تۇرمىستاعى جۋعىش زاتتاردىڭ زياندى اسەرلەرى
استانا قالاسى №53 مەكتەپ –ليسەي
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى: كنيازوۆا اقمارال قامباربەك قىزى
تاقىرىبى: تۇرمىستاعى جۋعىش زاتتاردىڭ زياندى اسەرلەرى
كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلىپ جۇرگەن ىدىس جانە كىر جۋاتىن تاۋارلاردىڭ قۇرامىندا 55 مىڭنان استام ءبىزدىڭ اعزامىزعا ءقاۋىپتى حيميالىق قوسپالار بار ەكەن. ولار كوزگە، تىنىس الۋ جولدارىنا اسەر ەتىپ، جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى ەكەن. ءتىپتى حالىق اراسىندا «جامان اۋرۋ» دەپ اتالىپ كەلە جاتقان قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنا بىردەن-بىر سەبەپكەر. سوڭعى جىلدارى تۇرمىستا قولدانىلاتىن حيميالىق زاتتار ءتۇرى وتە كوبەيىپ كەتتى. ءتۇرلى حوش ءيىستى سابىن، سۋسابىن، گەل، كىر جۋاتىن ۇنتاق سياقتى جۋىنۋدا، كىر جۋۋ پروسەسىندە قولدانىلاتىن زاتتاردىڭ قۇرامىندا ءار-الۋان حيميالىق قوسپالاردىڭ بار ەكەنى شىندىق. مىنە، وسى زاتتاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرىنىڭ جوق ەمەس ەكەنىن دە ەشكىم جاسىرا المايدى.
تۇرمىستىق حيميالىق ونىمدەر ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. الايدا، بۇل ونىمدەر اعزامىزدى ۋلاپ، سۋ، توپىراق، اۋانى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعي ورتانى كىرلەتىپ وتىرعانى جايلى ويلاندىق پا؟ تەرى، اۋىز، اسقازان اۋرۋلارى مەن جۇيكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپكەر ەكەنىن بىلەمىز بە؟ ەۋروپا، امەريكا ەلدەرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە حيميالىق قوسپاسى بار ونىمدەردىڭ ادام اعزاسى ءۇشىن ءقاۋىپتى ەكەنى دالەلدەندى.
فوسفات – كىر جۋعاندا سۋدى جۇمسارتىپ، كىردى كەتىرەدى. ونىڭ قۇرامىنداعى كىردى اعارتاتىن حيميالىق قوسپالار مەن جۋىلعان كىرگە حوش ءيىس بەرەتىن زاتتار جۋىلعان ماتا تالشىقتارىندا قالىپ قويادى. ولاردى شايىپ شىعارۋ ءۇشىن كەمىندە كىردى 7-9 رەت تازا سۋمەن شايقاۋ كەرەك. شىنىنا كەلگەندە، جۋىلعان كىر 2-3 رەت قانا شايىلادى دا، ولاردىڭ ءبارى ماتادا قالىپ قويادى، ءسويتىپ ادام اعزاسىنا زيانىن تيگىزەدى. مىسالى، قىشىما، قوتىر سياقتى تەرى دەرتتەرى وسىدان كەلىپ شىعادى ەكەن. ادام تەرىسىن دە شەكتەن تىس قۇرعاتىپ جىبەرەدى. كىر جۋعاندا قولدىڭ قۇرعاپ، ءتىپتى قىزارىپ كەتۋىنە دە وسى كىر جۋعىش ۇنتاقتىڭ قۇرامىنداعى فوسفات ەلەمەنتى سەبەپشى.
ۇلكەن پەرزەنتحانادا قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونشاقتى جاڭا تۋعان ءسابي تۇسىنىكسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. تەكسەرىپ قاراعاندا ولاردى وراعان جايالىقتاردا كىر جۋۋ ۇنتاعىنىڭ قۇرامىنداعى فوسفاتتىڭ مولشەرى 60 پايىزدان ارتىپ كەتكەن. دارىگەر ماماندار وسى حيميالىق قوسپا بالالار ولىمىنە سەبەپشى بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ەگەر كىشكەنتايلار ۇيىقتار الدىندا بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى جىبىرلاي بەرسە، وندا وعان توسەنىشتەردى جۋاتىن ۇنتاق سەبەپشى ەكەنىن ۇمىتپاڭىز.
