بوزىنگەن
بۇرىنعى زاماندا باعلانباي دەگەن كىسىنىڭ بوزىنگەن دەگەن ءبىر جاقسى تۇيەسى بولعان ەكەن. بوزىنگەن ومىرىندە بوتالاماعان ەكەن. ءبىر كۇنى باعلانباي اۋلىنىڭ ادامدارىنا:
— مەنىڭ جاقسى كورەتىن بوزىنگەنىم بوتالامادى. بۇعان نە اقىل بەرەسىڭدەر؟ — دەپتى.
بۇعان جينالعان جۇرتتىڭ بىردە-بىرەۋى اقىل بەرە الماپتى. سوندا بوساعادا تۇرعان ءبىر جەتىم بالا بىلاي دەپتى:
– اينالايىن، اعايلار،
مەندەي جەتىم بالالار
بوساعادان سىعالار!
اقساقالدار، قاقپاساڭ،
مەن ءبىر ءسوزدى ايتايىن،
قۇلاق سالىپ تىڭداساڭ،
اشۋ، جانجال قىلماساڭ،
تويىڭدى جەپ قايتامىن!
بوزىنگەندى الدىرساڭ،
ۇستىنە كىلەم سالدىرساڭ،
جىبەكتەن بۇيدا تاقتىرساڭ،
شىتىرما قازىق قاقتىرساڭ،
بوزىنگەن بوتا تۋادى،
ماپەلەپ، شال مەن كەمپىرگە
الپەشتەپ ونى باقتىرساڭ...
* * *
بالانىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ،
بوزىنگەندى الدىرىپ،
قالى كىلەم جاپتىردى،
جىبەك بۇيدا تاقتىردى،
شىتىرما قازىق قاقتىردى،
ماپەلەپ، بوتا تابار دەپ،
كەمپىر-شالعا باقتىردى.
جىل مۇشەلى بولىپ، بوزىنگەن قايىپ، تۋاتىن مەزگىلى جەتىپتى. ءبىر كۇنى باسى التىن، بوكسەسى كۇمىس بوتا تۋادى. باعىپ جۇرگەن كەمپىر-شال قۋانىپ:
— باعلانبايدان ءسۇيىنشى سۇرايىق! – دەپ، بارا جاتسا، اۋلىنداعى قۋ ساۋداگەرلەر كەمپىر-شالدان:
— قايدا باراسىڭدار؟–دەپ سۇرايدى. سوندا كەمپىر-شال:
— بارىپ باعلانبايدان ءسۇيىنشى الامىز! ىنگەنى باسى التىن، بوكسەسى كۇمىس بوتا تاپتى، – دەيدى. سوندا انالار:
— سەندەر وزدەرىڭ عانا بارىپ، ءسۇيىنشى العاندارىڭمەن، باستارىڭا ءمۇيىز شىقپايدى. ونان دا قىزىعىن بارلىعىمىز بىردەي كورەيىك. ىنگەندى ساتىپ، پۇلىن ءبولىپ الامىز. بوتاسىن جەتى قابات تەمىر ۇيگە كىرگىزىپ، ساقتاپ، وسكەن سوڭ، ونى دا ساتامىز، – دەيدى.
كەمپىر-شال كونبەيدى. ونان سوڭ انالار كەمپىر مەن شالدى ولتىرمەكشى بولادى. سوسىن كەمپىر-شال قورىققانىنان لاجسىز كونەدى. بوزىنگەندى بازارعا اپارىپ ساتادى، ءبىر كەرۋەنشىلەر تۇيەنى جەتەلەپ الىپ كەتەدى. سوندا بوزىنگەننىڭ كەرۋەنشىلەرگە بوتاسىن ساعىنىپ بوزداپ، زارلاپ ايتقانى:
جارالعاننان جاسىمنان
كۇيىپ-جانىپ سابىلدىم!
تارتىپ شەرۋ بالا ءۇشىن،
ۇستىمە كىلەم جامىلدىم.
كەكىلىمدى ۇكىلەپ،
جىبەكتەن بۇيدا تاعىندىم.
بوتا ءۇشىن تولعانىپ،
ءار نارسەگە جالىندىم!
