەن قاسقايىپ كەلدىڭ بۇرىن.
ەجەلدەن-اق وسىلاي باپتايتىن جۇرت
جۇزدەن جۇيرىك شىعاتىن ەڭ ءدۇلدۇلىن.
ءوزىڭ تۋعان ولكەنىڭ باعىن اشىپ،
قىزعانبايىق، تالاي ءبىر تاعىنا شىق!
كۇتەرى دە كوپ ءالى سەنەن ەلدىڭ،
قازاعىڭنىڭ قىزدارى ءالى عاشىق!
ءالى عاشىق وزىڭە،
سوزىڭە دە سەنى وقىماي ارۋلار كوز ىلە مە؟
جۇرەگىڭ دە سولارمەن بىرگە سوعىپ،
ەگىلە دە بىلەسىڭ، ەزىلە دە.
پارناس تاۋدىڭ باسىنا تاياپ بارىپ،
كورگەن جوقسىڭ ەلدەن سىر اياپ قالىپ.
تۇمانبايدىڭ جىرىمەن باستالعان توي،
تۇمانبايدىڭ جىرىمەن اياقتالىپ
جاتقانىن دا بۇگىندە كوردىك ەندى،
پەيىلىڭە وسىنداي ەلدى بەردى،
كوسىلە بەر قازاقتىڭ مارقاسقاسى،
كوسىلەتىن ءتۇسىڭ دا ەندى كەلدى!
بۇل مەنىڭ وسىدان تۇپ-تۋرا شيرەك عاسىر بۇرىن تۇماعاڭا ارناپ جازعان ولەڭىم ەدى. مەملەكەتتىك سىيلىق العالى جاتقاندا اقىننىڭ انىق تىلەۋلەسى رەتىندەگى كوڭىل لەبىزى بولاتىن. سول كەڭىل، اقجارما سول ىقىلاس-پەيىل ءالى دە بۇرىنعى قالپىندا. تولىعا، مولىعا تۇسپەسە، ورتايماق ەمەس.
ءتانىس-بىلىس، سىرلاس، سىيلاس بولعانىمىزعا دا ەلۋ جىلعا تاياپ قالعانىمەن:
شىن كوڭىلمەن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە،
ءبىر سەزىندە تۇرسا ەكەن جانسا-كۇيسە، —
دەپ اباي ايتقانداي، ءوز باسىم ءبىز ەكەۋمىزدىڭ ارامىز ءالى كۇنگە سول ءبىر داق تۇسپەگەن كىرشىكسىز تازا قالپىندا ەكەندىگىن ويلاپ، قۇدايعا شۇكىرشىلىك ەتەمىن.
باياعىدا، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 60 جىلدىق تويىندا ارناۋ ولەڭ وقىعان ايگىلى ءسابيت مۇقانوۆقا قاتارلاستارىنىڭ ءبىرى قاعىتا قالجىڭداپ:
— سابە، وسى ءولىندى ءسىز باۋكەڭنىڭ 50 جىلدىعىندا دا وقىعان سياقتى ەدىڭىز عوي، — دەسە كەرەك. سوندا سوزدەن توسىلىپ كورمەگەن جازۋشى:
— دۇرىس. ەر جىگىت ەكى سويلەمەس بولار، مەنىڭ باۋىرجانعا دەگەن كوڭىلىم وسىدان ون جىل بۇرىن قانداي بولسا، ءقازىر دە سونداي، — دەپ جول تاۋىپ كەتىپتى.
سول سابەڭ ايتقانداي، مەنىڭ دە تۇماعاڭا دەگەن كوڭىلىم ەشقاشان وزگەرىپ كورگەن ەمەس.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ جىگىتتەرى حابارلاسىپ، "تۇمەكەڭنىڭ تۋعان كۇنىنە جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءسىزدىڭ دە لەبىزىڭىز قاجەت بولىپ تۇر" — دەگەندە، ەسىمە ەڭ الدىمەن وسىلار تۇسكەن. "ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىنا شاباسىڭ با؟" — دەگەندەي، مۇنداي سالتانات پەن مەرەي ۇستىندە ايتپاعان ءسوزدى ەندى قاشان ايتپاقپىن، — دەپ قاناتىمدى قومداي قۇلشىنا بەرىپ ەم، ولار قايتا حابارلاسىپ "ماقالانى كاكىمبەك سالىقوۆ جازاتىن بولدى، ءسىز ولەڭ بەرسەڭىز قايتەدى؟" — دەپ توق ەتەر تاپسىرمالارىن جەتكىزگەن.
كاكەڭمەن قالاي تالاسام. ول كىسى دە مەن سياقتى تۇماعاڭمەن كوپتەن بەرى دوس-جار ادامدار. ءاردايىم ارالاس-قۇرالاس جۇرەدى. ايتەسە دە، "تۇماعاڭدى ءدال مەندەي قانىق بىلە بەرمەيدى-اۋ!" — دەگەن ءبىر كۇدىك قىلاڭ بەرىپ قالعانىمەن، اقىنعا اقىن ولەڭ ارناپ جاتسا ونىڭ نەسى ايىپ، اق سويلەيتىن دە، اقيقاتىن ايتاتىن دا ولەڭ ەمەس پە ءوزى، بالكىم، گازەت باسىنداعىلار ادەيى جۇكتىڭ اۋىرىن ماعان قالدىرىپ جاتقان شىعار دەپ تە تۇيگەمىن.
ءسويتىپ، ءبىر كەزدە مەنىڭ ءوزىمدى دە ەڭ العاشقى "ستۋدەنت داپتەرى" كىتابىمەن ەلەڭ ەتكىزىپ، ءبىرجولا سوڭىنا ەرتكەن جانە ادەبيەتكە ەركەلەپ تە ەنتەلەپ كەلىپ، قاسىمنىڭ ايتقانىنداي، "بوساعاعا تۇرىپ قالماي، تورگە ۇمتىلىپ"، اعالارى اراسىنان سىعىلىسا بارىپ ءور جاقتاعى ءوز ورنىن ويىپ العان جاس اقىن، بۇل كۇندە ءيىسى قازاققا تانىمال باس اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆ جايلى ويىمدى ولەڭمەن بىلايشا تۇيىندەگىم كەلگەن ەدى.
