ۇلبيكە جانكەلدى قىزى
ۇلبيكە جانكەلدى قىزى (1825-1849) قازاقتىڭ ايگىلى اقىن قىزى، مايتالمان ايتىسكەر، جەزتاڭداي ءانشى، داۋلەسكەر دومبىراشى. تال بويىنا الۋان ءتۇرلى ونەر دارىعان ارۋ.
تۋىپ-وسكەن جەرى — قىزىلوردا وبلىسى تەرەڭوزەك اۋدانىنا قاراستى ءوڭىر. توپىراق بۇيىرعان جەرى جامبىل وبلىسىنا قاراستى تالاس وزەنىنىڭ بويى. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇز ىشىندەگى وشاقتى رۋى، تاسجۇرەك.
ۇلبيكەنىڭ بويىنداعى تۋا بىتكەن اقىندىق دارىنىنىڭ ەرتەرەك ۇشتالۋىنا اكەسى جانكەلدى مەن اناسى جاڭىلدىقتىڭ ىقپالى ايرىقشا بولعان. بۇل جونىندە ۇلبيكەنىڭ ءوزى بىلاي دەيدى:
اكە ءسوزىن جاسىمنان جاتتاپ العام،
تال بويىما جيناقتاپ حاتتاپ العام.
جەكە شىعىپ بايگەدەن تۇلپارداي بوپ،
ولەڭىمدى انىمەن باپتاپ العام.
مونشاعىمنىڭ ءار تاسى ءبىر ولەڭ-دى،
بەسىگىندە ۇيرەنگەم مەن ولەڭدى.
بالاپانداي كەزىندە قايران شەشەم،
تال بويىما دارىتقان كۇللى ولەڭدى.
ۇلبيكە 12—13 جاسىنىڭ وزىندە-اق ايتار ويىن ۇرىمتال ولەڭمەن جەتكىزىپ، ۇتقىر سوزدەرى توڭىرەگىن ءتانتى ەتىپ، اتاق-داڭقى اۋىل اراسىنان ارىگە جايىلا باستايدى. اكە شاڭىراعىندا بۇلا بولىپ وسكەن قىز ءوز ورتاسىنداعى ءوقۋ-بىلىمدى يگەرگەن، كوزى قاواقتى جان بولعانعا ۇقسايدى. ءوزىنىڭ ولەڭىندە بىلاي دەۋىنە قاراعاندا، بويىنداعى اقىندىق دارىندى جازبا مۇرالار ارقىلى دا ۇشتاعان بولۋ كەرەك:
ءاپ تيەكتىڭ ىشىندە «پە» بولادى،
قوس نوقات قويسا ۇستىنە «تە» بولادى.
ۇلبيكە وڭ سولىن تانىپ، بوي جەتە باستاعان كەزدە وشاقتىنىڭ ەسمىرزا دەگەن دۋالى اۋىز ءبيى اۋلەتىن باستاپ، اۋليەاتا ماڭىنا كوشىپ كەلەدى. سول كەزدەن باستاپ ۇلبيكەنىڭ اقىندىعى ايرىقشا قارقىن الىپ، جۇرت مويىنداعان كوشەلى اقىندارمەن ايتىستىڭ دوداسىنا تۇسە باستايدى. كۇدەرى قوجا، مايلى قوجا، مادەلى قوجا، تاسپا قوجا، سەرالى قوجا، جانكەنت اقىن سياقتى، سول كەزدىڭ ءسوز ۇستاعانداردىڭ تالايى ۇلبيكەمەن ايتىستا تاۋى شاعىلىپ شىعادى. ۇلبيكەنىڭ اقىندىق تەگەۋرىنىنە، تاپقىرلىق-شالىمىنا جان بالاسى شىدامايدى. بۇل جونىندە ءسوز اسىلىن تەرگەن ايگىلى ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆ بىلاي دەيدى:
بۇرىنعىلار دومبىرا ۇستاپ، ايتاتۇعىن «قايىم بىلەسىڭ بە؟» دەۋشى ەدى. «قايىم» دەپ ەكى اقىننىڭ ايتىسقانىن ايتادى ەكەن. سوندا «قايىم» ولەڭىنىڭ باسىن كۇدەرى قوجا مەن ۇلبيكە ايتىسقان. بۇل ەكەۋىنەن بۇرىن قايىم ولەڭ دە جوق، ايتىس تا جوق. بۇرىنعىلاردىكى — ماقال، تاقپاق… كۇدەرى قوجا البىرت بوزبالا كۇنىندە ۇلبيكەمەن ايتىسامىن دەگەندە كۇدەرىنىڭ اكەسى (ەركوشەك قوجادا اقىن ەكەن، جىرلاپ سويلەيدى ەكەن): «بالا، ۇلبيكەمەن ايتىسامىن دەسەڭ بۇحارعا بارىپ ءۇش جىل وقىپ كەل. ايتپەسە ونىمەن سەن ايتىسۋعا جارامايسىڭ» — دەگەن ەكەن.
