ۇلتتى ۇياتقا قالدىرىپ جۇرگەندەر ءۇشىن كۇندە ۇيالام، ءوزىمنىڭ قازاق ەكەندىگىمە كۇندە قۋانام، كۇندە ماقتانام
«جاس الاش» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ەرجان ابدىرامانوۆپەن اڭگىمە.
27 شىلدە، 2001 ج.
وسىدان سان عاسىرلار بۇرىن جازىلسا دا، كەرەمەت رۋح بەرەتىن قاسيەتكە يە جازبالار بار. ول — كۇلتەگىن، تونىكوك داۋىرىنەن قالعان تاس ەسكەرتكىشتەردەگى جىرلار. ءبىرازدان بەرى قازاق پوەزياسىندا سول جىرلاردىڭ سارىنىمەن جازىلعان، ءبىراق كوركەمدەگى، شەبەرلىگى جاعىنان جەتىلدىرىلگەن ولەڭدەر پايدا بولدى. اۆتورى — بۇگىنگى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز تەمىرحان مەدەتبەك.
ت. مەدەتبەك — بۇرىن دا رۋحى بيىك ولەڭدەرىمەن تانىمال بولعان، «ماحامبەتشىل اقىن» اتانعان قالامگەر. «تاعدىرلى جىلدار جىرلارى» كىتابى ءۇشىن 2001 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. اقىن امانحان ءالىم ول كىسىنىڭ ءافسانالاردى، ەرتەگىلەردى ولەڭگە پايدالانۋداعى شەبەرلىگىنە ءتانتى ەكەنىن ايتقان ەدى. ال ورحون-ەنيسەي جازبالارىنىڭ سارىنىمەن جازعان سوڭعى دۇنيەلەرى ادەبي ورتادا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋعىزىپ وتىرعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ العاشقى سۇراعىمىز وسى جايلى، ياعني، اقىننىڭ قازىرگى شىعارماشىلىعى تۋراسىندا بولدى.
— ءبىراز ۋاقىتتان بەرى «كوك تۇرىكتەر سارىنى» دەيتىن كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن. زەرتتەۋمەن اينالىسپاسام دا، كوك تۇرىكتەر تۋرالى، ولاردان قالعان جازبالاردى وقىعان ەدىم. سول تۇرىكتەردىڭ:
«تۇرىك ەلى ءۇشىن...
ءتۇن ۇيىقتامادىم،
كۇندىز وتىرمادىم
قىزىل قانىمدى توكتىم،
قارا تەرىمدى جۇگىرتتىم...»
دەيتىن ءسوزى بار عوي. «جۇگىرتتىم» دەگەنى — «سورعالاتتىم» دەگەنى بولۋ كەرەك. بۇلار — ءبىزدىڭ ويىمىزعا ۇلكەن ەپيكالىق تىنىس، لەپ، دەم بەرەتىن سوزدەر. وسى جولدار ويىما قايتا-قايتا ورالىپ كەلە بەردى. ءبىراق شىعارماشىلىعىما ۇلكەن بەتبۇرىس جاسايدى دەپ ويلاماعان ەدىم. سوسىن وسى باعىتتا، وسى سارىندا ءبىراز جۇمىس ىستەپ كورگىم كەلدى. كەشەگى كۇن باسىمىزدان كەشىرگەن الاساپىراندى، الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭدەردى، بۇگىنگى ازاماتتىعىمىزدى، بۇگىنگى بيىگىمىزدى، سونىمەن قاتار قازىرگى كەلەڭسىزدىكتەردى كوك تۇرىكتەر سارىنىمەن جىرلاعىم كەلدى. ياعني، بۇل بۇكىل تارىحىمىزداعى ايتۋلى وقيعالار، ءىرى قۇبىلىستار جايلى بولماق. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، جامان شىقپاعان سياقتى. قابىلدانىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، بۇل — ادامعا كۇش-جىگەر، رۋح بەرەتىن فورما ەكەن. ەركىن ايتاسىڭ، ەركىن سويلەيسىڭ، ءوزىڭ جازىپ وتىرىپ، تاۋداي بيىكتەيسىڭ، دالاداي كەڭىستىككە يە بولاسىن. بۇرقىراپ تاسيسىڭ، وزىڭدەگى بار قاجىر-قايراتقا بارىنشا مۇمكىندىك بەرەسىڭ. وسىنى قالاپ، ءقازىر وسى تۇرعىدا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. بۇل — تەك كوك تۇرىكتەردى جازۋ ەمەس، كوك تۇرىكتەر سارىنىمەن پوەزيانىڭ جاڭا ورىسىنە شىعۋ. ول ماقسات ورىندالا ما، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. ويتكەنى، شىعارما ءالى جازىلىپ جاتىر.