اقىرىندا اڭىراپ،
بازار ءتۇسىپ ساتىلدىم.
جاس بوتامنان ايىرىلىپ،
بۇلاي بولار نە قىلدىم؟!
مىنا جالعان دۇنيەدە،
كورەر كۇنىم بولار ما؟
مەن بوتامدى ساعىندىم!
نەشە كۇندەر جول باستىم،
كوزىمنەن جاستى اعىزىپ،
ەمشەكتىڭ ءسۇتىن تامىزىپ،
ولگەندە كورگەن بوتامدى
ەمىزبەدىم جاعىزىپ!
بوتاشىمنان ايىرىلىپ،
ءىشىم وتتاي كۇيەدى،
جۇيەم بوساپ ساعىنىپ،
تۇلا بويىم يەدى...
كەش بولعان سوڭ كەرۋەنشىلەر ءبىر جەرگە قونادى. بوزىنگەن ارمان، دەرتى ىشىنە تولىپ، اۋەدەگى ۇشقان قۇستاردان بوتاسىن سۇراپ، زارلاعانى:
– قالىقتاعان اسپاندا
يتەلگى مەنەن سۇڭقارسىڭ،
ەرتەمەنەن جەم الساڭ،
ساسكەدە بارىپ ۇشارسىڭ!
اسپانداپ ۇشىپ كەلدىڭ بە؟
ەل ىشىندە قايعىرعان،
ەنەسىنەن ايىرىلعان،
زارلاپ، بوزداپ قايعىرعان
جەتىم بوتا كوردىڭ بە؟
«قانداي بوتا؟» دەدىڭ بە؟
اسپانداپ ۇشىپ، اينالعان،
تۇلكى كورسە، سايلانعان،
تۇلكىسىن يەسى بايلانعان،
قارا الا بارشىن بۇركىتىم،
اسپانداپ ۇشىپ كەلدىڭ بە؟
ەل ىشىندە بوزداعان،
ىشكى دەرتىن قوزعاعان،
بازارعا ساتىپ قويماعان،
ەركىمەنەن تويماعان
جەتىم بوتا كوردىڭ بە؟
«نە ەتكەن بوتا؟» دەدىڭ بە؟
شارىقتاعان كۇشىگەن،
اسپاندى كەزگەن ءجۇرىسىڭ،
تامام قۇستىڭ زورىسىڭ.
ەل ىشىندە بوزداعان،
ىشكى دەرتىن قوزعاعان
جەتىم بوتا كوردىڭ بە؟
كۇندىز ۇشپاي، تۇندە ۇشقان،
كوبەلەكپەن بىرگە ۇشقان
كوزى قىزىل ۇكىسىڭ.
تۇندەردە ۇشىپ كەلدىڭ بە؟
ەنەسىنەن ايىرىلعان،
اققۋداي موينى قايىرىلعان،
كۇندىز-تۇنى زارلاعان،
كوزىنەن جاسى پارلاعان
جەتىم بوتا كوردىڭ بە؟
«نە ەتكەن بوتا؟» دەدىڭ بە؟..
* * *
ومىراۋى جاسقا مالىنىپ،
كورىنگەن قۇسقا جالىنىپ،
بوتاسىنا زار كۇيىن،
قايناعان ىشتە بار كۇيىن
جەتكىز دەپ، جىلاپ تاپسىردى
كەمپىر مەن شالدىڭ ۇيىنە.
ۇشقان قۇس تا ايادى،
مويىندارى يىلە،
تاۋ مەن تاس تا كۇڭىرەندى
بوزىنگەننىڭ كۇيىنە!..
بوزىنگەن ءسويتىپ، زارلاپ، كورىنگەن قۇستان سۇراي بەرىپتى. بىرەۋىنەن جاۋاپ الا الماپتى. سودان كەيىن بوزىنگەن بوتاسىن ولگەن ەكەن دەپ زارلايدى:
– مەن بوتامنان ايىرىلعام،
قارايلاپ، موينى قايىرىلعان،
ساعىنىپ، زارلاپ ەگىلگەن،
كوزىمنەن جاسىم توگىلگەن...
نە جازىعىم بار ەدى؟!