ءومىرى دە جايدارى، كوڭىلى دە جايدارى،
كەلە جاتىر كيلىكپەي كيكىلجىڭگە قايداعى.
جاۋىنا دا جۇدىرىق سىلتەپ كورگەن جەرى جوق،
اق قاعازدىڭ ۇستىندە اياقتالىپ مايدانى.
ۇلكەندەردىڭ الدىندا ون بەستەگى قىزدان جاس،
كىشىلەرگە كىسىمسىپ، قىر كورسەتە سىزدانباس.
جاقسىلىقتىڭ بارلىعى بولسىن دەيدى وزىمە،
سويتە جۇرە سەنىڭ دە نەسىبەڭسى قىزعانباس.
اعىل-تەگىل اقتارىپ اسقاق ولەڭ ۇلگىسىن
اسىپ-تاسىپ، استامسىپ سويلەمەيدى بۇل كىسىڭ
"قوي!" — دەمەيدى ساعان دا، جان بالاسىن تەڭ كورمەي،
دۇنيەنىڭ تىرەگى ءوزىممىن دەپ ءجۇرمىسىڭ!
كوكىرەككە ۇيالاپ، قولتىعىنا تىعىلار،
ءوزى عانا ۇعىنار بۇلب ۇلىنىڭ ءۇنى بار.
ءاپپاق تاڭدا سول ءۇننىڭ اۋەنىمەن ويانىپ،
ءان عىپ تالىپ، سول ۇنمەن قالىپ بارىپ تىنىعار.
ايدى بارىپ ايمالاپ، اقشا بۇلتتى جۇمارلاپ،
اڭقىلداپ-اق جۇرگەنى ولەڭ جازىپ، جىر ارناپ،
قۇيرىق جالى توگىلگەن جۇيرىكتەي قاشان دا
كەتىپ بارا جاتادى كوز ۇشىندا بۇلاڭداپ...
جاقسىلاردىڭ كوڭىلىن تابۋ دەي مە ەندىگى ەم،
كوپشىك قويىپ بىرىنە، بىرەۋىنە بەردى دەم.
كەسىرلەنىپ كەرگىگەن تۇمانبايدى كورمەيسىڭ،
كۇلگەن جەرى — كۇنشۋاق، جۇرگەن جەرى — ءتور كىلەڭ!
كۇندىز-تۇنى تەلەگەي تەڭىز بولىپ جازعانى،
قانشا جەردى ارالاپ، قانشاما كەن قازبادى.
جەمىستەرى ماۋەلەپ، داۋسى كەتكەن اۋەلەپ.
قالقىپ ءۇشىپ كوگىندە اققۋلارى، قازدارى.
وكىنە مە، كىم بىلگەن، تەككە ءبىر كۇن ءوتتى-اۋ دەپ،
ولەڭ-جىردىڭ نوسەرىن كۇركىرەتە توكتى-اۋ كەپ.
ۇلگى بولا باستاعان ۇلىعا دا كىشىگە
ءوزى دە ءبىر اسقاق ءان ءوزى دە ءبىر تەكتى اۋلەت؟!
... ي "چۋۆستۆو دوبروە يا ليروي پروبۋجدال"، — دەپ ەدى پۋشكين ءوزى تۋرالى. ءوز ولەڭدەرىمەن ۇدايى عانا جانىمىزعا عاجايىپ ءبىر شۋاق قۇيىپ، كۇن سايىن نۇر ساۋلەسىن توگىپ كەلە جاتقان تۇمەكەڭ جاساي بەرسىن، جازا بەرسىن دەپ تىلەگەننەن باسقا نە دەيمىز. و كىسىمەن دوستىعىن ايتىپ ماقتانىپ تا، توبەسىن كورگەندە شاتتانىپ تا جۇرەتىن ءبىز سياقتى ءىزباسار ىنىلەرى بارىن ۇمىتىپ كەتپەسە بولعانى...
2005 جىل.
ءىۇ
تۇمانبايدىڭ تالانتى، تۇمانباي شىعارماشىلىعى جايىندا از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ءار جاستاعى مەرەيتويلار تۇسىندا دا، باسقا دا قيسىنى كەلگەن كەزەڭدەردە دە الدىنداعى اتى ءمالىم اقىن اعالارى ما، اكادەميك كوكەلەرى مە، ءبىز سەكىلدى قاسىنا ەرگەن قالامداس-زامانداستارى بار، سوڭىنا ىلەسكەن ءىنى-قارىنداستارى بار، ءبارى قوسىلا جامىراسىپ، ۇدايى عانا جارىم ىرىس — جاقسى لەبىزدەرىن، وعان دەگەن ويدا بار، بويدا تۇنعان ىستىق ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. باسقاسىن قويىپ، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە ىڭعايى كەلىپ قالعان جەردە قاراپ وتىرماي، تۇمەكەڭ تۆورچەستۆوسى تۋراسىندا ەكى-ۇش ماقالا جازىپ، الدەنەشە ولەڭدەر دە ارناپ جىبەرگەن ەكەنبىز. ارينە، ءار تۇستا ءارقالاي جازىپپىز. بىردە كوزدەگەن نىسانامىزدى ءدال بارىپ تاپساق، ەندى بىردە اسقاقتاتا تۇسەمىز دەپ وتىرىپ، ابايدان دا اسىرا جازداپ بارىپ، ات باسىن ارەڭ-ارەڭ تەجەگەنىمىز دە بايقالماي قالمايدى...
ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، سول جاڭاعى ماقالا-ەسسەلەرىمنىڭ بىرىندە مەن تۇمانباي مولداعالييەۆ شىعارماشىلىعىن تاۋدان تومەن قۇلدىراي قۇلاپ، سىڭعىرلاي اققان ءمولدىر تازا بۇلاققا دا تەڭەگەن ەكەنمىن. ونداي بۇلاقتىڭ ارناسى تارتىلمايتىنىن، سالقىن سۋى سارقىلمايتىنىن ايتا وتىرىپ، قاي-قاشان ەڭكەيە بەرە ەرنەۋىنە ەرنىڭدى تيگىزسەڭ بولدى — ءبىرجولا قانىپ ىشكەنشە باس كوتەرە المايتىنىڭدى، جۇتقان ۇستىنە جۇتا بەرگىڭ كەلەتىنىن، بۇلاقتىڭ ءوزى بولسا سول باياعى سىلدىر قاعا اعىنداعان، ءبىراق بەت العان باعىتىنان جاڭىلماعان قالپىندا بۇلىقسي اعىپ ىلگەرى تارتا بەرەتىنىنە توقتالعان ەدىم. سەنىڭ كوكەيىڭدە ءدامى، قۇلاعىڭ مەن كوڭىلىڭدە ءانى قالادى، ۇمىتا الماي، اڭسارىڭ دا، ىنتىزارىڭ دا سوعان قاراي اۋادى دا تۇرادى.
قايىرىلا سوعىپ، قايتالاپ بارىپ مەيىرىڭدى قاندىرا تاعى ءبىر جۇتسام دەپ تامسانا تۇسەتىنىڭدى ءوزىڭ اڭعارماي قالاسىڭ. سونى مەڭزەگەن ەدىم.
مەن بىلسەم، قازىرگى كوزى ءتىرى قازاق اقىندارى ىشىندە ەڭ كوپ جازاتىنى دا، وندىرتە، جەلدىرتە جازاتىنى دا تۇمانباي. ءونىمدى جازادى، ىلعي دا سەرگەك، وزىنە-وزى سەنىمدى جازادى. «تاڭ الدىندا ولەڭ مەنى ءوزى ءتۇرتىپ وياتادى، — دەيتىنى دە بار، — ۇلگەرىپ قانا قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ وتىرامىن. سودان قالعىپ-مۇلگىمەستەن تاڭ اعارىپ اتقانشا 5-6 ولەڭ جازىپ تا تاستايمىن». وعان كۇمان كەلتىرىپ جاتپايسىڭ، ويتكەنى سول جازعاندارىن سياسى كەپپەي تۇرىپ-اق گازەتتەر مەن جۋرنالدار بەتىندە ءىزىن سۋىتپاي ۇزدىكسىز جاريالاپ تا جاتادى. جىل سايىن، كەيدە ءتىپتى ءبىر جىل ىشىندە قوس ەلىدەن قالىڭ كىتاپتارتار دا شىعارىپ ءجۇر.
باسقالارىمىز ايىندا-جىلىندا ون شاقتى ولەڭ جازىپ، ەكى-ۇش جىلدا ءبىر كىتاپ شىعارا الساق، سوعان دا ءماز بولاتىنىمىز بار. ول بولسا...
وسى ارادا ءبىر ءسات ويلانىپ تا قالاسىڭ. كوپ بولعان سوڭ ونىڭ كوبىگى دە، كۇرىش اراسىنداعى كۇرمەگى دە بولماي قويماسى انىق. ۇدايى عانا ءىنجۋ-مارجان قايدان كەلىپ قولعا تۇسە بەرسىن، الاسى دا، قۇلاسى دا بار شىعار-اۋ دەپ قالاتىنىمىز بولادى. ءجيى-جيى جۇرت اۋىستىرىپ، قونىس جاڭارتىپ وتىرماعاسىن دا تاقىرىپ ءورىسى دە تارىلىپ، تاپتاۋرىندىق تا كوزگە ۇرىپ قالا ما دەپ سەن دە كۇدىكتەنە تۇسەسىڭ. تاڭعى شىقتاي تازا بۇلاقتىڭ كوزى دە كومەسكىلەنە باستاعانداي بولىپ كورىنەتىنى بار. «بۇ قالاي بولدى؟» — دەپ ءبىر ءسات داعدىرىپ تا ۇلگەرمەي جاتىپ، كەنەتتەن بۇلاق كوزى قايتا اشىلىپ بەرگەندەي، تۋما تالانت تەگەۋرىنى الگى توسىن كەلگەن كۇدىگىڭدى بىردەن سەيىلتىپ، قايتا تۇلەگەن تۇمانباي اقىندى تابار ەدىڭ. تابار ەدىڭ دە، بەتىندەگى ءشوپ-شالامىن ۇرلەپ جىبەرىپ، باعاناعى تاڭداپ تاتقان، تاڭىرقاتقان بۇلاعىڭا قايتادان باس قويعانىڭدى سەزبەي دە قالار ەدىڭ.
بۇل كۇندە تۇمەكەڭنىڭ جاسى جەتپىس بەستەن اسىپ جىعىلادى. سوڭىندا قيىر-شيىرى مول بۇتالى-بۇدىرلى، بۇرالاڭ بۇرىلىسى دا بار ونداعان مىڭ ولەڭ جولى قالىپ جاتىر. ءوزى بولماسا، و جاعىن وزگەمىز ساناپ تاۋىسىپ، سانىنا جەتە الماق ەمەسپىز. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، جوعارىدا ايتقانداي، بۇگىنگىلەر ىشىندە تۇمانبايدان كوپ جازعان، اسىرا جازعان، جازعانىنىڭ ءبارىن شىپ-شىرعاسىز جاريالاپ تا جۇرگەن ەشكىمنىڭ جوقتىعى. سوندىقتان دا بولار، قالىڭ ەلگە تانىمالدىق جاعىنا كەلگەندە دە ونىڭ شوقتىعى قاشان دا وزگەلەردەن بيىگىرەك تۇرادى. ءوزىمنىڭ دە وسىدان وتىز جىلداي بۇرىنىراقتا «مارقاسقا» دەپ اتاپ، تۇمانبايعا ولەڭ ارناعانىم بار ەدى.
قىزعالداقتاي كوكتەمدە گۇلدەپ بەرگەن،
سۋ توگىلمەس جورعاداي جۇردەك كەلگەن.