سوسىن كوپتەن كوكەيىمدە جۇرگەن ءبىر ماسەلە بار ەدى. ول مادەني بايلانىستار جايىندا.
ءقازىر وزگە مادەنيەتتەرمەن بۇرىنعىداي رۋحاني بايلانىستار جوق. ول بايلانىستاردى مۇلدە ۇزۋگە بولمايدى. وندا ءوز مادەنيەتىمىزگە قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى تونەدى. وسى ارادا مەن مىناداي ءۇش مىسال كەلتىرگىم كەلەدى. ءتۇيىنىن سوڭىنان ايتام.
ءبىرىنشى مىسال. ەرتەدە ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن ءۇندىستانعا قايىڭ كوشەتىن اپارىپ ەگىپتى. ول وزگە كليماتقا تەز بەيىمدەلگەن، وسىپ-وركەندەگەن. ءبىراق ءوزىنىڭ گەنەتيكالىق كودىن ساقتاعان. وسىمدىكتەرى ماڭگى جاسىل قالىپتا تۇراتىن تروپيكالىق كليماتتا الگى قايىڭ اعاشى جىل سايىن بىزدەگىدەي كۇز مەرزىمىندە جاپىراعىن توگىپ، ال كوكتەمدە بۇرشىك جارىپ، جاپىراق جاياتىن بولعان. ياعني، ءوزىنىڭ تەگىن جوعالتپاعان.
ەكىنشى مىسال. مەن ءبىراز ۋاقىت ماڭعىستاۋدا جۇمىس ىستەدىم. شولەيت ايماق بولعاندىقتان ول جەردىڭ جىلقىسى باكەنە بويلى، ءبىراق وتە ءتوزىمدى بولىپ كەلەدى. وسىنىڭ تۇقىمىن جاقسارتۋ ءۇشىن رەسەيدەن اسىل تۇقىمدى ايعىرلار اكەلدى. ءبىراق ول جىلقىلار رەسەيدىڭ ءشوبى بەلۋارعا دەيىن وسەتىن شالعىندى جەرلەرىنە ۇيرەنگەن بولۋ كەرەك، ماڭعىستاۋعا كەلگەسىن، ول ايماقتىڭ تىقىر شوبىنە مويىندارى جەتپەي، ءبارى اشتان قىرىلىپ قالادى.
ەندى ءۇشىنشى مىسال. ءيتتىڭ «بۋلتەرەر» دەيتىن تۇقىمى بار. وسىندا — الماتىدا دا قاپتاپ ءجۇر. ءارتۇرلى تۇقىمداردى بۋدانداستىرۋدان شىققان، تەگى جوق. وسى ءيتتىڭ جاق سۇيەكتەرىنىڭ كۇشىن، ياعني، جىرتقىشتىق قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ادامدار بىلاي ىستەگەن. جوعارىراقتان كولدەنەڭ كەرمە تەمىر ورناتىلعان ساڭىلاۋسىز بىتەۋ بولمەگە «بۋلتەرەردى» قاماپ، سۋعا ەلەكتر توگىن قوسادى. سول كەزدە جانىن قويارعا جەر تاپپاعان يت سەكىرىپ، الگى بەلدەمە تەمىرگە تىستەي جابىسادى. وسى ارقىلى ءيتتىڭ ازۋ كۇشىن ارتتىرىپ، ونى ناعىز جىرتقىشتىق دارەجەگە جەتكىزگەن. ەۋروپا ەلدەرىندە ءقازىر بۇل ءيتتى ۇستاۋعا تىيىم سالىنعان. ال بىزدە ءورىپ ءجۇر.