سونىمەن قاتار، ىدىس-اياق جۋاتىن حيميالىق قوسپالارعا دا نازار اۋدارعان ءجون. ىدىستاردا شايىلماي قالعان حيميالىق زاتتار تاماقپەن بىرگە ىلەسىپ، ادام اعزاسىنا زالالىن تيگىزەدى. بۇگىن ەۆروپا قۇرامىندا تابيعي تۇردەگى زاتتارى بار ىدىس-اياق جۋاتىن قۇرالداردى الدەقاشان مويىنداپ، ولاردى شىعارۋدى وندىرىستىك جولعا قويدى. ياعني، حيميالىق قىشقىلداردى جويىپ، سونىڭ نەگىزىندە ادام اعزاسىنا تاماقپەن تۇسەتىن حيميالىق قوسپالاردى زالالسىزداندىرۋعا كومەكتەسەدى.
مىسالى، قاراپايىم ماي كەتىرەتىن سۇيىقتىقتاردان كەيىن جۋعان ىدىسىمىزدى سىركە قىشقىلى قوسىلعان سۋمەن بىر-ەكى رەت شايقاپ العانىمىز ءجون. سەبەبى، قۇرامىندا اعزاعا ءقاۋىپتى كانسەروگەن قوسپاسى بار. ايعايلاپ جارنامالاپ جاتاتىن جۋعىش ونىمدەرىنىڭ قۇرامىندا فوسفات پەن حلور مولشەردەن تىس ەكەن. كىر جۋۋ ۇنتاعىندا فوسفاتتىڭ مولشەرى 5 پايىزدان اسپاۋ كەرەك. ال حلور بولسا، كاناليزاسيا جۇيەسىندەگى ورگانيكا قوسپالارمەن ارالاسقان كەزدە «تريحالومەتان» دەگەن وتە ءقاۋىپتى حيميالىق زاتتى ورتاعا شىعارادى. سونىمەن قاتار بۇل ونىمدەردىڭ قۇرامىندا يىستەندىرۋشى، ءتۇس بەرۋشى مۇناي قوسپالارى بار. تۇرمىستا تابيعي سابىندى جانە جۋعىش ونىمدەرىن جاساۋعا بولا ما؟
ول ءۇشىن سودا، كاربونات، ۇشپا وسىمدىك مايلارى، سىركە قىشقىلى مەن بۋرا (ناتريي بور قىشقىلى) قاجەت. بۋرا — سۋدا تەز ەريتىن، سىرت كەلبەتى نافتالينگە ۇقساس بور قوسىندىسى. ول جالپى تازارتۋشى رەتىندە قولدانىلادى. ءتۇرلى ءيىسى بار، داق شىعارۋ، باكتەريالاردىڭ كوبەيۋىنە قارسى تۇرۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. سودا ماي داقتارىن شىعارادى، سۋدى جۇمسارتادى.
تابيعي ىدىس جۋۋ ۇنتاعىن قالاي جاساۋعا بولادى؟ بۇل ۇنتاقتى جاساۋ ءۇشىن ءبىر ستاكان ناتريي بور قىشقىلى، ءبىر ستاكان اس سوداسى جانە ستاكاننىڭ تورتتە ءبىر مولشەرىندە اس تۇزى مەن ليمون تۇزى قاجەت. ەگەر دە ىدىستارىڭىزدىڭ حوش ءيىستى بولعانىن قالاساڭىز، اپەلسين، ليمون، ماندارين مايلارىن قوسۋىڭىزعا بولادى. جاسالۋ تاسىلىنە كەلسەك، پلاستماسسا ىدىسقا ەڭ الدىمەن اس تۇزىنا 30 تامشى وسىمدىك مايىن قوسىپ، جاقسىلاپ ارالاستىرىلادى. سودان كەيىن جوعارىدا كورسەتىلگەن زاتتار قوسىلادى. دايىن بولعان قوسپا قاراڭعى جەرگە قويىلادى.
ىدىس جۋعاندا ۇنتاقتىڭ 1-1، 5 اس قاسىعىن قوسىڭىز. كىر جۋۋدا كوپ قولدانىلاتىن اعارتۋشى جۋعىش تا زياندى. قۇرامىندا حلور، ناتريي گيدروكسيدى، پارفيۋم بار. سونىمەن قاتار كاربون تەتراحلور، حلوروفورم سياقتى زاتتار بار. بۇل زاتتار قاتەرلى ىسىك اۋرۋىن تۋدىرۋى ابدەن مۇمكىن. اعارتۋشى قۇرامىنداعى اممياك تازارتقىشتارمەن قوسىلعان كەزدە زياندى گازدار ورتاعا شىعادى ەكەن. ال بۇل گاز ادامنىڭ تىنىس الۋىن قيىنداتىپ، وكپەنىڭ قابىنۋىنا جول اشادى. كىر جۋۋ ۇنتاعىنىڭ قۇرامىنداعى سۋدا ەرىمەيتىن اممياك پەن مۇناي قوسپالارىنىڭ ادام دەنەسىنە زالالى وراسان زور.