قاي اقىن بار باق-تالانت تۇگەل دارىپ،
قالام العان شاقتان-اق قۇرمەت كورگەن!
توپقا ءتۇسىپ دودالى، سان قىزبالى،
كەلە جاتقان سوقتىقپاي جار-قۇزعا ءالى،
قاي اقىن بار قالىڭ ەل ءقادىر تۇتىپ،
عاشىق بولعان قازاقتىڭ بار قىزدارى!
— دەپ تە جىبەرگەن كەزىمىز بولعان ەكەن. سول ءسوزدى قاشان دا قايتالاپ ايتا بەرۋىمە بولادى.
تۇمەكەڭدى باسقالارىمىزدان بولەكتەي تۇسەتىن (بالكي، دارالاي تۇسەتىن) دە تاعى ءبىر ءجايت بار. ول ءار جاققا ءبىر ۇمتىلىپ، وڭدى-سولدى لىقسىپ، وزگەمىز سياقتى، ءوزىن-وزى شىعىن ەتە بەرمەيدى. ياعني ونىڭ وزىنە عانا ءتان فەنومەندىك بولمىسىن دا ۋاقىتپەن ۇندەسۋ، قوعامداعى ءارتۇرلى قاعيدالار مەن قايشىلىقتار توڭىرەگىندە ەمەس، ءبىر عانا ادەبي كاتەگوريادان ىزدەسەك كەرەك. سوندىقتان دا تۇمانباي: «ۇشپاققا دا شىعاردى ولەڭ مەنى!» دەپ جىرلاسا — ەرىكسىز يلاناسىڭ.
تۇمانباي ءوزىنىڭ قاي شىعارماسىمەن بولسا دا (بىرەۋىن ناعىز شەديەۆر دەسەك، ەندى بىرەۋىنىڭ تۇزى جەڭىلدەۋ بولار) وقىرمانىنىڭ كوڭىلىن تابا بىلەتىن، سەزىمىن سەرگىتىپ، ساناسىن وياتا جۇرەتىن اقىن. بۇل جاعىنان العاندا ونى ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ بارشا مۇراتىن بويىنا سىڭىرگەن شىنايى عانا قازاقى اقىن دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن-اق بولاتىنداي. ءتىپتى انگە ارنالىپ جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ وزىمەن دە وقىعان ەلدىڭ ويىنان شىعىپ، سەزىمىنە سەزىم قوسۋ جاعىنان ول از ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن جوق. وعان بويلاي ءتۇسۋ ءۇشىن تۇمانبايدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جازعاندارىن وي ەلەگىنەن جانە ءبىر وتكىزىپ كورۋ كەرەك. سوندا بارىپ، ەگەر تۇمانبايى بولماسا قازاق پوەزياسىنىڭ قازىناسى، بەرى سالعاندا، جۇتاڭ تارتىپ، ايتپەسە مۇلدەم ولقىلانىپ قالارىنا كوزىڭ جەتە تۇسەر ەدى.
* * *
جاسىمىز قارايلاس بولا تۇرا (ول مەنەن بار بولعانى ءۇش-اق جىل بۇرىن تۋعان ەكەن) ول ءوزىنىڭ ءبىز ايتىپ جەتكىزە الماي وتىرعان قۇيما التىنداي قۇيىلىپ تۇسەر تالانتىنىڭ ارقاسىندا قالىڭ ەلگە دە، ادەبي ورتاعا دا ەرتەرەك، تىم ەرتەرەك تانىلعان اقىن. ەرتە اشىلىپ، ەرتە تانىلىپ ۇلگەردى دە عالي، ءابدىلدا سياقتى الدىڭعى بۋىن اعالارىنىڭ الاقانىندا بولدى. سوندىقتان دا شىعار، وكشەسىن باسا شىققان ءبىزدىڭ ءبىرتالايىمىزعا ۇستازدىق ىقپالى ەرەكشە بولعانى بىلىنبەي، ەلەنبەي قالعان جوق. جالعان نامىستىڭ كەرەگى نە، ءوز باسىما ونىڭ شىعارماشىلىعى سول عالي، سول ءابدىلدا، سول قاسىم امانجولوۆ پەن عافۋ قايىربەكوۆتەردەن كەم اسەر ەتكەن جوق ەدى. ءالى كۇنگە الدىن قيىپ وتپەي، قاتارلاسا بەرسەك تە ۇنەمى وزىنە قارايلاي ءتۇسىپ كەلە جاتۋىم دا سوندىقتان شىعار دەپ قالا بەرەمىن.
سوناۋ دا سوناۋ، ءالى جەلىگى باسىلا قويماعان شۇعىلالى شاقتىڭ كوكتەمىندە، قىزعالداق بولىپ قۇلپىرا تۇسكەن كوڭىلىمىزدىڭ كىرشىكسىز شاعىندا قولىمىزعا الدەقالاي تيە قالىپ، اپ-ساتتە باس الماستان تۇگەل وقىپ شىققان قىزعىلت ءتۇستى «ستۋدەنت داپتەرى» اتالاتىن كىتاپتىڭ اسەرى دە ءالى كۇنگە ەسىمنەن شىقپاي جۇرسە، ول دا تۇمانباي اقىننىڭ شىنايى دا شىنشىل، سىپايى دا سىرشىل جىرلارىنىڭ بىزگە تيگىزگەن ومىرلىك ىقپالىنان شىعار-اۋ دەپ تە ويلايمىن.
اي دا بۇگىن الاسارىپ، توبەمىزدەن تونەدى،
ساۋلەشىمدى رۇقساتسىز قايتا-قايتا كورەدى.
كولەگەيلەپ جابار ەدىم البىراعان جار ءجۇزىن،
ءبىراق مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە كورە بەرگىم كەلەدى!
