ءتۇس كورگەن پاتشا
ەسكى زاماندا ءبىر پاتشا «ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە نە كوردىم؟» دەپ، وزىنە قاراستى جۇرتىن جيناپ، قيناي بەرەدى. «نە كوردىڭىز؟» دەسە، ايتپايدى. «كورگەنىمدى تاباسىڭ» دەپ اشۋلانىپ، اقىرى قىرىق كۇن مەرزىم قويادى.
«وسى كۇنگە دەيىن تاباسىڭ، تاپپاساڭ ءبارىڭنىڭ باسىڭدى الامىن. ماعان قاراستى ءبىرىڭ امان قالمايسىڭ، – دەپ ۋاعدا بەرگەن. بۇنىڭ جۇرتى كۇڭىرەنەدى، جىلايدى، تەڭسەلەدى، تەبىرەنەدى. قۇمىرسقاداي قارا قالىڭ ەل بىرەۋى دە تابا المايدى، سوندا مەرزىمدى كۇندە پاتشا ءبارىن جيىپ، سۇراپ، تاپپاعان سوڭ، قىراتىن بولىپ: «ماعان قاراستى جاننان ەسىن بىلگەن، اقىلىن تانىعان، قارتايىپ الجىعاننان بولەك ادام، ىشكەرى-تىسكەرى جولاۋشى جۇرگەن، شاجاۋ-شايعى كەلمەي قالعان ادام بار ما؟» – دەپ سۇراتادى.
سوندا بىرەۋ:
— تاقسىر، اۋىل شەتىندە سىزگە قاراستى جۇرت پەن بولەك حاننىڭ شەكاراسىندا پالەن جىلعى پالەن تاۋدا ءتورت ەشكىلى ءبىر كەدەي بار، سول كەلگەن جوق، ونان بولەك ءبىر ادام دا قالعان جوق، – دەپ ايتقان سوڭ، پاتشا:
— ءبىر ءوزى قالعاندا، جۇرتقا تۇتقا بولار دەيسىڭ بە؟ تابا الماسا، قىرعىننىڭ ىشىندە و دا بىرگە كەتسىن، ايداپ كەل! – دەپ جاساۋىل جىبەرەدى. بۇ ءسوز مۇندا تۇرسىن.
ول كەدەيدىڭ ءوزى جالقاۋلاۋ ەدى، جالعىز ەشكىسى بار ەدى. سونىڭ ءسۇتىن ايران قىپ ءىشىپ، ءۇش مەزگىل ءپىسىرىپ، كۇن كورىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىر كۇنى پيالا كەسەدە ءسۇت تۇر ەدى، دالادان ءبىر جىلان كەلىپ، كەسەدەگى ءسۇتتى ىشەدى دە ءبىر تەڭگە تاستاپ، جىلجىپ جۇرە بەرەدى. سوندا كەدەي «بۇل ءتاۋىر بولدى-اۋ، جىلان تاعى كەلسەشى» دەپ، قۋانىپ قالا بەردى. سونىمەن ەرتەڭىنە ابايلانىپ، ويلانىپ وتىرسا، كەشەگىدەي جىلان تاعى كەلە جاتىر. الدىن الا قامدانىپ، جۇگىرىپ تۇرىپ، كەسەگە تاعى ءسۇت قۇيىپ قويدى، جىلان تاعى دا كەسەدەگى ءسۇتتى ءىشىپ، كەشەگىدەي ءبىر تەڭگە تاستاپ، جىلجىپ كەتە بەرەدى. سول كۇيىنشە كۇنىگە كەلىپ، ءسۇت ءىشىپ، تەڭگە تاستايتۇعىن بولدى. سونىمەن كەدەي تەڭگە كوبەيىپ قۋاتتانىپ، ءۇش ەشكى ساتىپ الىپ قوسىپ، ءسۇت جىلانعا دا، وزىنە دە جەتكىلىكتى بوپ، ارتىلعان تەڭگەسىن جامباسىنا جيىپ جاتا بەرەدى. مىناۋ جىلان ءسۇت ءىشىپ بولعان سوڭ، ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ءىنىنىڭ اۋزىنا جاقىن جەردە ارقاسىن كۇنگە بەرىپ، ولاي-بىلاي اۋدارىلىپ جاتادى دا قويادى. ونىڭ جايىنا كەدەي ابدەن سىرداڭ بولدى.