تىنىس دەمىكپەسى اۋرۋىنا شالدىققاندار، اللەرگيا، ەكزەماعا سەزىمتال تەرىلەرى بارلار كىر جۋۋ ۇنتاقتارىن قولدانىستان مۇلدەم شىعارۋى كەرەك. سونىمەن قاتار جۇمسارتۋشىلار دا زياندى. سونىمەن قاتار اعزامىزدى شيپالى شوپتەرمەن تازارتۋعا بولادى. تۇيە تىكەنى باۋىر اۋرۋىنا، جاسىل شاي قاتەرلى ىسىك دەرتىنە قارسى، ايۋ ءجۇزىمى بۇيرەككە، قارنىجارىق ءشوبىنىڭ ءدانى ءىش قۇرىلىسقا پايداسى بار. ۆ1، ۆ2، س، ا، ە دارمەندەرى بار تاعامداردى قولدانعانىمىز ءجون.
قۇرامىندا فوسفات ەلەمەنتى بار كىر جۋاتىن ۇنتاقتار قورشاعان ورتاعا دا كوپ زالال كەلتىرەتىنىن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەپ شىقتى. كىر جۋعىش ۇنتاقتاردان باسقا وندىرىستە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇزدەگەن مىڭ توننا سۋلفات، حلوريد ەلەمەنتتەرى پايدالانىلادى. ولار دا سۋدى زالالداپ وتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ادام ومىرىنە تونەتىن قاۋىپ-قاتەر جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. جانە ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىندا تەڭىز سۋىنىڭ ءبىر تەكشە مەترىندە 50 گرامم ميكروورگانيزمدەر بولعان، ال بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 1000-1200 گراممعا جەتىپ وتىر.
ءقازىر دۇنيەجۇزىنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە قۇرامىندا فوسفات ەلەمەنتتەرى جوق كىر جۋعىش ۇنتاقتاردى شىعارۋ جولعا قويىلعان. اسىرەسە، گەرمانيادا، نورۆەگيادا، اۆستريا مەن يتاليادا كىر جۋعىش ۇنتاقتارىنا فوسفات حيميالىق قوسپاسىن قوسۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. تايۆان، گونكونگ، تايلاند ەلدەرى دە وسى تىزىمگە كىرەدى. ءتىپتى، مۇنداي ەلدەردە اۆتوكولىك جۋاتىن سۋسابىن دا فوسفاتسىز جاسالىپ شىعارىلادى. ادام اعزاسىنىڭ 80 پايىزى سۋدان تۇرادى.
سوندىقتان دا ادام دەنەسىندەگى سۋ قورىن تولتىرىپ وتىرۋ قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادام كۇنىنە 3-4 ليتر سۋ ىشەتىنىن ەسكەرسەك، اۋىز سۋدىڭ ماڭىزى، ونىڭ تازالىعى تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەردىڭ دۇرىستىعىن اركىم دە قولدايدى. كىر جۋعىش ۇنتاقتاردان باسقا وندىرىستە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇزدەگەن مىڭ توننا سۋلفات، حلوريد ەلەمەنتتەرى پايدالانىلادى.
ولار دا سۋدى زالالداپ وتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ادام ومىرىنە تونەتىن قاۋىپ-قاتەر جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز بۇگىندە دۇكەن سورەلەرىندە سامساپ تۇرعان قۇرامىندا فوسفاتى وتە كوپ كىر جۋۋ ۇنتاقتارىن زەرتتەپ، تەكسەرەتىن ۋاقىت جەتتى. كىر جۋعىش جانە تازالاعىش زاتتاردى جوعارىدا اتالعان ەلدەردەن الدىرسا، نەمەسە ءوزىمىزدىڭ وتاندىق وندىرۋشىلەر جاساپ شىعارسا، سوڭعى كەزدەرى اسا كوبەيىپ كەتكەن اللەرگيالىق اۋرۋلاردىڭ ازايۋىنا مۇمكىندىك تۋار ەدى.