ەكى كوزدى سەل الىپ،
جىلاي، جىلاي شەل الىپ،
تىلەك تىلەپ زارلاسام،
تىلەگىمدى بەرەر مە؟
بوتاقانىم كەلەر مە؟
وسىنى ايتىپ، بوزداپ كەتە بەرەدى.
كەرۋەنشىلەر ءبىر جەرگە مالدارىن تىنىقتىرىپ، تويىندىرماققا توقتايدى، بەس-التى كۇن ەرۋ بولىپ جاتادى.
باعلانبايدىڭ ەكى ۇلى بار ەدى. بۇلار مال ساتىپ، بازاردان قايتىپ كەلە جاتادى دا بوزداعان بوزىنگەننىڭ داۋسىن ەستىپ، تانيدى. سوندا بۇلار:
— بۇل قايدان ءجۇر؟ الدە كەرۋەنگە ەرىپ كەتتى مە؟ – دەپ، ەكەۋى قورجىندارىن جولداستارىنا بەرىپ، ىنگەندى ىزدەپ كەتەدى. بۇلار تالاي مالدى ارالاپ ءجۇرىپ، اقىرىندا بوزىنگەندى تابادى.
«تۇيەنى ۇستاپ الىپ، جۇرە بەرەيىك، – دەپ ويلايدى دا، – قوي، مۇنىمىز ۇيات بولار! جايىن سۇرايىق، – دەپ، كەرۋەنشىلەرگە كەلەدى دە جاي-جاپسارىن ايتادى:
– اسسالاۋماعالايكۋم،
قونىپ جاتقان كەرۋەندەر!
التىن، كۇمىس ارتىنىپ،
اي تۇبىنە باردىڭىز،
ايعا سۇراۋ سالدىڭىز،
باعلانبايدىڭ بوزىنگەنىن
قايدان ساتىپ الدىڭىز؟
التىن، كۇمىس ارتتى ەكەن،
اي قىزارىپ باتتى ەكەن،
باعلانبايدىڭ ىنگەنىن
قانداي ادام ساتتى ەكەن؟
اي، جارىقتىق، بوزىنگەن
قانداي بوتا تاپتى ەكەن؟
اناسىنان ايىرىلىپ،
اداسقان قۋداي قايىرىلىپ،
بوتاقانى ەڭىرەپ،
ءقايتىپ ءتىرى جاتتى ەكەن؟
باعلانباي دەگەن ادامنىڭ
بوزىنگەنى بار ەدى،
ءبىر بوتاعا زار ەدى،
ويمالى، شايى كىلەمدى
وڭداپ، سولداپ جاپتىرعان،
جىبەكتەن بۇيدا تاقتىرعان،
شىتىرما قازىق قاقتىرعان،
بوزىنگەن بوتا تابار دەپ
كەمپىر-شالعا باقتىرعان.
باعلانبايدىڭ ىنگەنىن
قانداي ادام ساتتىرعان؟
اتتىڭ باسىن بۇرام با؟
كەشكە دەيىن تۇرام با؟
مىنگەن اتىم قاراگەر،
ەرتەرەك بىزگە جاۋاپ بەر!
ءسوزىمدى قابىل الىڭىز،
بۇل سوزىمە نانىڭىز،
ارتىنان حابار الايىن،
جەتى كۇن توقتام بەرىڭىز!
ەلگە قاراي شابايىق،
ساتقاندى ىزدەپ تابايىق،
پۇلىڭدى الىپ بەرەيىك،
ىنگەندى الىپ قالايىق.
بۇعان كەرۋەن باسى ايتادى:
— ءبىز تالاي ۇلكەن قالالارعا باردىق. قايتۋعا جاقىنداعاندا، ءبىر قالادا بىرەۋ اكەپ ساتتى. الپىس ءدىلدا بەرىپ الدىق. ونداي بوتاسى بولسا، وبالىنا قالمايىق، ون كۇن توقتاپ جاتامىز. پۇلىن اكەپ بەرىپ، الىپ قالىڭىز. ون كۇننەن كەشىكسەڭىز كەتىپ قالامىز. وندا قالعانىڭىز.