ەندى وسى ءۇش مىسالعا بايلانىستى قورىتىندى ايتايىن.
ءبىرىنشى. ءبىزدىڭ رۋحاني تەگىمىز قازاقستاندا جاڭاعى اق قايىڭ سياقتى قاي جەرگە اپارسا دا ءوزىنىڭ تەگىن، تابيعاتىن جوعالتپاۋى كەرەك. اۋەزوۆتى قاي تىلگە اۋدارعاندا دا قازاقى تابيعات، بولمىس ساقتالۋى ءتيىس.
ەكىنشءى. پەيىلى دۇرىس، نيەتى ءتۇزۋ بولعانىمەن، جەرسىنبەيتىن، قابىلدانبايتىن اعىمدار بولادى. ولار جاڭاعى رەسەي جىلقىسى قۇساپ، وزىنەن-وزى ءولىپ قالادى، زالالى تيمەيدى. بۇل ەكىنشى مىسالعا قاتىستى.
ءۇشىنشءى. ال بىزگە كەلىپ جاتقان الگىندەي بۋلتەرەر يت سياقتى قۇبىجىق قۇبىلىستاردان، بىلعانىش رۋحاني (رۋحاني دەمەسكە امال جوق) تاسقىننان قاۋىپتەنۋىمىز، ساقتانۋىمىز كەرەك. بۋلتەرەردىڭ جىرتقىشتىعىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى — ونىڭ ءتىسى قولىنا ءبىر ىلىنسە بولدى، ودان بىلەگىڭە، قارىڭا جەتىپ، القىمنان الىپ ءولتىرىپ تىنادى. ساقتانباساق، وزىمىزگە جىبەرىپ الساق، مۇنداي «بۋلتەرەر قۇبىلىس» ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىزدى تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى.
— تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا بىزدە دەموكراتياعا، ءسوز بوستاندىعىنا دەگەن سۇمدىق «ماحاببات» پايدا بولدى عوي. ەڭ سۇيىكتى ءسوزىمىز «دەموكراتيا» بولدى. سوعان ۇمتىلدىق، سونى يدەال ەتىپ الدىق. ەندى بايقاپ قاراساق، سول دەموكراتيانىڭ بىزگە اكەلىپ جاتقان زاردابى از بولىپ جاتقان جوق. جاڭا ءسىز مەڭزەگەن قۇبىجىق قۇبىلىستاردىڭ ءبارى وسىنىڭ «ارقاسىندا» كەلىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ دەموكراتياعا قۇشاعىمىزدى ايقارا اشقانىمىز دۇرىس بولماعان سياقتى. ال ەلدەگى ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار ءدال باتىستاعىداي دەموكراتيانىڭ قازاقستاندا دا تەز ورناپ قالۋىن ارماندايدى. بۇل تۋرالى ءسىز نە ويلايسىز؟
— ءبىز دەموكراتياسىز ءومىر سۇرە المايمىز. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كىندىك شەشەسى — دەموكراتيا. ول بولماعاندا، جاريالىلىق بولماعاندا، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ-الماۋىمىز ەكىتالاي ەدى. سوندىقتان دەموكراتيادان مۇلدە بەزۋدىڭ ءجونى جوق. ءبىراق سول كىندىك شەشەمىزدى وزىمىزگە قارسى سالىپ، ەلىمىز بەن جەرىمىزگە توپالاڭ اكەلىپ جاتقانىنا توزۋگە تاعى بولمايدى. ءبىز دەموكراتيامىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءسوز بوستاندىعىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. بىلعانىشتان، بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋىمىز كەرەك.