سول كۇيلەرىندە جۇرگەندە، وسى كەدەيگە پاتشادان جاساۋىل باردى. جۇرتتىڭ كۇيزەلگەنىن، قينالعانىن، پاتشانىڭ كورگەن ءتۇسىن ايتا الماعانىن، ءبارىنىڭ جايىن ايتىپ: «كوپتىڭ ءبىرى بولىپ تابا الماساڭ، سەن دە ولەسىڭ، ءجۇر»، – دەيدى. سوندا كەدەي: «بارايىن، ارتىڭنان قالمايىن»، – دەپ، رۇقسات سۇراپ، جاساۋىلدى قايتارىپ جىبەرىپ، وڭاشالاپ جىلانعا كەلىپ سالەمدەسىپ: «اي، مار اتا، باسىڭ كوتەر»، – دەدى. سوندا: «نە دەيسىڭ، جازعان؟» – دەپ ەدى.
سوندا كەدەي: «اي، مار اتا، سىزبەن قانشا ۋاقىتتان بەرى قاراي تۇزداس، دامدەس بولىپ ەدىم، باسىما وسىنداي ءبىر قيىن ماسەلە پايدا بولدى. پاتشا وسىنداي ءبىر ءتۇس كوردىم، سونى تاباسىڭ، بولماسا تەگىس قىرامىن دەپتى. جۇرت تەربەلدى، ەل كۇيزەلدى. ءتۇسىن تابا الماسام، مەن دە ولەمىن. وسىنىڭ جايىن بىلەسىز بە؟ ءبىر مەن ەمەس جۇرت ءۇشىن ايتساڭىز»، – دەپ ەدى.
سوندا جىلان: «ايتايىن، تاپقانىڭا سەرىك قىلاسىڭ با؟» – دەدى.
سوندا كەدەي: «ءبارىن الساڭىز دا ايتىڭىز!» – دەدى.
سوندا جىلان: — «ءبىراق مەن ايتتى دەپ ايتپا، حانعا جولىقپاي، باسقاعا سويلەمە. پاتشاڭ تۇسىندە تۇلكى كوردى»، – دەيدى.
سوعان كەدەي قۋانىپ، پاتشاعا بارعان سوڭ، پاتشا «قالعان ادام وسى ما؟» دەپ ەدى، جۇرت «وسى» دەدى. سوندا حان: «تاپساڭ، كوپ سىي-سياپات الاسىڭ، تاپپاساڭ جۇرتتىڭ قاتارىندا سەن دە باراتۇعىن جەرىڭە باراسىڭ»، – دەدى. سوندا كەدەي: «قايىر، تاقسىر، تاپسام ايتايىن، تاپپاسام كوپتىڭ ءبىرىمىن دە»، – دەدى.
سوندا پاتشا: «تۇسىمدە نە كوردىم؟»، – دەپ، تۇكسيىپ ادىرايدى. سوندا كەدەي: «قايدام، تاقسىر، جاڭىلىپ جازباسام، تۇلكى كوردىڭىز»، – دەپ ەدى، پاتشا تۇرىپ: «بارەكەلدە، وسى ادام اۋليە»، – دەپ، جۇرتقا ازاتتىق بەرىپ، الگى كەدەيگە ءبىر كوتەرىم ساۋقات دەپ التىن بەرىپ جونەلتتى. سوندا كەدەي كەلە جاتىپ ويلانىپ، «وسى العان ولجانى جىلان بىلەر مە ەكەن، بىلمەس پە ەكەن؟» دەپ، كوپ تولعانىپ، «قوي، نە دە بولسا، جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتتىم عوي، مۇنى ءوزىمنىڭ ۇيىمنەن، جىلاننىڭ ىنىنەن اۋلاق جەرگە بەلگىلەپ، جوعالمايتۇعىن قىلىپ كومەيىن. ءبىر قارىن اشقان ۋاقىتتا كەرەك بولار» دەپ، جايلاپ جۇرە بەردى. جىلان نە الىپ كەلدىڭ، نە قىلدىڭ دەپ سۇرامادى. وسى قالپىنشا نەشە جىل، نەشە ايلار وتە بەردى. بۇل جىلان دا باياعى ادەتىمەن ءسۇتىن ءىشىپ، ءبىر تەڭگەسىن تاستاپ جۇرە بەردى. سوندا دا كەدەي دۇنيەسى كوبەيسە دە ءتورت ەشكىدەن بولەك مال الماي، كيىم-كەشەكتەن ارتىلعان تەڭگەسىن جامباسىنا باسىپ جاتا بەردى.