ەكى جىگىت سىدىرتىپ وتىرىپ، بەس كۇندە كەمپىر-شالدىڭ ۇيىنە كەلەدى. ولاردىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ، كەمپىر-شال جاسىرىنىپ قالادى.
جىگىتتەر اۋىلعا كەلىپ:
– مىنگەن اتىم قاراگەر،
كەلگەن جەرىم تالاي جەر.
بوزىنگەندى سۇرايمىز،
كەمپىر-شال، شىعىپ جاۋاپ بەر!
كەمپىر-شال شىقپايدى. ەكى قىز بالا شىعىپ، جىگىتتەرگە جاۋاپ بەرەدى:
– ادىرعا شىققان بادال ما؟!
مال-جانىڭىز امان با؟
سىزدەر سۇراپ تۇرعاندا،
ايتپاي تۇرار زامان با؟
اينالايىن اعالار،
باسقا تۇسسە، ءال قانشا؟
اي توبەدە تولىپتى،
جىل مۇشەلى بولىپتى،
بوتالار ۋاعى جەتىپتى.
بوزىنگەنى قۇرىسىن،
بوشالاپ قاشىپ كەتىپتى!
كەمپىر-شال ىزدەپ كەتىپتى،
تيگىزىپ جەرگە تاباندى.
كەمپىر مەن شال بار ما ەكەن
ءتىرى كورەر بولار ما؟
ەكى جىگىت ويلايدى: «ەشكىم ساتپاعان ەكەن، ءوزى بوشالاپ كەتكەن ەكەن، كەرۋەنشىلەر ءبىزدى الداعان ەكەن. ەندى ءبىز بارعانشا، كەرۋەندەر كوشىپ كەتەدى. ءبىز جەتە المايتىن بولدىق!» – دەپ، قاپالانىپ تۇرادى. سول مەزگىلدە بوزىنگەننىڭ بوتاسى ەمىزىك ەمەتىن ۋاقىتى بولىپ، بوزدايدى. بوتانىڭ داۋسىن ەسىتىپ، ەكى قىزعا جىگىتتەردىڭ ايتقانى:
– ەنەسىنەن ايىرىپ،
جاس بوتانى قىلدىڭ زار!
ەكى جەردە زارلاتقان
كەمپىر مەن شالدىڭ پەيىلى تار.
ەستىلەدى زارلى ءۇن،
كۇڭىرەنگەن جەتىم بوتا بار.
جەتىم بوتا ءتىرى ەكەن.
قۋانعان جۇرەك جارىلار!
مۇنى ەسىتىپ، كەمپىر-شال وزدەرى شىعادى دا ەكى جىگىتكە جالىنىپ:
—ايىبىمىزدى كەشكىن! – دەپ، بار شىنىن ايتادى. جىگىتتەر ءمان-جايعا ءتۇسىنىپ، كەمپىر-شالدىڭ ايىبىن كەشەدى.
جىگىتتەر الپىس ءدىلدانى الىپ، كۇن-تۇن قاتىپ، سىدىرتىپ بارسا، كەرۋەنشىلەر كوشۋگە قامدانىپ جاتىر ەكەن. ءدىلداسىن بەرىپ، تۇيەنى الىپ، كەلە جاتقاندا: «بوتام ءولى مە، ءتىرى مە؟» – دەپ بوزىنگەننىڭ زارلاعانى:
– ورىندالدى تىلەگىم،
قۋانىپ كەلەد جۇرەگىم!
مەن بوتامنان ايىرىلىپ،
ەڭىرەپ، بوزداپ كەلەمىن.
امان-ەسەن بار ما ەكەن؟
بوتامدى كورىپ، انالىق،
جارىلار ما ەكەن جۇرەگىم؟!
جولعا ءتۇسىپ جەلەمىن.
كەرۋەننىڭ جولىنان
امان قايتىپ كەلەمىن.
ولەردە كورگەن بوتامدى
قايتكەندە ءتىرى كورەمىن؟!
كەرۋەنى قۇرىسىن!
اۋىر جۇكتى كوپ ارتىپ،
جاۋىر قىلدى ارقامدى.
قۋانعاننان بوتاما
جىلاماي، ءقايتىپ شىدايىن!