ءريمنىڭ اتاقتى يمپەراتورى وكتاۆيان اۆگۋستىڭ مەسەنات دەيتىن اقىلگوي دوسى بولعان. ءوزى وتە باي بولعان جانە اقىن-جازۋشىلاردى، ونەر ادامدارىن قولداپ، كومەك بەرىپ وتىرعان. قازىرگى «مەسەناتتىق» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان. سول مەسەناتتىڭ «بوستاندىق پەن دەموكراتيا پاراساتى مول ادامداردىڭ يەلىگىندە بولسا، وندا ول — قۇت پەن بەرەكە، ال ەگەر كەرىسىنشە بولسا، بوستاندىق پەن دەموكراتيا — ەسەرسوقتاردىڭ قولىنداعى سەمسەر» دەگەن ءسوزى بار. ءقازىر دەموكراتيانى وزىمىزگە قارۋ ەتىپ سىلتەپ جاتقاندار ىشىمىزدە دە، سىرتتا دا بار.
— وسىنىڭ ءبارى قوعام مەن ساياساتتىڭ ماسەلەلەرى عوي. گارسيا ماركەستىڭ «ساياساتپەن اينالىسپاي وتىرا المايمىن» دەيتىنى بەكەر ەمەس سياقتى. ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىزدىڭ دە ءبىرازى كەيىنگى كەزدەرى ساياسي قايراتكەرلىك جولىنا تۇسە باستادى. سىزدە ونداي وي جوق پا؟
— مەن «ساياساتشىمىن، ۇنەمى ساياساتتى قاداعالاپ وتىرامىن» دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق ونسىز ءومىر جوق. ساياساتتى نازاردا ۇستاپ وتىرۋ — شوپاننىڭ دا، عالىمنىڭ دا، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىن. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ بۇكىل تاعدىرىمىزدى وسى ساياسات شەشىپ كەلە جاتىر. شۇرايلى جەرلەرىمىزدى تارتىپ الىپ، ءوزىمىزدى تۋلاقتاي تاقىر، جالاڭاش جەرلەرگە ىسىرىپ تاستاعان — سول ساياسات. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە، اعا مەن ءىنىنى، اكە مەن بالانى بىر-بىرىنە ايداپ ساپ، جاۋ قىپ قويعان — ساياسات. اعايىندى ادامداردى باي، كەدەي دەپ ەكىگە ءبولىپ، بىرىنە-بىرىن اتقىزدى، اسقىزدى. ونىڭ الدىندا، 32-دە ءۇش ميلليون قازاقتىڭ قىرىلۋىنا سەبەپ بولعان نە؟ ساياسات. 37-دە بۇكىل ارىستارىمىزدى سىپىرا وتاپ اكەتكەن دە سول ساياسات. ودان كەيىن تىڭ يگەرەمىز دەپ جەرىمىزدىڭ توپالاڭىن شىعاردى، ازدىردى، توزدىردى. ءبىزدى رۋحاني مۇگەدەك قىلىپ، ۇلتتىق سانامىزدى مۇلدە جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن مەكتەپتەرىمىزدى قۇرتتى. وسىنشالىق قانقۇيلى، سۇمپايى، زىميان ساياساتتى باستان كەشكەن حالىقتىڭ وعان ەنجار قاراۋىنا بولمايدى.
ارينە، ساياساتتىڭ جاقسى تۇستارى دا بولدى. تاۋەلسىزدىك الدىق. پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءقازىر جۇرگىزىپ وتىرعان سىرتقى ساياساتىن مەن تولىعىمەن قۋاتتايمىن. سوسىن استانانى كوشىرۋى وتە پايدالى، ۇتىمدى، بۇرىنعى تىڭ يگەرۋ ساياساتىنا قارسى ساياسات بولدى.
ءبىراق سىرتتان بىزگە الايا، ادىرايا قاراپ تۇرعان ساياساتتار بار. باسقان ءىزىمىزدى اڭدىپ، بويىمىزدى تىكتەتپەي، ەڭسەمىزدى ءتۇسىرۋدى ماقسات ەتەتىن ساياسات بار. مەن مۇنى «ۇتىلاپ قۋۋ» ساياساتى دەپ اتار ەدىم. «ۇتىلاپ قۋۋ» دەگەندى بىلەسىڭ بە؟ قاسقىرلار جۇيرىك اڭدى ۇستاپ، جەم ەتۋ ءۇشىن ءبىر شەڭبەردى تاڭداپ الادى. سوسىن سونىڭ بويىمەن ۇشقىر اڭدى قۋادى. باسىنان ءبىرىنشى قۋعان قاسقىر شارشاعان كەزدە شەڭبەر بويىنان ەكىنشى قاسقىر قوسىلىپ، قۋعىندى ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتەدى. ءسويتىپ، دىڭكەلەتىپ بارىپ، ۇستاپ جەيدى. «ۇتىلاپ قۋۋ» دەپ وسىنى ايتادى.