— دەيتىن جالعىز شۋماق ولەڭنىڭ دە الگى كىتاپ جارىققا شىققاننان بەرگى ەلۋ بەس جىل ىشىندە ەسىمنەن كەتپەي، بەرىك ورناعان كۇيىندە كوكەيىمدە قالىپ قويۋىنىڭ سەبەبىن دە وزىمە تيگىزگەن اسەرىنەن ىزدەگەن دۇرىس-اۋ دەيمىن.
مىنا ءبىر:
— بۇدان بۇرىن تارتۋشى ەدىڭ «پريبوي»،
بۇگىن تارتقان پاپيروسىڭ ءىرى عوي، —
... دەگەنىمدە كوزىن قىسىپ دوس كۇلدى،
كۇلكىسىنەن قۋاقى ءۇنى ەستىلدى.
— قىز الدىندا جوتەلتەدى «پريبوي»،
— ال «قازبەك شە؟»
— ماركاسى ونىڭ ءىرى عوي، —
دەپ اياقتالاتىن سىپايى يرونياعا (كەكەسىن، مىسقىل ەمەس) تولى ولەڭدى دە ەشبىر قاعازعا قاراپ جاتپاي-اق جاتقا جازىپ وتىرمىن.
ءارى قاراي كەتسەك:
كورسەتپە ءسۇيۋ اۋرەسىن،
بەرىلدى جۇرەك تەك ساعان.
ءسۇيۋ دە جاقسى، ساۋلەشىم،
سۇيىكتى بولۋ جاقسى ودان!
— دەيتىن جولدار دا ويدا قالىپ قويعان ەكەن. ىلگەرىندى-كەيىن وقىعان بۇرىنعى-سوڭعى اقىن-جىراۋلاردىڭ ءبىر كەزدە مۇدىرمەستەن جاتقا سوعا بەرەتىن مىڭ سان ولەڭ جولدارىن دا جادىمىزدان سىدىرىپ الىپ قالىپ جاتقان بۇگىنگىدەي ەگدە تارتقان جاسىمىزدا دا تۇمانباي ولەڭدەرىنىڭ ءبىراز نۇسقاسىن توكپەي-شاشپاي وڭاشادا وزىنە وقىپ بەرىپ جۇرسەك، ول دا سول بالاڭ شاقتان بەرگى جانىمىزدىڭ جاقىندىعى، جۇرەگىمىزدىڭ ۇندەستىگىنەن قالعان ۇلەس قوي دەپ بىلگەنىمىز ءجون.
وسىلاي بولا تۇرعانىمەن تۇمانباي كوكەمنىڭ بۇتكىل ءبولمىس-بىتىمىن، تىنىس-تىرشىلىگىن ۇلگى تۇتىپ، ۇدايى عانا پىرگە بالاپ كەلە جاتىرمىن دەسەم، قۇداي الدىندا جالعان ايتقان بولىپ شىعار ەدىم. شىنى كەرەك قوي، قالاي دەسەك تە، ءبىر جاعى ءبارىمىزدىڭ دە پەندە ەكەندىگىمىز بەلگىلى، باز-بازدا ءبىزدىڭ دە شايداي اشىق كوڭىلىمىزگە كىربىڭ ءتۇسىپ، پىكىر-نيەتىمىز دە ءبىر جەرگە تۇيىسە قويماي، ۇدىرەيىسە، ۇركە ءتۇسىپ بارىپ، رايىمىزعا قايتاتىن تۇستارىمىز بولىپ تۇرادى. ءبىراق مۇنداي ءبىر ساتتىك قانا كوڭىل الشاقتىعى، اسپانىمىزدى تورلاي بەرە ايىققان اقشاربى بۇلت بۇعان دەيىنگى ءوزىم سۇيسىنە وقىعان، ءسۇيىپ تانىعان ولەڭ-جىرىنا دەگەن شىنايى ىقىلاس-پەيىلىمىزگە كىر شالدىرا قويماسىن، تىرشىلىكتەن تۋىندايتىن الگى ءبىر الا-قۇلالىقتىڭ ءوزى دە ونىڭ شىعارمالارىنا دەگەن وي-اۋانىمدى وزگەرتە الماسىن ابدەن جاقسى بىلەمىن. بۇل جاعىنا تۇمەكەڭ قالاي قارايدى، ول ەندى... ونىڭ ءوز شارۋاسى. بىزدىكى «كوڭىل كىرى ايتسا كەتەتىدەن» شىعىپ جاتقان ءجايت قانا.
* * *
تۇمانباي مولداعالييەۆ 1935 جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتى وبلىسىنىڭ شاعىن عانا «كازاتكوم» اتالاتىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ەدى. «شاپىراشتى رۋىنىڭ قوشقار اۋلەتىنەنمىن»، — دەيتىنى بار. اكەسى كەشەگى ەل باسىنا قان مەن قاسىرەتىن توگە كەلگەن، ارانداي اۋزىن اشا تونە كەلگەن ۇلى وتان سوعىسىنان ورالماي قالىپتى. اجەسى مەن شەشەسى، اپا-جەزدە، اپكەلەرىنىڭ قاناتى استىندا، سولاردىڭ نۇرىنا شومىلا جۇرسە دە كىشكەنتايىنان قامكوڭىل بولىپ وسكەن بولاشاق اقىننىڭ ويى ونعا، ساناسى سانعا ءبولىنىپ، كوڭىلى ۇدايى ءبىر الىس نۇكتەگە، قۇپيالى الەمگە قاراي ويىسا بەرەتىن ەدى. ول — اقىندىق جولدىڭ العاشقى ادىمدارى بولىپ شىققانىن وزگە تۇگىلى ءوزى دە كەيىن بارىپ ۇققان ءتارىزدى.
تۇمانبايدىڭ «ەتىك» دەيتۇعىن ولەڭى بار. سول ءبىر سۇم سوعىستىڭ زاردابىنان اش قۇرساق، جالاڭاياق جۇرگەن كۇندەرىن ەسكە الا وتىرىپ، ول:
ارباسى بالالىقتىڭ العا ءجۇردى،
جاۋ كوزدەپ اتتى مەنىڭ ارمانىمدى.