ءتىرى كورەر مە ەكەنمىن،
بوتاشىمدى – قالقامدى؟!
تۇزەلدى بۇگىن ءجۇرىسىم،
ەگىلدى جۇمساپ كىرىسىم.
ءومىر، سەنەن تىلەگىم،
كورسەتپە بوتام تەرىسىن!
قوقتىعا بىتكەن شايىردى.
قويشىلار قويىن قايىردى.
ولەردە كورگەن بوتامنان
اياماس قۋلار ايىردى!
بوتاشىمنان ايىرىلىپ،
ارتىما جىلاپ قايىرىلىپ،
جات قولىندا قاڭعىردىم،
ەڭىرەپ، زارلاپ كۇيەمىن.
جەر مەنەن كوك جاڭعىردى.
سۇيمەگەن جانىم زالىمدى،
ەستىر-دى مۇڭدى زارىمدى.
بوزىنگەن زار-كۇيىن كۇڭىرەنتىپ، جەلە بەردى. اۋىلعا تايانىپ، بوتانىڭ قاراسىن كورگەندە، تۇلا بويى ءيىپ، تۇيەنىڭ جۇيەسى بوساپ، جىلاعانى:
– مەنىڭ كورىپ بوتامدى
ەمىزەر كۇنىم بولار ما؟
جار جاعالاپ، جاپىراق
جەگىزەر كۇنىم بولار ما؟
اينالايىن، جان بوتام،
تولعان ايداي تولار ما؟!
كەكىرە بىتكەن كوك ويعا
كولبەتەر كۇنىم بولار ما؟
سارىمساقتى سارى ويعا
ويناتار كۇنىم بولار ما؟
باۋىرىمداعى قارا ەمشەك
ەمىزەر كۇنىم بولار ما؟
اينالايىن، جان بوتام،
باسىڭا باقىت قونار ما؟!
كوڭگە بىتكەن كوك شالعىن
تارپىپ شاشار بولار ما؟
كونەكتەي تولعان قارا ەمشەك
ەمىزەر كۇنىم بار ما ەكەن؟
اينالايىن، جان بوتام،
نەمەنە بولىپ قالدى ەكەن؟!
جىبەكتەي بۇيدا مۇرنىمدا
شۇبالتار كۇنىم بار ما ەكەن؟
باعلانبايدىڭ بوزىنگەنى
التىن بوتا تاپتى دەپ،
قۋانتار كۇنىم بار ما ەكەن؟
جىبەكتەن بۇيدا مۇرنىمدا
تۇيىلتەر كۇنىم بار ما ەكەن؟
باعلانبايدىڭ ىنگەنى
كۇمىس بوتا تاپتى دەپ،
سۇيىنتەر كۇنىم بار ما ەكەن؟
مەن بوتامدى ەرىتىپ،
تەل قوزىداي تەلىتىپ،
باعلانبايدىڭ ۇيىنە
بارار كۇنىم بار ما ەكەن؟
اينالايىن بوتاشىم،
نەمەنە بولىپ قالدى ەكەن؟!
تۇيە اۋناعان شاڭداققا
اۋناتار كۇنىم بار ما ەكەن؟
تۇيە ىشىندە سەكىرتىپ،
ويناتار كۇنىم بار ما ەكەن؟
ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە،
قابىرعادان تىستەلەپ،
قاق توسىنەن يىسكەلەپ،
وياتار كۇنىم بار ما ەكەن؟
بوزداعان بوزىنگەن بوتاسىنا كەلىپ قوسىلىپ، ماۋقىن باسادى.
You Might Also Like
-
ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى قۇيرىعى كەلتەدە ءبىر قارت بولىپتى. اكەسى اتىن جانباي دەپ قويىپتى. وسە كەلە، ايەل الىپ، ءوز الدىنا ءۇي بولىپتى، باي قولىندا جۇمىس ىستەپتى. بىرنەشە جىل ەڭبەك، ەتىپ ەڭبەگىنە ءبىر قا...
-
ءبىر تۇلكى جورتىپ كەلە جاتىپ، لاعىپ بارا جاتقان ءبىر تۇيەگە كەزدەسەدى.