م.ج. كوپەيەۆتىڭ بۇل دەرەگىنە ۇلبيكەنىڭ الدىنا قارا تۇسىرمەس ءدۇلدۇل اقىن ەكەنى اڭعارىلىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءسوز ونەرىندە اقىندىق ايتىستىڭ نەگىزىن سالۋشى، ورنىقتىرۋشى اقىن رەتىندە دارالانادى.
ۇلبيكە — ويى ۇشقىر، ولەڭى سۇلۋ، كىسىلىك — پاراساتى ورەلى اقىن. بىردە مايلى قوجا اقىن ۇلبيكەگە ازىلدەپ: «تۇسىمدە التىن زەرەنگە قىمىز قۇيىپ وتىر ەكەنسىڭ» — دەپتى. سوندا ۇلبيكە ىركىلمەستەن بىلاي دەگەن ەكەن:
باسىما سالىپ ءجۇرمىن جەلەگىمدى،
ءۇش-تورت جىل بىلە المادىم دەرەگىڭدى.
ءمۇتتانى تەرىس وقىعان ءزالىم قوجا،
تاۋىپ بەر كونەگىم مەن زەرەڭىمدى.
ۇلبيكە بۇل سياقتى ۇتقىر ۋاجدەردىڭ نەبىر تاماشا ۇلگىلەرىن جۇرگەن جەرلەرىندە مارجانداي شاشىپ وتىرعان. سول مول مۇرادان بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەنى مىڭ شۋماقتاي ولەڭ. بۇل جيىرماعا تارتا ايتىستارى مەن ساناۋلى عانا كوڭىل كۇي تولعاۋلارى. ۇلبيكەنىڭ اسىل مۇراسىن جيناۋعا م.ج. كوپەيەۆ، ءا. ديۆايەۆ، ۆ.ۆ. رادلوۆ سياقتى ايگىلى فولكلور جيناۋشىلار ايرىقشا ىجداھاتپەن دەن قويعان. «بۇدان 120 جىلداي بۇرىن جاندى بەتىنە قاراتپاعان اقىن بولىپ، قازاقتان ۇلبيكە دەگەن قىز شىعىپتى»، — دەپ جازادى ءا. ديۆايەۆ. ۇلبيكەنىڭ شىعارمالارىن ۆ.ۆ. رادلوۆ پەتەربۋرگ قالاسىندا باستىرىپ، كەيىن ورىس جانە نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىپ جاريالادى. م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، م. جولداسبەكوۆ قاتارلى بىلىكتى عالىمدار ۇلبيكەنىڭ اقىندىعىنا جوعارى باعا بەرگەن.
ۇلبيكەنىڭ عۇمىرى قىزعالداقتاي كەلتە بولعان. ءتاڭىرى شەبەر ونى اقىندىق ونەرپازدىعىنا قوسا، حور قىزىنداي كورىكتى ەتىپ جاراتقان. ونى اقىندار «اققۋدىڭ ءجۇندى ءۇرى»، «ءتىلى شەشەن، ءجۇزى كوركەم» دەپ ولەڭگە قوسقان. الايدا «ءبىر كۇن دۇنيە» دەگەن ەمەس پە، ۇلبيكەنىڭ كۇيەۋى بايتان ونەردىڭ پارقىن بىلمەيتىن ۇر دا جىق، قىزعانشاق ادام بولىپ كەزدەسكەن. ۇلبيكە ناعىز كەمەلىنە كەلىپ، اقىن رەتىندە توڭىرەگىن ءتانتى ەتە باستاعان شاعىندا تەنتەك كۇيەۋىنىڭ قولىنان مەرت بولعان.
You Might Also Like
-
ازيا قۇرلىعىندا تۇركى تەكتەس تايپالار ىشىندە رەسەيدىڭ وتارلاۋىنا قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن قازاق حالقى بولسا، افريكا جەرىندە وتارلاۋشى ەۋروپامەن العاش قاقتىعىسقا تۇسكەن ەلدەردىڭ ءبىرى وسى - بەنين. پو...
-
«سپام» ءسوزىن بۇگىن عالامتوردىڭ كەز كەلگەن قولدانۋشىسى بىلەدى. تەك ءبىلىپ قانا قويماي، ونى ءوزىنىڭ ەلەكتروندىق جاشىگىنەن ءجيى كورەدى. ءبىراق كوبى «سپام» ءسوزى بۇرىن عالامتورمەن دە...