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى: كنيازوۆا اقمارال قامباربەك قىزى
بايانداما
تاقىرىبى: تۇرمىستاعى جۋعىش زاتتاردىڭ زياندى اسەرلەرى
كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلىپ جۇرگەن ىدىس جانە كىر جۋاتىن تاۋارلاردىڭ قۇرامىندا 55 مىڭنان استام ءبىزدىڭ اعزامىزعا ءقاۋىپتى حيميالىق قوسپالار بار ەكەن. ولار كوزگە، تىنىس الۋ جولدارىنا اسەر ەتىپ، جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى ەكەن. ءتىپتى حالىق اراسىندا «جامان اۋرۋ» دەپ اتالىپ كەلە جاتقان قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنا بىردەن-بىر سەبەپكەر. سوڭعى جىلدارى تۇرمىستا قولدانىلاتىن حيميالىق زاتتار ءتۇرى وتە كوبەيىپ كەتتى. ءتۇرلى حوش ءيىستى سابىن، سۋسابىن، گەل، كىر جۋاتىن ۇنتاق سياقتى جۋىنۋدا، كىر جۋۋ پروسەسىندە قولدانىلاتىن زاتتاردىڭ قۇرامىندا ءار-الۋان حيميالىق قوسپالاردىڭ بار ەكەنى شىندىق. مىنە، وسى زاتتاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرىنىڭ جوق ەمەس ەكەنىن دە ەشكىم جاسىرا المايدى.
تۇرمىستىق حيميالىق ونىمدەر ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. الايدا، بۇل ونىمدەر اعزامىزدى ۋلاپ، سۋ، توپىراق، اۋانى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعي ورتانى كىرلەتىپ وتىرعانى جايلى ويلاندىق پا؟ تەرى، اۋىز، اسقازان اۋرۋلارى مەن جۇيكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپكەر ەكەنىن بىلەمىز بە؟ ەۋروپا، امەريكا ەلدەرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە حيميالىق قوسپاسى بار ونىمدەردىڭ ادام اعزاسى ءۇشىن ءقاۋىپتى ەكەنى دالەلدەندى.
فوسفات – كىر جۋعاندا سۋدى جۇمسارتىپ، كىردى كەتىرەدى. ونىڭ قۇرامىنداعى كىردى اعارتاتىن حيميالىق قوسپالار مەن جۋىلعان كىرگە حوش ءيىس بەرەتىن زاتتار جۋىلعان ماتا تالشىقتارىندا قالىپ قويادى. ولاردى شايىپ شىعارۋ ءۇشىن كەمىندە كىردى 7-9 رەت تازا سۋمەن شايقاۋ كەرەك. شىنىنا كەلگەندە، جۋىلعان كىر 2-3 رەت قانا شايىلادى دا، ولاردىڭ ءبارى ماتادا قالىپ قويادى، ءسويتىپ ادام اعزاسىنا زيانىن تيگىزەدى. مىسالى، قىشىما، قوتىر سياقتى تەرى دەرتتەرى وسىدان كەلىپ شىعادى ەكەن. ادام تەرىسىن دە شەكتەن تىس قۇرعاتىپ جىبەرەدى. كىر جۋعاندا قولدىڭ قۇرعاپ، ءتىپتى قىزارىپ كەتۋىنە دە وسى كىر جۋعىش ۇنتاقتىڭ قۇرامىنداعى فوسفات ەلەمەنتى سەبەپشى.
ۇلكەن پەرزەنتحانادا قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونشاقتى جاڭا تۋعان ءسابي تۇسىنىكسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. تەكسەرىپ قاراعاندا ولاردى وراعان جايالىقتاردا كىر جۋۋ ۇنتاعىنىڭ قۇرامىنداعى فوسفاتتىڭ مولشەرى 60 پايىزدان ارتىپ كەتكەن. دارىگەر ماماندار وسى حيميالىق قوسپا بالالار ولىمىنە سەبەپشى بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ەگەر كىشكەنتايلار ۇيىقتار الدىندا بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى جىبىرلاي بەرسە، وندا وعان توسەنىشتەردى جۋاتىن ۇنتاق سەبەپشى ەكەنىن ۇمىتپاڭىز.