اش ءجۇردىم، سۋىق ۇيدە ۇيىقتادىم مەن،
بىلمەيمىن قالاي ءتىرى قالعانىمدى.
انامنىڭ كوڭىلى ماعان بولىنەدى،
مەن ءۇشىن قابىرعاسى سوگىلەدى.
ەكەۋمىز كيدىك سونى كەزەكتەسىپ،
ءبىر ەتىك ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ ەدى.
اڭگىمە، ولەڭ دەسە ۇيىپ قالام،
ايتادى سونىڭ ءبارىن سۇيىكتى انام.
قالادى پەش جانىندا جالعىز ءوزى،
مەكتەپكە ەتىگىن مەن كيىپ بارام.
قاي قازاق ەسىركەسىن جەتىم ۇلدى،
ماعان تەك تالايلاردىڭ بەتى كۇلدى.
تاپجىلماي تۇستەن كەيىن مەن وتىرام،
كەتەدى انام كيىپ ەتىگىمدى...، — دەپ جازعان ەدى.
كوبىمىزدىڭ كوز الدىمىزداعى سۋرەت. سوعىس كەزىندەگى بالالاردىڭ بارشاسىنىڭ باسىنان ءدال وسىنداي ۋاقيعالار وتكەن. ءبىراق سونى تۇمانباي عانا كوزىمىزگە جاس ۇيىلدىرە وتىرىپ، قاز-قالپىندا الدىمىزعا جايىپ سالىپ ەدى.
جاس وسەدى، جارلى دا ءبىر باييدى. تۇمانباي دا جەتىلدى، جەتتى. اتى الىسقا جايىلعان ارقالى اقىن بولدى. جۇمىر جەردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇگەلگە جۋىق ارالادى. مىڭ سان ماڭعازدارمەن، ءتىپتى ءبىر-بىر ەلدى دارا بيلەپ وتىرعان پرەمەر-مينيستر، پرەزيدەنتتەرمەن دە قاتار ءجۇرىپ، دامدەس بولدى. ءبىراق مەن ءۇشىن ارىنداپ، ءالى دە جالىنداپ جۇرگەن قاس اقىن، بۇگىنگى باس اقىن تۇمانبايدان گورى، سول باياعى وزىمە ۇقساعان، شەشەسىنىڭ ەتىگىن كەزەكتەسىپ كيىپ، «اڭگىمە، ولەڭدى ۇيىپ تىڭداپ»، ەتىكسىز قالا بەرگەن ساتتەردە پەش تۇبىندە بۇيىعىپ قانا بۇرىنعىشا قيالعا باتىپ وتىراتىن بالا تۇمانباي جاقىنىراق كورىنەتىنى بار. ءتىپتى مەن ءۇشىن عانا ەمەس، ءوزىنىڭ اسقاق تاۋلاردى ورلەي، كوك تەڭىزدى كولبەي ءوتىپ جۇرگەندە جازىلعان بارلىق ولەڭىنىڭ بوساعاسىنان سىعالاپ تۇرعانداي بولاتىن سول بالا-اقىن ونىڭ ءوز كوزىنە دە ىستىعىراق كورىنەتىن شىعار-اۋ دەگەندى دە ويلاي بەرەمىن. ول تۋرالى ءوزى دە:
... ەستىگەندەي بولامىن دا بوتەن جىر،
قىرعا شىعىپ، قيالدارعا كەتەم ءبىر.
مەنىمەنەن قوشتاسۋعا اسىققان
جاستىق شاعىم با ەكەن بۇل؟!
— دەپ جىرلاپتى ءبىر كەزدە. سويتە كەلە قارشاداي كۇنىنەن باستاپ كوڭىلىن ەلەڭدەتە بەرگەن ولەڭ اتالاتىن، پوەزيا دەيتۇعىن سازى بولەك سيقىرلى دۇنيەگە امپەي-جامپەي ارالاستى دا كەتە بەردى. سول شارق ۇرۋدىڭ اياعى اۋقىمى كەڭ اقىندىق داڭعىلعا بارىپ ۇلاستى. جىرعا دەگەن سول ءبىر قۇشتارلىعى ونى جانى كەڭ، جايساڭ ۇستازداردىڭ الدىنا الىپ بارىپ، بىردەن-اق سولاردىڭ ىستىق مەيىرى، وقشاۋ ىقىلاسىنا بولەندى. بۇل جاعىنان جەتىمدىك كوردىم دەپ ءوزى دە ايتا المايدى، ايتپايدى دا. اسىرەسە العاشقى بالاڭ جىرلارىنان بولاشاق كلاسسيكتى تاني بىلگەن مۇقان يمانجانوۆ سياقتى اعالارىنان العان ۇلگى-تالىمىن دە ءوزى ۇدايى ەسكە الىپ، اسا ءبىر ىنتىق سۇيىسپەنشىلىكپەن اڭگىمەلەپ جۇرەدى.
تۇمانباي مولداعالييەۆ ادەبيەتكە جىگىتتىڭ ناعىز جولى بولار باقىتتى شاعىندا كەلە قالعان اقىن. بۇل قازاق قاۋىمىنىڭ، ۇلكەن-كىشى اينالا قالىڭ ەلدىڭ پوەزياعا، ولەڭ-جىرعا دەگەن قۇشتار-قۇمارلىعى بارىنشا شالقىپ-تاسىپ، ۇيقىدان ويانعانداي كۇرت جەتىلە، ارتا تۇسكەن، داۋىلپاز قاسىم ۇنىنە ەندى-ەندى قانىعىپ، ىلە-شالا ءىلياس داۋىسى قۇلاعىمىزعا ەندى-ەندى شالىنا باستاعان تۇس بولاتىن. مىنەكي، سول ءبىر قۇداي ءساتىن سالعان تۇستا قازاق پوەزياسىنىڭ ساپىنا تەگەۋرىندى جاس سارباز تۇمانباي كەلىپ قوسىلدى دا، ولەڭ كوكجيەگىن ودان ارىگە كەڭەيتە تۇسۋگە بىردەن-اق بىلەك سىبانا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەن بولاتىن. ۇلكەن-كىشىنىڭ نازارىن ءبىر وزىنە اۋدارا وتىرىپ، شىمىرلانا، شىڭدالا تۇسكەن.
