InfoHub Logo

گەنەتيكالىق ماتەريالدىڭ بىرلىگى رەتىندە قازىرگى زامانعى تۇسىنىك بويىنشا نۋكلەين قىشقىلدارى تانىلادى. نۋكلەين قىشقىلدارىن كلەتكا يادروسىندا 1869 جىلى شۆەيساريا فيزيولوگى فريدريح ميشەر تاپقان. بۇل جاڭالىق وتە ماڭىزدى جانە وسى جەردە ف. ميشەردىڭ ءوز تاجىريبەسىن سيپاتتاعان سوزدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرۋگە بولادى: «ءىرىڭ كلەتكالارىن ءالسىز نەگىزدىك ەرىتىندىمەن وڭدەۋ ارقىلى مەن ەرىتىندىنى بەيتاراپتاندىرۋ ناتيجەسىندە قاراپايىم تۇز ەرىتىندىسىندە دە، تۇز قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىندە دە، سۋدا دا، سىركە قىشقىلىندا دا ەرىمەيتىن، قازىرگى كەزگە دەيىن بەلگىلى بەلوكتاردىڭ بىرىنە دە جاتپايتىن تۇنبا الدىم». بۇل تابىلعان زاتتى ف. ميشەر «نۋكلەين» دەپ اتادى. ول دنق مولەكۋلاسىن اشقانىن جانە دنق مولەكۋلاسىن زەرتتەۋگە جول اشقانىن بىلمەدى. ءبىراق، ف. ميشەردىڭ نۋكلەين قىشقىلىن العاش بولىپ اشقانىن ەسكەرە كەلىپ، 1941 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى ا. ششەپوتيەۆ نۋكلەين قىشقىلىنىڭ گەنەتيكالىق ماتەريال رەتىندەگى ءرولىن سيپاتتادى.

گەندەردى قۇراتىن ماتەريال رەتىندە دەزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى (دنق)، ال گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ريبونۋكلەين قىشقىلى (رنق) ىسكە اسىرادى. كەيبىر ۆيرۋستاردا العاشقى گەنەتيكالىق اقپارات ريبونۋكلەين قىشقىلىندا بولادى. سونىمەن نۋكلەين قىشقىلدارى اقپاراتتى ساقتايتىن جانە تاسىمالدايتىن قۇرىلىم بولىپ تابىلادى.

بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردەگى العاشقى گەنەتيكالىق ماتەريال رەتىندە تۋرا جانە جاناما دەلەلدەر ارقىلى تۇجىرىمدالعان دنق مولەكۋلاسى بولادى. ونىڭ تىكەلەي دەلەلى 1944 جىلى دنق مولەكۋلاسىنىڭ پنيەۆموكوك باكتەريالارىندا ءبىر تيپىنەن ەكىنشىسىنە ترانسفورماسيالانۋ قابىلەتىنە بايلانىستى الىنعان. قازىرگى ساتتەردە مۇنداي ترانسفورماسيا كوپتەگەن ميكروورگانيزمدەردە تابىلعان. وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارى دنق مولەكۋلاسىنىڭ گەنەتيكالىق ارنايىلىعىن دالەلدەيتىن تۋرا نەتيجەلەر الىندى، سونىڭ ءبىرى باكتەريا ۆيرۋسىنىڭ دنق مولەكۋلاسى ارقىلى اقپاراتتى ءبىر باكتەريا كلەتكاسىنان ەكىنشىسىنە بەرۋىن ايتۋعا بولادى. بۇل قۇبىلىس ترانسدۋكسيا دەگەن اتپەن بەلگىلى. سونىمەن قاتار دنق مولەكۋلاسىن ءبىر باكتەريا كلەتكاسىنان باسقالارىنا تاسىمالداۋ باكتەريالاردىڭ كونيۋگاسيا پروسەسىندە دە جۇزەگە اسىرىلاتىنى تابىلدى. قازىرگى كەزدە ترانسدۋكسيا جانە كونيۋگاسيا قۇبىلىستارى كوپتەگەن باكتەريا تۇرلەرىندە زەرتتەلگەن. ميكروورگانيزمدەردىڭ گەنەتيكالىق تالدانۋى وسى ترانسفورماسيا، ترانسدۋكسيا جانە كونيۋگاسيا پروسەستەرىنە نەگىزدەلگەن.

