InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ-كۋرس ستۋدەنتتەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۇراجاي – ءۇي جانىنان اشىلعان «ءتىل–قۇرال» وقۋ-ادىستەمەلىك، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنان وندىرىستىك ءىس -تاجىريبەدەن وتتىك.

ءبىز احمەت بايتۇرسىنوۆتى اعارتۋشى، عالىم، ادەبيەتتانۋشى، توتە جازۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اۋدارماشى، «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. ال ونىڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىنە بويلامادىق. وندىرىستىك تاجىريبە كەزىندە ءبىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جەكە ومىرىنەن سىر شەرتەتىن قۇندى دۇنيەلەر تۋرالى بىلدىك. مۇراجاي جۇمىسىمەن، ونداعى قۇندى جادىگەرلەرمەن تانىسۋعا، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى بولعان ۇلى تۇلعا تۋرالى جاقىنىراق تانىسۋعا مۇمكىندىك العانىما قۋانىشتىمىن.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالى قاۋىمى ازاتتىق ءۇشىن بولعان كوپ عاسىرلىق كۇرەستە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. «الاش» پارتياسىنىڭ پايدا بولۋى حالىقتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى سۇراقتاردى شەشە الاتىن ۇلت زيالىلارىنىڭ جوعارى الەۋەتىن كورسەتتى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى دەرەكتى فيلمدەردى كورىپ ۇلت ۇستازىنىڭ قيىن تاعدىرىمەن تانىس بولدىق.

13 جاسىندا اكەسىنەن ءتىرى جەتىم قالعان احمەت قوعام قايراتكەرى بولىپ قالاي قالىپتاستى. ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى قيىن بولدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تاپتىق. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اكەسى بايتۇرسىن ورياس ويازى ياكوۆليەۆكە قول كوتەرىپ، 15 جىلعا يتجەككەنگە ايدالادى. بايتۇرسىن ورىس ساياساتىنا قارسى شىقتى، قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن كەلىمسەكتەرگە بەرۋگە قارسى بولدى. ورىس سوتى جالعىز بايتۇرسىندى ەمەس، سول اۋلەتتىڭ بۇكىل ەركەك كىندىكتىسىن يتجەككەنگە ايداتادى. ارادا 15 جىل سالىپ ەلگە ورالعانىمەن، ۇزاق ءومىر سۇرمەيدى.

احمەتتىڭ ومىرلىك جارى، دوسى، سۇيەنىشى الەكساندرا تۋرالى بىلدىك. الەكساندرا مۇسىلمانشا نەكە قيدىرۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىن قابىلدايدى، ءدىني ءبىلىم الادى. ماعىناسى «تولعان اي» دەگەندى بىلدىرەتىن بادريسافا ەسىمىن الادى. ارحيۆتىك دەرەكتەرگە سۇيەنسەك 1877 جىلى ۆەرحنيي ۋرالسك دەگەن قالادا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكە-شەشەسى تۋرالى دەرەكتەر ءدال ەمەس، ول وتە ءبىلىمدى، احمەتتىڭ قاراپايىم ءمۇعالىم ەمەس، ۇلت زيالىسىنا اينالۋىنا كومەكتەسكەن دانا ايەل بولاتىن.

1909 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتى تۇتقىنداعان كەزدە كۇيەۋىن تۇرمەدەن بوساتۋىن سۇراپ گەنەرال-گۋبەرناتورعا حات جازادى.ول كۇيەۋىنىڭ جازىقسىزدان جازىقسىز تۇرمەگە جابىلعانىن ايتادى، ال ەگەر كۇيەۋىنىڭ كىناسى بولسا، وندا ونى تەرگەۋ ءىسىن جەدەلدەتۋدى سۇرايدى. ال ەگەر كىناسى بولماسا بوساتۋىن وتىنەدى. وسىنشاما نازىك ايەلدىڭ دالا گۋبەرناتورىنا وسىنداي تالاپپەن حات جازۋىنا ونىڭ شەكسىز ماحابباتى، كۇيەۋىنە دەگەن سەنىمى جاتقان جوق پا؟

1904 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن، كەيىن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن تانىستى. ولار قازاقتى قاراڭعىلىقتان الىپ شىعۋ ءۇشىن بەل شەشىپ كىرىستى. ولار قازاقتىڭ «ءۇش بايتەرەگىنە» اينالدى.

1904 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلعان «قارقارالى» پەتيسياسى ولاردى ءبىر مەزەتتە ساياسي تۇرعىدان سەنىمسىز ادامدار قاتارىنا قوسادى. بۇل پەتيسياعا 14 مىڭنان استام قول قويادى. بۇل پەتيسيادا حالىق ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەرىلەدى. ونىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى حالىقتى اعارتۋ جۇمىستارى، سوت ءىسى، ار-ۇجدان بوستاندىعى، ءدىني سەنىم ەركىندىگى جانە ىشكى رەسەيدەن مۇجىقتاردى كوشىرۋدى توقتاتۋ سۇراقتارى قويىلادى.

احمەت سۇزەكتەن تۇرا الماي جاتقاندا دا قارقارالىداعى ميتينگكە بارادى. ءوز اياعىمەن بارا الماي، وزگەرىس قالاعان حالقىن كورسەتۋگە ونى سول شەرۋگە كوتەرىپ الىپ بارادى. ءبىراق سول جيىننان كەيىن احمەتتىڭ جاعدايى مۇلدەم ناشارلاپ كەتەدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ، قارۋلى قاقتىعىس ۇيىمداستىردى دەگەن ايىپپەن ونى تۇتقىنداۋ تۋرالى شەشىم شىعادى. ءبىراق اعا دوسى، جاناشىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ ماقالا جازادى. ماقالانىڭ اتاۋى «تۇبىندە شىندىق جەڭەدى» دەپ اتالادى.

1909 جىلى 8 اي تۇرمەدە وتىرىپ، 1910 جىلى ول ورىنبورعا جەر اۋدارىلادى. وعان قازاق جەرىنەن تىس ءوزى قالاعان قالانى تاڭدا دەگەندە ول ورىنبوردى تاڭدايدى. سەبەبى ورىنبورعا جاقىن سامارادا اعا دوسى ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇراتىن. ولاردىڭ بايلانىسى بۇرىنعىدان دا جاقىنداي تۇسەدى. ولار حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشىن «قازاق» گازەتىن شىعارۋدى ويعا الادى. سول جىلى گازەت جارىق كورەدى.

ۇلتتىڭ ۇلى بولامىن دەپ ىزدەنگەن تۇلعا حالىققا قىزمەت ەتىپ ۇلتتىڭ ۇستازىنا اينالدى.

سالتانات اسحانوۆا،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى

---