ال ەندى ءبىر كۇندەردە، اي ءوتىپ، جىل ءوتىپ، باياعىداي پاتشا جۇرتىن جيناپ الىپ قيناي باستادى. «ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە نە كوردىم؟» – دەپ. سوندا جۇرت كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنىپ، تەربەلىپ: «ويباي، تاقسىر-اۋ، باياعى اۋليەڭىز جالعىز ەشكىلى كەدەي بار ەمەس پە ەدى؛ سىي-سياپات الاتۇعىن»، – دەپ شۋلاي باستادى.
سوندا پاتشانىڭ ىلگەرگى ءتۇسىن جورىعان كەدەي ەسىنە ءتۇسىپ ويلانىپ، «كەدەيدى جىلدام ايداپ كەل» دەپ، جاساۋىل جىبەردى. ىلگەرگى ادەتىمەن كەدەي «ارتىڭنان بارايىن، جۇرە بەر» دەپ، رۇقسات سۇراپ جاساۋىلدى جونەلتىپ، تاعى دا جىلانعا كەلىپ سالەمدەسىپ، ءجون سۇراسىپ: «اي، مار اتا، باسىڭدى كوتەر!» – دەدى.
سوندا جىلان: «حوش، كەدەيىم، نە جۇمىسقا كەلدىڭ، سويلە!» – دەدى. سوندا كەدەي: «اي، مار اتا، پاتشامىز شاقىرتىپتى، تاعى دا «ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە نە كوردىم؟» دەپ، جۇرتتى قيناپ جاتىر دەپ، جاساۋىل كەلدى. سوعان نە دەيىن؟» – دەپ ەدى.
سوندا جىلان: «تاپقانىڭا سەرىك قىلاسىڭ با؟» – دەدى تاعى دا. سوندا كەدەي: «سەرىك قىلايىن، ءبارىن الساڭىز دا ايتىڭىز»، – دەيدى. سوندا جىلان: «ماقۇل، ايتايىن، حانعا ءوز اۋزىڭمەن ايت، تۇسىندە پاتشاڭ قاسقىر كوردى»، – دەدى. كەدەي بايعۇس قۋانىپ، اتتاپ-بۇتتاپ ەلەۋرەي حانعا بارىپ ەدى، جۇرت الدىنان شىعىپ كوتەرمەلەپ ورىن بەرىپ، «نە سويلەر ەكەن اۋليە» دەپ، تىڭداپ تۇردى. سوندا جاۋاپتاسىپ بولعان سوڭ، «مەنىڭ ءتۇسىمدى جوريسىز با؟» دەپ ەدى، كەدەي تۇرىپ ىلگەرگى ادەتىمەن: «قايدام، تاقسىر، بىلسەم ايتايىن، بىلمەسەم كوپتىڭ ءبىرىمىن دە»، – دەيدى. سوندا حان: «بىلسەڭىز ايتشى، تۇسىمدە نە كوردىم؟» – دەيدى. كەدەي تۇرىپ: «وزىڭىزگە ايان، باسقاعا كۇمان، تۇسىڭدە قاسقىر كوردىڭ-اۋ دەپ ويلايمىن»، – دەدى. پاتشا شاتتانىپ: «وسى ازامات ءبىلىمپاز اۋليە»»، – دەپ تاعى دا سىي-سياپاتقا ءبىر كوتەرىم ءدىلدا التىن بەرىپ، ىزەتپەن جونەلتتى. ال ەندى كەدەي كەلە جاتىپ ويلاندى، «وسى الىپ جۇرگەن التىن ولجالاردى جىلان بىلەر مەن ەكەن، بىلمەس پە ەكەن. اي، ونى دا بىلەدى-اۋ دەپ، كوپ تولعانىپ، ويلانىپ، «قوي، بىلسە كەرەك-اۋ» دەپ قيالدانىپ، «تۇبىندە جىلان دۇنيەنى كوبەيتەيىن دەپ قيالدانىپ جۇرگەن شىعار. ونان دا بۇل التىنداردى ىلگەرگىدەن بولەك جەرگە بەلگىلەپ كومەيىن دە قولىما ءبىر ۇلكەن تاس الىپ، قامدانىپ بارىپ، جىلاندى ابايسىزدا ۇرىپ ولتىرەيىن» دەپ، ءدىلدانى