سول كەزگى جاستار، اسىرەسە ستۋدەنتتەر جاعى ونى ءمولدىر-تۇنىق سەزىمنىڭ، ءماندى ماحابباتتىڭ، جالىندى جاستىقتىڭ بىردەن-بىر جىرشىسى دەپ قابىلدادى، توبەلەرىنە كوتەردى. ءار ءسوزىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الىپ، توي-دۋماندا تەك قانا تۇمانباي اندەرىن شىرقادى. قىزۋلى، قىزعىن جىرلارىن جابىلا جاتقا وقىدى. حاتقا تۇسكەنىن قاعىپ الىپ، بىرىنە ءبىرى ۇزاتا جۇرە اقىن داڭقىن اۋەلەتىپ، اتاعىن اسپانداتىپ اكەتتى.
ونىڭ ءوزى دە بۇل تۇستاردا ەرەۋىلدەتە، ەكپىندەتە جازدى، شابىتتانا، شاتتانا ءجۇرىپ توڭىرەگىن تۇگەل قامتي جىرعا قوستى. ساز ونەرىنىڭ ءبىرتۋار ساڭلاقتارى نۇرعيسا تىلەندييەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ سىقىلدى ءاز اعالارى، ونەر جولىندا شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماي وتكەن ءىنى دوسى اسەت بەيسەۋوۆ سىندى سابازدارعا قوسىلىپ، ايعا قاراپ اندەتتى، كۇنگە قاراپ كۇلىمدەدى، قۇس بولىپ قايتىپ، اۋەلەپ ۇشتى، اۋەندەتتى. اۋزىن اشسا بولدى، ساۋىلداپ ولەڭ توگىلىپ تۇرعان سول ءبىر قارىمدى شاقتا ونىڭ قالامىنان قانشاما ءبىر اسەم ءاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن دە قازاق قاۋىمى ءالى ۇمىتا قويعان جوق.
مەن ونىڭ سول كەزگى ولەڭدەرىن وقي وتىرىپ، بۇل اقىن تەگى تاۋلىكتىڭ جيىرما ءتورت ساعاتى بويىنا باقىت قۇشاعىندا بالقىپ جۇرگەن ەكەن-اۋ دەگەن ويعا دا تابان تىرەي بەرەتىنىم بار. ويتكەنى:
توتەلەپ مەن تارتىپ كەلەم كەدىر-بۇدىر جولمەنەن،
تاۋ دا جاتىر بۇلت بۇركەلىپ، تاس تا جاتىر كولدەنەڭ.
جولاۋشىمىن مەن ەشقاشان ۇيقى-كۇلكى كورمەگەن،
كەلەشەكتىڭ كۇندەرىنە، تۇندەرىنە شولدەگەن.
بۇكىل بارلىق ارمانىمدى الىپ-ۇشىپ مەن كەلەم.
قۇلاسام دا، جىلاسام دا اعىپ بارىپ قۇلايىن،
جۇرەگىمنىڭ سوڭعى نۇرىن جاعىپ بارىپ قۇلايىن،
جۇلدىز بولىپ جانىپ بارىپ، جانىپ بارىپ قۇلايىن،
نەدە بولسا بارىپ-بارىپ، بارىپ-بارىپ قۇلايىن،
— دەيتىن جولدار الگىندەي شالقىپ-تاسىپ، الدىندا بارمايتىن الاڭى، المايتىن قامالى جوقتاي كورىنەتىن، تالانتىمەن تاۋ قوپارۋعا دايىن ادامنىڭ عانا اۋزىنان شىقسا كەرەك.
سۇيگەنىن اڭساپ اسىعىپ تا اپتىعىپ كەلە جاتقان بوزبالانىڭ الدىنان جايداق ءبىر توبە شىعا كەلىپ، قول سوزىم جەردەگى اۋىلىن كولەگەيلەي بەرەدى، سوندا اقىن:
تىلەگىم نەتكەن كوپ ەدى،
جۇرەگىم تۇر عوي وت الىپ.
مىنا ءبىر تۇرعان توبەنى
تاستاسام با ەكەن قوپارىپ!
— دەپ تە جىبەرەدى.
كەۋدەسى كوك تىرەپ كەلە جاتقان جيىرماداعى جىگىت بولماسا، بۇگىنگى جەر ورتاسى جاستان اسىپ بارا جاتقان تۇمانبايلار قالامىنا ىلىگە بەرمەيتىن-اق ءسوز!..
اقىننىڭ العاشقى جىرلارى ىشىندە باسقالارىنان وقشاۋىراق تۇرعان ءبىر ولەڭ بار. ول ولەڭ — «اسىل ۇستازعا» دەپ اتالادى. «مۇقان يمانجانوۆقا ەسكەرتكىش» دەگەن انىقتاماسى دا بار.
وركەستر! تارت قارالى كۇيىڭدى،
كۇڭىرەن!
قوشتاستى اسىل جان
كوكتەمنىڭ گۇلىمەن، كۇنىمەن،
كوكتەگەن الما اعاش
ايىرىلدى بۇرىنەن!
— دەپ كەۋدەڭدى ءدۇر سىلكىندىرە كۇرسىندىرىپ الادى دا، ول باقيعا اتتانىپ بارا جاتقان ءاز اعا — اسىل ازاماتتى قيا الماي، ءوزى دە كۇڭىرەنە كەلىپ:
ءسۇيۋشى ەڭ كوگىلدىر كوگىڭدى،
ءسۇيۋشى ەڭ ەلجىرەپ ەلىڭدى، — دەپ الىپ:
ىزدەدىم، ولەڭمەن تەربەدىم،
دەنەڭدى قيادى جەرگە كىم.