سول سياقتى ءبىزدىڭ ءوزىمىز تاڭداپ العان دەموكراتيالىق جولدى، ءسوز بوستاندىعىن وزىمىزگە قارسى پايدالانىپ، ءبىزدى بىلعاپ، سانامىزعا، رۋحىمىزعا قارسى ارەكەتتەر جاساپ جاتىر. ەندى «گلوباليزاسيا» دەگەن بالە شىقتى. ول — ايداھار. شاينامايدى. بىردەن قىلعىتا سالادى. وسىلاي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سالىپ، ءبىزدى قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسىرگىسى كەلىپ جاتقاندا، ساياساتقا قالاي ەنجار قاراۋعا بولادى؟ ءارقايسىسىمىزعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قۇساپ ءبارىن قالت جىبەرمەي، قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك ەمەس شىعار. ءبىراق تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن الگىندەي جىمىسقى ساياساتتاردان ساقتانىپ، مىسىق پەن تىشقانداي اڭدىسىپ وتىرماسا بولمايدى. ول — ءار ادامنىڭ مىندەتى. ايعايلاپ، اتتانداۋ قاجەت ەمەس. ءبىراق بىرلىكپەن سونىڭ بارىنەن ساقتانىپ، سەزىنىپ وتىرۋ كەرەك.
— اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تۋرالى ۇسىنىسقا قاتىستى نە پىكىر ايتاسىز؟
— مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت ايتقان ۇسىنىس بولعاندىقتان، بۇرا تارتىپ، قارسىلىق جاساۋعا بولمايدى. بۇل — اينالىسقا ءتۇسىپ كەتكەن. باستالىپ كەتكەن شارۋا. ءبىراق ءوز باسىم مۇنى قولدامايمىن. سايلاۋ دەگەندى اباي قولداماعان. ويتكەنى، سول سايلاۋ، بيلىك دەگەندەر از عانا توبىقتىنى الاتايداي ءبۇلدىرىپ بىتكەن. سونى اباي كورگەن.
رۋشىلدىق دەگەننەن قازاق وسى كۇنى قۇتىلدى دەپ مەن ايتاالمايمىن. بۇل ىندەت ءالى بار. ال مىنا سايلاۋ سونى قوزدىرادى. بىر-بىرىمەن قىز الىسپايتىن اۋىلدا ۇلكەن الاۋىزدىق تۋعىزادى. مەن مۇنى كورىپ وتىرمىن. مۇنى پرەزيدەنت تە كورىپ وتىر دەپ بىلەم. ونى سەزبەۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق كەيبىر ىشكى-سىرتقى كۇشتەر قويماعاندىقتان «كورسىن» دەپ ادەيى ىستەپ وتىر. مۇنى اۋىلدان اۋدان دەڭگەيىنە كوتەرسە، داۋ ۇلعايادى، ال وبلىسقا اپارسا، مۇلدە الاي-دۇلەي بولادى. ءبىز ەلدى، ەلدىڭ ىنتىماعىن ءبۇلدىرىپ الماۋدى ويلاۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ ىنتىماعى تەك دەموكراتيانىڭ ارقاسىندا ورنايدى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. وكىمەتتىڭ سەسى دە كەرەك. ءار ادام سول سەستى، زاڭدى سەزىنۋى كەرەك. ازاماتتارى بيلىكتەن يمەنبەيتىن بولسا، ول ەل ۇلكەن قيىندىقتارعا تاپ بولادى.
— مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ قازاسى تۋرالى، سوسىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆكە ارناعان ولەڭدەرىڭىز بار. مۇقاعاليدى، جۇمەكەندى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— مەن 25 جىل ماڭعىستاۋدا ءجۇردىم دە كوپ ادامدارمەن جاقىن تانىستىعىم بولعان جوق. ءبىراق بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ تۆورچەستۆوسىن جاقسى بىلەتىنمىن.
الماتىعا ءبىر كەلگەن كەزىمدە مۇقاعاليدىڭ ۇيىنە بارىپ، جۇمەكەن ەكەۋىنە سوعىم ءبولىپ بەرگەنىم بار ەدى. (ول كەزدە جاسپىن، قولىمنىڭ قارۋى بار). جۇمەكەن— تەرەڭ اقىن. ادامنىڭ بويىنداعى ءوزىمىز سەزىنە بەرمەيتىن قاتپارلاردى اشىپ، قاراما-قايشىلىقتاردى كورسەتە الاتىن ۇلى اقىن.
مۇقاعالي — كەڭىستىكتىڭ اقىنى. كەڭ سويلەيدى، ءسوزدى كەڭ ءپىشىپ ايتادى. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى اقىن. ەكەۋىن دە مەن ۇلى اقىندار، قايتالانبايتىن قۇبىلىستار دەپ بىلەم. ەكەۋى دە كوپ وقيتىن ەدى، كوپ بىلەتىن ەدى. ونى سوزدەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى عوي. مەن جۇمەكەننەن كوپ نارسە ۇيرەندىم. ول كىسىلەر تۋرالى كەيىن دە جازا جاتارمىن. ازىرگە ايتارىم وسى.
— جاس كەزىڭىزدە سىزگە ىقپالى تيگەن اقىن بولدى ما؟ سوسىن قالامگەرلەرگە قويىلاتىن ءداستۇرلى ساۋال بار. ءقازىر نە وقىپ جاتىرسىز؟
— مەنىڭ تۆورچەستۆوما كوپ ىقپال جاساعان اقىن — قادىر مىرزالييەۆ بولدى. ءقازىر كەيبىرەۋلەر مۇرنىنىڭ استىنان مىڭكىلدەپ، ول تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر.
قادىر — قازاق ولەڭىندە رەفورما جاساعان اقىن. 60-جىلدارى پوەزياعا ۇلتتىق رۋح الىپ كەلگەندەردىڭ ءبىرى. ءبىرى ەمەس بىرەگەيى. مۇقاعالي دا، جۇمەكەن دە سودان كەيىن شىقتى. بار ايىبى — ءتىرى جۇرگەندىگى بولماسا، قادىر — جاڭا ايتقان ەكەۋىمەن قاتار تۇرعان اقىن.
«ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن ءجۇز كىتاپ وقىساڭ، جەتەدى. ال ءجۇز كىتاپتى تاڭداپ الۋ ءۇشىن مىڭ كىتاپ وقۋ كەرەك. ودان دا ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن مىڭ كىتاپ وقۋ كەرەك. ال مىڭ كىتاپتى تاڭداپ الۋ ءۇشىن ون مىڭ كىتاپ وقۋ كەرەك» دەگەن ءسوز بار. مەن ءوزىمدى ەرۋديت سانامايمىن. وعان ۇمتىلمايمىن دا. ءبىراق ءوزىم وقۋعا ءتيىستى نارسەلەردىڭ ءبىرازىن وقىدىم. اسىرەسە، مەن اقىنداردى كوپ وقىدىم. زەرتتەپ وقىماسام دا باتىس پەن شىعىستىڭ پوەزياسىن ءبىر كىسىدەي بىلەم. ءبىراق جادىم ناشار، تەز ۇمىتىپ قالام. ءوزىمدى قويشى، ابايدىڭ ءبىر ولەڭىن جاتتاي الماي قور بولاتىنىم بار. ءبىراق رۋحىن سەزىنەم. اباي تۋرالى كىتاپ تا جازدىم.