كومىپ، جايلاپ اۋىر تاس الىپ جىلانعا بارىپ، قاق باسىنا تاسپەنەن بەرىپ جىبەرگەندە، جىلاننىڭ باسى جارىلىپ، جيرەڭدەپ ىنىنە كىرىپ كەتتى. ولگەن-ولمەگەنى بەلگىسىز بوپ، قاۋىپتە ءجۇرىپ، كەدەي بايعۇس بىرنەشە كۇن ۇيىقتاي الماي ءجۇردى. ارادا اپتا، ون كۇن وتكەندە ءبىر كۇنى كەدەي جالتاڭداپ، قۋىستانىپ وتىرسا، جىلان ىشكە يرەڭدەپ كەلە جاتىر. كەدەي ىرعىپ تۇرىپ، ءبىر كەسەگە ءسۇت قۇيىپ دايارلاپ، اناداي جەردە وداعايلاپ بايقاپ تۇرىپ ەدى، جىلان ىلگەرگى ادەتىمەن ءسۇت ءىشىپ، تەڭگە تاستاپ، جايىنا كەتە بەردى. سۇيتە-سۇيتە جىلان كۇنىگە كەلىپ، ءسۇت ءىشىپ، تەڭگە تاستاپ، كەدەيدىڭ ەتى ۇيرەنىپ، ءقاۋىپى كەتىپ، ىلگەرگى قالپىنداي شىرىن بوپ جۇرە بەردى. تاعى بىرنەشە زامان، بىرنەشە جىل وتكەن كۇندەردە ءبىر كۇنى پاتشا ءتۇس كوردىم دەپ جۇرتىنا جار شاقىرتىپ، ۇلكەن-كىشىسىن قويماي جيناي باستاپ، ءتۇس جورۋىن سۇرادى. جۇرت داڭعىل جولداي بولىپ قالعان تانىمالى كەدەيدى ۇمىتسىن با! «ويباي، تاقسىر-اۋ، اۋەلگى ساپار ءتۇسىڭىزدى ايتىپ، كوپ دۇنيەڭىزدى العان اۋليە كەدەيىڭىز بار عوي!» – دەپ، جالبارىنا شۋلاعان سوڭ، پاتشا تاعى جاساۋىل جىبەردى. سوندا كەدەي ىلگەرگى قالپىمەن «ارتىنان بارامىن، بارا بەرىڭدەر» دەپ، رۇقسات سۇراپ، توبەدەگى جىلانعا كەلىپ: «اي، مار اتا، باسىڭىزدى كوتەر. ءبىر ءىس بوپ قالدى»، – دەگەن سوڭ، جىلان: «قوش، نە ءسوزىڭ بار، سويلە»، – دەدى. سوندا كەدەي:
— پاتشا تاعى ءتۇس كوردىم دەپ شاقىرتىپتى. ءسىزدىڭ ايتۋ، جورۋىڭىزبەن پاتشاعا دا، ەلگە دە تانىمال بوپ قالدىم عوي. تاعى دا جورۋىن ايتساڭىز، – دەپ ەدى، جىلان:
— ولجاڭا سەرىك كىلاسىڭ با؟ – دەدى. كەدەي:
— سەرىك بولىڭىز، پاتشا نە بەرسە، بەرەيىن، الىڭىز، – دەيدى.
سوندا جىلان: «پاتشاڭ تۇسىندە قوي كوردى»، – دەيدى. كەدەي بايعۇس ەلبەڭدەپ قاتتى ءجۇرىپ، قاراپ تۇرعان قالىڭ ەل حاننىڭ ورداسىنا قادام باستى. جۇرت «اۋليە كەلە جاتىر» دەپ، جارىلىپ جول بەرىپ، نە سويلەر ەكەن دەپ تەك تىڭداپ تۇردى.
سوندا پاتشا: «اي، بىلگىش، ءتۇس جورىعىش، تاعى سۇرايتىن ءماۋىتىم بولدى. جورىپ، جاۋاپ بەرەسىز بە؟» – دەيدى. كەدەي: «سۇراي بەرىڭىز، جاڭىلسام، پەندەمىن، تاپسام اۋليە دەرسىز. ەركىڭىز»، – دەدى. سوندا حان: «تۇسىمدە نە كوردىم؟» – دەدى. سوندا كەدەي: «تاقسىر-اۋ، شامامدا، قوي كوردىڭىز-اۋ»، – دەپ ەدى، پاتشا شاتتانىپ: «وسى ايعاق، ءسىز اۋليە، كەرەمەتتى ادام، جۇرت، مۇنىڭ ءقادىرىن ءبىل»، – دەپ، جۇرتتى تارقاتىپ، تاعى دا ءبىر كوتەرىم ءدىلدا بەرىپ جونەلتتى.