اياۋلى ۇستازىم، ءوزىڭدى
كەۋدەمە جەرلەدىم،
— دەپ اياقتايدى قازالى كۇيگە ۇقساعان سول ولەڭىن. شاماسى كەلسە، اركىم-اق اسىل ۇستازىن وسىلاي ازالاسىن. وسىلاي جوقتاسىن!
* * *
ماعان سالسا، تۇمانباي تۆورچەستۆوسىن بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ جاتقان قوس اعىس — ەكى بىردەي كەزەڭگە ءبولىپ تە قاراستىرعان بولار ەدىم. ونىڭ العاشقىسى — ولەڭىن بالاشا الديلەپ، ايالاپ ءوسىرىپ، ءوزى سۇيرەلەپ، اۆتور رەتىندە ۇنەمى بيىكتەن بيىككە كوتەرگەن كەزەڭى. ەكىنشىسى — ابدەن جەتىلگەن، ءپىسىپ-تولعان، تولىسقان، بۋىنى بەكىپ، تۇعاناسى قاتقان ولەڭ دەيتىن شىركىننىڭ ەندى اۆتوردىڭ ءوزىن جەتەگىنە الىپ، ارعى-بەرگى اعايىن، الىس تا جاقىن ەلدەگى ابىرويىن اسىرا ءتۇسىپ كەلە جاتقان قازىرگى كەزەڭ. ويتكەنى، ءبىز ءبىر كەزدە ونىڭ ءاربىر شۋماق، ءار جولىنا تالعاممەن قاراپ، تاتىپ كورىپ قانا باعالاپ كەلسەك، كەيىنگى كەزەڭدە ول نە جازسا دا، نە ايتسا دا اۋزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزدى جۇما جۇرە قابىلداي بەرەتىن بولعانبىز. بۇل جاقسى ما، جامان با، ونىڭ ءادىل قازىسى بولاتىن مەن ەمەسپىن. وقىپ، كورىپ جۇرگەن قالىڭ ەل ءالى بار عوي، ەندىگى اقيقاتىن سولار ايتا جاتار.
قوعامدىق سالادا، قيمىل-قارەكەت جاعىنان ونىڭ اتى ازىرگە اڭىزعا اينالا قويعان جوق شىعار، ءبىراق قازىرگى پوەزيامىزدىڭ اۋزى دۋالى ابىزى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ وتىرعانىن ايتپاي قالا المايمىز. سول تۇمانباي مولداعالييەۆ، ونىڭ تۆورچەستۆوسى جايىندا مەن قىرعىز ماناسشىلارى سياقتى ەرىنبەي-جالىقپاي تاڭدى تاڭعا ۇرا وتىرىپ اڭگىمەلەۋگە بارمىن. قانشاما قازىپ ايتىپ جاتىرمىن دەگەنىممەن سوزىمنەن جاڭىلا دا، كوپ سويلەپ قويدىم-اۋ دەپ جالىعا دا قويماسىم بەلگىلى. تۇمانباي تۋدىرعان كول-كوسىر ولەڭ دۇنيەسىنىڭ قاي قىرىنان كەلسەڭ دە اڭگىمەگە ءنار قوسىپ، ءدام بەرىپ، ىلكىدە تاپشىلاۋ ما دەپ قالعان تاقىرىپتىڭ ءوزى-اق سەنى قاي-قايداعا سۇيرەپ الا جونەلەر ەدى... باسقاسىن بىلاي-اق قويايىق، وسى بۇگىنگى ازدى-كەم اڭگىمەنىڭ وزىنەن-اق قازاق جىرىنىڭ قايىسپاس قارا نارى تۇمانباي تىرلىگىنىڭ بارىنشا ءماندى، بارىنشا اۋقىمدى كورىنىسى، شىعارمالارىنىڭ ۇڭعىلى مەن شۇڭعىلى، سىرى مەن سىمباتى، تىلسىم-تۇڭعيىعى، قالتاسى مەن قالتارىسى قىلاڭ بەرىپ قالىپ جاتىر-اۋ دەيمىز دە، بۇدان ءارى ءوزىمىزدى ءوزىمىز تەجەي تۇرۋعا ءماجبۇرمىز.
كەزىندە تۇمانباي تۆورچەستۆوسىنا دا سىن ايتىپ، «اناۋ-اق»، «مىناۋ-اق» دەپ، ونىڭ سوناۋ ءاۋ باستا تاڭداپ تۇسكەن سۇرلەۋ-سوقپاعىنان باسقا باعىتقا بۇرىپ تا جىبەرگىسى كەلگەندەر بولعان. وعان بولا ايىلىن جيعان اقىن جوق، العان بەتىنەن اينىماي، الپىس جىل بويىنا جۇرەگىنىڭ قالاۋىن عانا ايتىپ، الگى سۇرلەۋ-سوقپاقتى قازاق پوەزياسىنىڭ تۇمانباي داڭعىلىنا اينالدىرا ءبىلدى. ارا-تۇرا سول داڭعىلعا ءبىزدىڭ دە سوعا كەتىپ تۇراتىنىمىز بولادى. قانشاما كىتاپتارعا ارقاۋ بولارلىق اڭگىمەلەر ايتامىز. سىرلاسامىز، سۇحباتتاسامىز. بۇرىنعىداي بولماعانىمەن، ارا-تۇرا ءبىر-بىرىمىزدى وقىپ قويىپ تا جۇرەتىنىمىز بار. بىر-بىرىمىزدەن ءمىن تاپپايمىز، ءمىن تاپپاعان سوڭ سىن دا تاقپايمىز.
قازىرگى تۇمانبايدى مەن ءقادىرى بولەك قالامداس، زاتى بولەك زامانداس دەپ قانا ەمەس، ۇلكەن-كىشى تالانتتار توبىن ءوز تۋىنىڭ استىنا شوعىرلاندىرا بىلگەن دارا دا دانا تۇلعا دەپ تە ەسەپتەيمىن. ءوزى دە سول ءبىر اتاعىنا لايىق ەل الدىنداعى اقىندىق قىزمەتىن ادال اتقارىپ كەلە جاتقان ازامات.
2011 جىل
You Might Also Like