سونىمەن قاتار، ىدىس-اياق جۋاتىن حيميالىق قوسپالارعا دا نازار اۋدارعان ءجون. ىدىستاردا شايىلماي قالعان حيميالىق زاتتار تاماقپەن بىرگە ىلەسىپ، ادام اعزاسىنا زالالىن تيگىزەدى. بۇگىن ەۆروپا قۇرامىندا تابيعي تۇردەگى زاتتارى بار ىدىس-اياق جۋاتىن قۇرالداردى الدەقاشان مويىنداپ، ولاردى شىعارۋدى وندىرىستىك جولعا قويدى. ياعني، حيميالىق قىشقىلداردى جويىپ، سونىڭ نەگىزىندە ادام اعزاسىنا تاماقپەن تۇسەتىن حيميالىق قوسپالاردى زالالسىزداندىرۋعا كومەكتەسەدى.
مىسالى، قاراپايىم ماي كەتىرەتىن سۇيىقتىقتاردان كەيىن جۋعان ىدىسىمىزدى سىركە قىشقىلى قوسىلعان سۋمەن بىر-ەكى رەت شايقاپ العانىمىز ءجون. سەبەبى، قۇرامىندا اعزاعا ءقاۋىپتى كانسەروگەن قوسپاسى بار. ايعايلاپ جارنامالاپ جاتاتىن جۋعىش ونىمدەرىنىڭ قۇرامىندا فوسفات پەن حلور مولشەردەن تىس ەكەن. كىر جۋۋ ۇنتاعىندا فوسفاتتىڭ مولشەرى 5 پايىزدان اسپاۋ كەرەك. ال حلور بولسا، كاناليزاسيا جۇيەسىندەگى ورگانيكا قوسپالارمەن ارالاسقان كەزدە «تريحالومەتان» دەگەن وتە ءقاۋىپتى حيميالىق زاتتى ورتاعا شىعارادى. سونىمەن قاتار بۇل ونىمدەردىڭ قۇرامىندا يىستەندىرۋشى، ءتۇس بەرۋشى مۇناي قوسپالارى بار. تۇرمىستا تابيعي سابىندى جانە جۋعىش ونىمدەرىن جاساۋعا بولا ما؟
ول ءۇشىن سودا، كاربونات، ۇشپا وسىمدىك مايلارى، سىركە قىشقىلى مەن بۋرا (ناتريي بور قىشقىلى) قاجەت. بۋرا — سۋدا تەز ەريتىن، سىرت كەلبەتى نافتالينگە ۇقساس بور قوسىندىسى. ول جالپى تازارتۋشى رەتىندە قولدانىلادى. ءتۇرلى ءيىسى بار، داق شىعارۋ، باكتەريالاردىڭ كوبەيۋىنە قارسى تۇرۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. سودا ماي داقتارىن شىعارادى، سۋدى جۇمسارتادى.
تابيعي ىدىس جۋۋ ۇنتاعىن قالاي جاساۋعا بولادى؟ بۇل ۇنتاقتى جاساۋ ءۇشىن ءبىر ستاكان ناتريي بور قىشقىلى، ءبىر ستاكان اس سوداسى جانە ستاكاننىڭ تورتتە ءبىر مولشەرىندە اس تۇزى مەن ليمون تۇزى قاجەت. ەگەر دە ىدىستارىڭىزدىڭ حوش ءيىستى بولعانىن قالاساڭىز، اپەلسين، ليمون، ماندارين مايلارىن قوسۋىڭىزعا بولادى. جاسالۋ تاسىلىنە كەلسەك، پلاستماسسا ىدىسقا ەڭ الدىمەن اس تۇزىنا 30 تامشى وسىمدىك مايىن قوسىپ، جاقسىلاپ ارالاستىرىلادى. سودان كەيىن جوعارىدا كورسەتىلگەن زاتتار قوسىلادى. دايىن بولعان قوسپا قاراڭعى جەرگە قويىلادى.
ىدىس جۋعاندا ۇنتاقتىڭ 1-1، 5 اس قاسىعىن قوسىڭىز. كىر جۋۋدا كوپ قولدانىلاتىن اعارتۋشى جۋعىش تا زياندى. قۇرامىندا حلور، ناتريي گيدروكسيدى، پارفيۋم بار. سونىمەن قاتار كاربون تەتراحلور، حلوروفورم سياقتى زاتتار بار. بۇل زاتتار قاتەرلى ىسىك اۋرۋىن تۋدىرۋى ابدەن مۇمكىن. اعارتۋشى قۇرامىنداعى اممياك تازارتقىشتارمەن قوسىلعان كەزدە زياندى گازدار ورتاعا شىعادى ەكەن. ال بۇل گاز ادامنىڭ تىنىس الۋىن قيىنداتىپ، وكپەنىڭ قابىنۋىنا جول اشادى. كىر جۋۋ ۇنتاعىنىڭ قۇرامىنداعى سۋدا ەرىمەيتىن اممياك پەن مۇناي قوسپالارىنىڭ ادام دەنەسىنە زالالى وراسان زور.