كەدەي بايعۇس تالتاڭداپ، ارقالاپ كەلە جاتىپ قيالدانىپ ويلاندى. «وسى مەن جىلانمەن تۇزداس، دامدەس، جولداس بوپ ءجۇرىپ، زيان كورگەنىم جوق. ءوزىنىڭ ءبىر تەڭگەلەپ بەرگەن اقشاسى مۇنشا بولدى. تاعى حاننان العان اقشالارىم دا رۋلى ەل تويعانداي كوبەيدى. قوي، مەن دە ىنساپ قىلايىن، اناۋ كومگەن اقشالار جايىندا تۇرا بەرسىن. مىنانى جىلانعا ارقالاپ الىپ بارايىن. قيسا جارىمىن بەرەر، قيماسا ءبارىن دە الا قويار» دەپ، كوتەرىپ جىلانعا كەپ: «اي، مار اتا، باسىڭدى كوتەر، مەن ولجالى بوپ كەلدىم. ءۇش ساپار ءتۇسىن جورىپ، اۋەل-اقىرى بەرگەنى - مىناۋ. قيساڭ، جارىمىن بەر، قيماساڭ، ءبارىن دە ال»، – دەپ بايقاپ تۇردى.
سوندا جىلان باسىن كوتەرىپ: «ادامزات، وپاڭ جوق-اۋ! سەن، كەدەي، ادەمىلەپ تىڭدا، مەن ساعان ءتۇسىڭدى ءسوز ەتەيىن. وسىلار پاتشانىڭ تۇسىندە ەمەس، وڭىندە بولعان ءىس ەدى. اۋەلى بارعاندا، تۇلكى كوردىڭ دەدىڭ بە، سول كۇندەردە زامان تۇلكى بوپ، بىرەۋدى بىرەۋ الداپ-ارباپ، جەسەم دەگەن پيعىلدا ەدى. پاتشا حالقىنىڭ پيعىلىن، نيەتىن بولجاپ ايتقان ەدى. سەنىڭ دە پەيىل، نيەتىڭ بۇزىلىپ، بەرگەن اقشاسىن جاسىرىپ، پالەن جەرگە كومىپ كەلدىڭ. پالەندەي بەلگىڭ بار. راس پا؟ ءسويتىپ مەنى الدايمىن دەدىڭ.
ەكىنشى بارعانىڭدا، تۇسىڭدە قاسقىر كوردىڭ دەدىڭ. بۇل كۇندەردە جۇرت ءبىرىن-بىرى باسىپ جەپ، ۇيات، ابىرويدى قويىپ، جەمەك پايتىندە ەدى. سەن دە سومەن قاتار ءدىلدانى پالەن جىلعا، پالەن سايعا كومىپ، جىلان بىلەدى-اۋ دەپ، اقىرىندا ۇياتتى قويىپ، مەنى تاسپەن ۇرىپ، جارالى قىلدىڭ. مەن دە زامانى قاسقىر بولعان سوڭ قىلدى-اۋ دەپ، ايىپ كورمەدىم، بۇل دا راس پا؟
ءۇشىنشى بارعانىڭدا، قوي كوردىڭ دەدىڭ عوي. جۇرتتىڭ ءبارى قويدان قوڭىر بوپ، الماق-بەرمەك ماعمۇرشىلدىك بولىپ ەدى. سەن دە ىنساپقا كەپ، اناۋ ەكى كومگەن دۇنيەم اشتان ولتىرمەس، جىلاننىڭ بەرگەن اقشاسى دا از ەمەس، مىنانى الىپ بارايىن، قيسا، جارىمىن بەرەر، قيماسا، ءبارىن دە الار دەدىڭ دە الىپ كەپ تۇرسىڭ، عوي. حوش، ەندى دوسىم، نەشە تۇزداس، دامدەس بولىپ ەك، مىناۋ اقشالاردىڭ ءبارى دە سەنىكى، كومگەندەرىڭ دە وزىڭە بۇيىرسىن. ءدىلدالارىڭا مەن زارلى ەمەس. بۇل كۇننەن كەيىن مەن ساعان جوق، سەن ماعان جوق، جولداستىعىڭا ريزا بول»، – دەپ، جىلان عايىپ بولدى.
You Might Also Like
-
ءبىر قويشى قوي باعىپ جۇرسە، ءبىر تۇلكىنى ءبىر ايۋ قۋىپ كەلەدى ەكەن، ول ءبىر تامعا كەلىپ كىرەدى. ايۋ دا كىرەيىن دەگەندە، تامنىڭ تار تەسىگىنە كەۋدەسى سىيىپ، بوكسەسى سىيماي كەپتەلىپ قالادى. تۇلكى تامنىڭ ءبىر...