ءدال ءقازىر مەن باتىرلار جىرىن وقىپ جاتىرمىن. بۇل رۋحاني قاجەتتىلىكتەن تۋدى. كەيدە ەرتەگىلەردى وقيتىنىم بار. كىشكەنتاي نەمەرەم: «اتا، سەن بالاسىڭ با، نەگە ەرتەگى وقيسىڭ؟» دەپ مەنى كۇلكى ەتەدى. ەرتەگىلەردە ولەڭگە ءوزى سۇرانىپ تۇرعان ميفتىك وقيعالار بار. جاقىندا تۆورچەستۆوعا پايدالانۋ ءۇشىن الەمدىك ميفولوگيانىڭ كىتابىن ساتىپ الىپ قاراعانىمدا، ءبىزدىڭ ەرتەگىلەردىڭ سولاردان ارتىق ەكەنىن كوردىم. ءبىزدىڭ ميفولوگيامىز، ەرتەگىلەرىمىز، ءافسانالارىمىز الەمدىك دەڭگەيدە. ونى بۇكپەسىز ايتۋىمىز كەرەك. اقىندار عانا ەمەس، پروزايكتار ءۇشىن دە تۇنىپ تۇرعان ماتەريال. سولاردى رۋحاني اينالىسقا ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. مەنىڭ وسى باعىتقا كىلت بەتبۇرىس جاساعان سەبەبىم سودان.
— تەمىرحان اعا، مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولاتىنىڭىزدى ءوزىڭىز قاشان ءبىلدىڭىز؟
— تەك العان كەزدە ءبىلدىم. سوڭعى ساتكە دەيىن لاۋرەات اتاناتىنىمدى سەزگەم جوق.
مەن ەشكىمنىڭ الدىنا بارىپ، «ماعان داۋىس بەر» دەپ جالىنعام جوق. كىتابىمدى ءوز قولىممەن اپارىپ بەردىم. سەبەبى، ول كىتاپ دۇكەندەرىندە جوق، سوسىن ەتيكا دەگەن بار. شىنىمدى ايتايىن، جيىرما داۋىس الام دەپ ويلاعام جوق. ويتكەنى، مىناداي قىزمەتتە وتىرعان سوڭ، بىرەۋگە جاعاسىڭ، بىرەۋگە جاقپايسىڭ. جيىرما ەكى ادامنىڭ جيىرماسىنىڭ ماعان داۋىس بەرگەنىنە تاعدانىپ قالدىم.
— ءوزىڭىزدىڭ قازاق ەكەندىگىڭىزگە ەرەكشە ماقتانىش سەزىمىن وياتقان وقيعانى ايتا الاسىز با؟
— مەن ءوزىمنىڭ قازاق ەكەندىگىمە كۇندە قۋانام، كۇندە ماقتانام. وسىنشالىق ۇلان-عايىر جەردى ساقتاپ قالعان — قازاقتار. سول ءۇشىن ماقتانام. تەرەڭ جاتقان، ءبىراق ءالى قوپارىلماعان تاريحىمىز بار. سونداي مول رۋحاني قازىناعا يە حالىق ەكەندىگىمىزگە ماقتانام. اباي، اۋەزوۆ سياقتى فەنومەندەردى تۋعىزعان — قازاق. سول ءۇشىن ماقتانام. تاۋەلسىزدىك العانىمىز — ۇلكەن ماقتانىش. ال كەشەگى سيدنەيدەگى ەرماحان، بەكزات، مۇحتارحاندار ءۇشىن قالاي ماقتانبايسىڭ؟
— ۇلت ءۇشىن ۇيالعان كەزىڭىز بولدى ما؟
— ۇلتتى ۇياتقا قالدىرىپ جۇرگەن ادامدار ءۇشىن مەن كۇندە ۇيالام. تاۋەلسىزدىك الدىق. بۇل — اكەڭنىڭ قۇنىن كەشەتىن زامان. ءبىراق كەڭەس وكىمەتى دەيتىن قاي-قايداعى ەسكى جۇرتتا قالعان زامانداعى وكپە-رەنىشتەرىن بۇگىن باقاستىققا اينالدىرىپ جاتاتىن جىلىكتى ازاماتتار بار. قانداي ۇيات؟! مەن سول ءۇشىن ۇيالام. ودان كەيىن، قيىن-قىستاۋ زاماندا ەلدى توناپ الىپ، حالىق ءۇشىن ەش پايدا جاساماي، سوناۋ ماسكەۋدەن ءارتىس شاقىرىپ، سولاردىڭ ەتەگىن كوتەرىپ جۇرگەندەرگە نامىستانام. كوشەدە تۇرعان قىزدارىمىز ءۇشىن (ار-وجدانىمىز عوي)، ماسكۇنەم ۇلدارىمىز ءۇشىن جەرگە كىرىپ كەتە جازدايمىن. ال ەسىرتكىنىڭ قۇلىنا اينالعان جاستاردى ويلاعاندا ۇياتتى قويىپ، جىلاعىڭ كەلەدى.