دنق مولەكۋلاسىنىڭ گەنەتيكالىق ءرولىنىڭ شەشۋشى دالەلدەمەسى قاجەتتى قاسيەتپەن سيپاتتالاتىن دنق مولەكۋلاسى رەكومبينانتىن قۇراستىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن گەندىك ينجەنەريانىڭ ءادىسى ارقىلى ورىندالدى. قازىرگى كەزدە گەندىك ينجەنەريانىڭ مۇمكىنشىلىگى ءارتۇرلى ورگانيزمدەردە كوپتەگەن گەندەردى كلونداۋ مىسالىندا كورسەتىلدى. جاناما دالەلدەمەلەرگە كەلەتىن بولساق، ولار ەرتە كەزدەن بەلگىلى جانە ولار بىرنەشە. دنق مولەكۋلاسىنىڭ كلەتكادا ورنالاسۋى ارنايى سيپاتقا يە، ياعني ول تەك كلەتكا يادروسىندا (حروموسومادا)، ميتوحوندريادا (جانۋارلاردا) جانە حلوروپلاستاردا (وسىمدىكتەردە) كەزدەسەدى. كوپتەگەن ميكروورگانيزمدەردە دنق مولەكۋلاسى تەك يادرودا (نۋكلەويد) نەمەسە سيتوپلازمادا پلازميدا تۇرىندە كەزدەسەدى. ءار تۇرگە جاتاتىن ورگانيزم ءۇشىن دنق مولەكۋلاسى ءبىر كلەتكاعا شاققاندا بەلگىلى سانمەن سيپاتتالادى.

باكتەريالارداعى دنق مولشەرى ۆيرۋستارعا قاراعاندا جوعارى، ال ومىرتقالىلارداعى دنق مولشەرى ودان ءارى جوعارىلاي تۇسكەن. ياعني، ورگانيزمدەگى دنق مولشەرى سول ورگانيزمنىڭ قۇرىلىسى مەن قيمىل ارەكەتىنىڭ كۇردەلىلىك دارەجەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. الايدا، بۇل تۇجىرىمعا سايكەس كەلمەيتىن جاعدايلار بار. سوماتيكالىق (ديپلويدتى) كلەتكالارداعى دنق مولشەرى جىنىستىق (گاپلويدتى) كلەتكالارعا قاراعاندا ەكى ەسە جوعارى بولادى. بۇل ءاربىر تۇرگە جاتاتىن ورگانيزمدەردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق قاسيەت بولىپ تابىلادى. بارلىق تۇرلەردىڭ ورگانيزمدەرىندەگى دنق مولشەرى تۇراقتى بولىپ تابىلادى جانە وعان جىنىستىق ەرەكشەلىك پەن قارتايۋ سياقتى فيزيولوگيالىق جاعدايلار، سونداي-اق، اشىعۋ، قىزۋدىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە تومەندەۋى سەكىلدى قولايسىز جاعدايلار ىقپالىن تيگىزە المايدى. جاساندى تۇردە سينتەزدەلگەن ازوتتىق نەگىزدەردى كلەتكاداعى دنق ىشىنە ەندىرۋ ناتيجەسىندە، كلەتكادا تۇقىمقۋالايتىن وزگەرىستەر تۋادى جەنە ۋك-سەۋلەسىنىڭ مۋتاگەندىك دارەجەسى دنق مولەكۋلاسىنىڭ ۋك-ساۋلەنى جۇتۋ سپەكترىنە تىعىز بايلانىستى. بۇل مالىمەتتەر دنق گەنەتيكالىق ەرەكشەلىلىگىنە جانامالى تۇردە دالەل بولا الادى.

---