تىنىس دەمىكپەسى اۋرۋىنا شالدىققاندار، اللەرگيا، ەكزەماعا سەزىمتال تەرىلەرى بارلار كىر جۋۋ ۇنتاقتارىن قولدانىستان مۇلدەم شىعارۋى كەرەك. سونىمەن قاتار جۇمسارتۋشىلار دا زياندى. سونىمەن قاتار اعزامىزدى شيپالى شوپتەرمەن تازارتۋعا بولادى. تۇيە تىكەنى باۋىر اۋرۋىنا، جاسىل شاي قاتەرلى ىسىك دەرتىنە قارسى، ايۋ ءجۇزىمى بۇيرەككە، قارنىجارىق ءشوبىنىڭ ءدانى ءىش قۇرىلىسقا پايداسى بار. ۆ1، ۆ2، س، ا، ە دارمەندەرى بار تاعامداردى قولدانعانىمىز ءجون.
قۇرامىندا فوسفات ەلەمەنتى بار كىر جۋاتىن ۇنتاقتار قورشاعان ورتاعا دا كوپ زالال كەلتىرەتىنىن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەپ شىقتى. كىر جۋعىش ۇنتاقتاردان باسقا وندىرىستە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇزدەگەن مىڭ توننا سۋلفات، حلوريد ەلەمەنتتەرى پايدالانىلادى. ولار دا سۋدى زالالداپ وتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ادام ومىرىنە تونەتىن قاۋىپ-قاتەر جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. جانە ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىندا تەڭىز سۋىنىڭ ءبىر تەكشە مەترىندە 50 گرامم ميكروورگانيزمدەر بولعان، ال بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 1000-1200 گراممعا جەتىپ وتىر.
ءقازىر دۇنيەجۇزىنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە قۇرامىندا فوسفات ەلەمەنتتەرى جوق كىر جۋعىش ۇنتاقتاردى شىعارۋ جولعا قويىلعان. اسىرەسە، گەرمانيادا، نورۆەگيادا، اۆستريا مەن يتاليادا كىر جۋعىش ۇنتاقتارىنا فوسفات حيميالىق قوسپاسىن قوسۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. تايۆان، گونكونگ، تايلاند ەلدەرى دە وسى تىزىمگە كىرەدى. ءتىپتى، مۇنداي ەلدەردە اۆتوكولىك جۋاتىن سۋسابىن دا فوسفاتسىز جاسالىپ شىعارىلادى. ادام اعزاسىنىڭ 80 پايىزى سۋدان تۇرادى.
سوندىقتان دا ادام دەنەسىندەگى سۋ قورىن تولتىرىپ وتىرۋ قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادام كۇنىنە 3-4 ليتر سۋ ىشەتىنىن ەسكەرسەك، اۋىز سۋدىڭ ماڭىزى، ونىڭ تازالىعى تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەردىڭ دۇرىستىعىن اركىم دە قولدايدى. كىر جۋعىش ۇنتاقتاردان باسقا وندىرىستە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇزدەگەن مىڭ توننا سۋلفات، حلوريد ەلەمەنتتەرى پايدالانىلادى.
ولار دا سۋدى زالالداپ وتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ادام ومىرىنە تونەتىن قاۋىپ-قاتەر جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز بۇگىندە دۇكەن سورەلەرىندە سامساپ تۇرعان قۇرامىندا فوسفاتى وتە كوپ كىر جۋۋ ۇنتاقتارىن زەرتتەپ، تەكسەرەتىن ۋاقىت جەتتى. كىر جۋعىش جانە تازالاعىش زاتتاردى جوعارىدا اتالعان ەلدەردەن الدىرسا، نەمەسە ءوزىمىزدىڭ وتاندىق وندىرۋشىلەر جاساپ شىعارسا، سوڭعى كەزدەرى اسا كوبەيىپ كەتكەن اللەرگيالىق اۋرۋلاردىڭ ازايۋىنا مۇمكىندىك تۋار ەدى.
You Might Also Like