— كۇندەلىگىڭىزدە «ماعان وتكەنىنە وكىنىشپەن قارايتىن، سونىمەن بىرگە ەرتەڭىنە كۇدىكپەن قارايتىن ادام جاقىن» دەگەنىڭىزگە قاراعاندا وپتيميست ەمەس سەكىلدىسىز. ءسىزدى وكىندىرەتىن، ەرتەڭگى كۇننەن قاۋىپتەندىرەتىن نە نارسە؟
— بۇل ابايدان شىققان نارسە. ءبىز كۇدىكتەنۋدى قويىپ، ۇمىتتەنۋىمىز كەرەك» دەيمىز عوي. وسىعان بايلانىستى اباي «ۋايىم — ەل قورعانى» — دەيدى. «ۋايىم — از، ءۇمىت — كوپ» دەپ قورقادى. ودان ءارى «ىشكەن — ماس، جەگەن — توق، ۋايىم ايتار ءبىرىڭ جوق» دەپ كۇيىنەدى اباي. ال ءبىزدىڭ اينالامىزدىڭ ءبارى كۇدىك قوي. بۇيىرىڭنەن قادالىپ تۇرعانى، الىستان الارىپ تۇرعانى، جەلكەڭنەن قاراپ تۇرعانى بار. وسىنىڭ بارىنە كۇدىكپەن قاراماي، قالاي قارايسىڭ؟ ارينە، ءۇمىت تە بولۋى كەرەك. ءۇمىت — ءتاتتى. ەشتەڭە ىستەمەي، تەك ۇمىتپەن جۇرە بەرۋگە بولادى. ال كۇدىك سەنى قايراي تۇسەدى. سول كۇدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن ءىس ەتۋگە تۋرا كەلەدى. كۇدىك ەتەك-جەڭىڭدى جيناقى ۇستاپ، بارىنە دايىن بولۋعا ۇيرەتەدى.
— «ءبىز دە ۋاقىت قانشاما ۋىن قۇيىپ جاتسا دا ادىراسپاندى دالامىزعا ءبىر اۋناپ اپ الىسا بەرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا امان قالۋىمىز مۇمكىن. ايتپەسە، قۇريمىز» دەگەنىڭىز بار. ءبىز كىممەن، نەمەن الىسۋىمىز كەرەك؟ قازاقتى قۇرتاتىن نە نارسە دەپ ويلايسىز؟
— قازاق ءوزىنىڭ سالعىرتتىعىمەن، ەنجارلىعىمەن، قولىن ءبىر سىلتەي سالاتىن نەمقۇرايدىلىعىمەن، جاتىپ الاتىن بويكۇيەزدىگىمەن كۇرەسۋى كەرەك. مىنە، وسى ماسەلەدە ءاربىر قازاق وزىنە-وزى مايدان اشۋى كەرەك. ەشكىمگە سويىل كوتەرمەي-اق، مىلتىق كەزەنبەي-اق، الدىمەن ءوزىن-وزى جەڭسە، ىلىم-بىلىممەن قارۋلاندىرسا، ءوزىن، ۇرپاعىن پاتريوتتىق سەزىمگە باۋلىسا، جاڭا ايتىلعان قاۋىپ-قاتەردى، قيىنشىلىقتى جەڭەدى. مەن وعان قۇدايداي سەنەمىن.
ەندى ساعان ءبىر ولەڭ وقىپ بەرەيىن.
You Might Also Like
-
«نۇر استانا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نۇرلان جۇماحانمەن اڭگىمە.
