ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمدى جاعىمپازدىق مەڭدەپ الدى
— جۇرت ءسىزدى اۋزى دۋالى اقىنداردىڭ قاتارىنا قوسادى.ال ءسىز كەز كەلگەن جەردە ازاماتتىق، اقىندق پوزيسيامدى كورسەتە ءبىلدىم دەپ ويلايسىز با؟
— شۇكىر، رەتى كەلگەن جەردە اقىندىق پوزيسيامنان دا، ازاماتتىق پوزيسيامنان دا كەرى شەگىنىپ كورگەن جوقپىن.ايتاتىن جەردە ايتتىم. جازاتىن جەردە جازدىم. اللا تاعالا ءتىل مەن جاق بەرگەن سوڭ قوعامدا بولىپ جاتقان جاقسى-جاماندى قۇبىلىستاردى قىزىل تىلىممەن جانىپ وتىردىم.
— دەمەك، ءباز بىرەۋلەر ءتارىزدى قاپ، اتتەگەن-اي،ايتارىم ىشىمدە كەتتى-اۋ دەپ اھ ۇرىپ قالعان كەزىڭىز جوق قوي.
— ...ارينە، بۇكىل شىندىقتىڭ بەتىن ءتۇرىپ تۇرىپ ايتتىم نەمەسە اقيقاتتى شەگىنە جەتكىزە ءسوز ەتتىم دەۋگە بولماس. ادام بولعان سوڭ كەيدە شىندىقتى ايتۋعا مۇمكىندىگىڭ جەتپەي قالاتىن كەزدەر بولادى. شىندىقتىڭ قانىن سورعالاتىپ تۇرىپ ايتاتىن تۇستا الدى-ارتىڭدى ويلايتىن ساتتەر دە كەزىگەدى.
ءبىراق ءوز باسىم ەش ۋاقىتتا پىكىرىمنەن تايىپ، بۇعىپ قالعان ەمەسپىن.
— جالپى، ءسىز “ءبىزدىڭ قوعامدا وتىرىك سويلەمەيتىن، ايتسە دە شىندىقتى ايتپايتىن تىم جالتاق زيالىلار لەگى كوبەيىپ كەتتى” دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
— جالتاقتىق ءوز الدىنا، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمدى جاعىمپازدىق دەرتى مەڭدەپ الدى. ءقازىر ءبىزدىڭ زيالىلار بەلگىلى ءبىر لاۋازىمدى ادامدى ماقتاعىسى كەلسە دە، جەردەن الىپ جەرگە سالىپ داتتاعىسى كەلسە دە ۇندەۋ حات جازۋدى سانگە اينالدىردى. سونى وزدەرىنشە ءبىر ءقادىرلى ءىس كورەدى. ەسىڭىزدە بولسىن، حات جازۋ ارقىلى تاريح جاسالمايدى. ماسەلەن، تۇنەۋكۇنگى ەلباسىنىڭ اتىنا ماداقتاۋ ايتىپ جولدانعان “28 ءدىڭ ۇندەۋ حاتىن” الايىقشى. كەشىرىڭىز، پرەزيدەنتتى مەن دە قاتتى سىيلايمىن، مىنا وتىرعان ءسىز دە سىيلايسىز. ءوزى سىيلاعان قاراپايىم حالىق تا سىيلايدى. ال ەندى سونى مىندەتتى تۇردە دابىرايتىپ، ءار جەرگە ءبىر جازىپ، ءار جەردە ءبىر ايتۋ قاجەت پە؟ سول 28 ءدىڭ ارەكەتىن قوعام ءارتۇرلى قابىلدادى. ءتىپتى ولاردىڭ بۇل ءىسىن جاعىمپازدىق دەپ باعالاعاندار دا بولدى. اينالىپ كەلگەندە سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى مەن ماتىنمەن تانىسپاي قول قويا سالىپ ەدىم دەپ ماسقارا بولدى. سوندا ولاردىڭ جەتەسىنىڭ جەتكەن جەرى وسى ما؟ اسىرا دارىپتەۋشىلىكتەن تۇراتىن حاتتىڭ ءتۇپ-تامىرى جارامساقتىقتا جاتىر. جارامساقتىق زيالى قاۋىم اۋزىمەن ايتىلىپ جاتسا، جاراسپايدى-اق. مەن ءوزىم بۇل حاتقا قول قويعانداردىڭ ىشىنەن ءابىش كەكىلبايەۆ، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، تولەن ابدىك، اشىربەك سىعاي سياقتى ازاماتتاردىڭ جوق ەكەنىن كورىپ ءسۇيسىندىم.
— راس، “28 ءدىڭ حاتىن” قوعام سان-ساققا جۇگىرتتى. ءقازىر جوعارى بيلىككە اۋىزبا-اۋىز دات ايتاتىن جان قالمادى دەپ كۇيىنىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق.
— “كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ” ادام ءار كەز حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە ىقىلاستى بولعانى ءلازىم. ايتسە دە زيالىلارعا دا باتپانداي بازىنا ايتا بەرۋگە بولماس. سەبەبى ولاردىڭ اراسىندا دا حالىققا جانى اشىپ، قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە جۇرەگى سىزداپ، ۇكىمەتكە ءوز ءۇنىن دۇركىن-دۇركىن ايتىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. باسپا ءسوز بەتتەرى ارقىلى دا پىكىرىن ءبىلدىرىپ جاتقاندار قانشاما.؟ وكىنىشتىسى، سولاردى تىڭدايتىن قۇلاق جوق. بەينەبىر ءبارى تاس كەرەڭ بولىپ قالعانداي.
— ۇسىنىس ايتۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە جاقىنىراق ءجۇرۋ كەرەك قوي. ءسىز وسى اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك ساياساتقا ارالاسىپ، بيلىككە ءبىر تابان جاقىن ءجۇرۋىن قالايسىز با؟
— ساياساتقا كەز كەلگەن ادام ارالاسۋى كەرەك. ساياساتتى بىلمەي، تۇسىنبەي جاتىپ ەلدىڭ مۇڭ-شەرىن ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى بۇكىل دۇنيەجۇزىندە ساياساتسىز ءومىر سۇرەتىن ادام جوق دەسە بولادى. ماسەلەن، ەۋروپالىقتار الەۋمەتتىك جاعدايى كەلىسپەسە، تۇرمىسىنىڭ كۇيى كەتە باستاسا تۇگەل جاپپاي بەيبىت شەرۋگە شىعىپ، نارازىلىق بىلدىرەدى. ءبىز قايتا ساياساتپەن دۇرىس اينالىسا الماي ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ حالقىمىز ءالى كۇنگە دەيىن دەموكراتيا دەگەن ۇعىمعا ۇركە قارايدى.
— سوندا دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ ءبىز دە ەۋروپالىقتار ءتارىزدى قيت ەتسە شەرۋگە شىعۋىمىز كەرەك پە؟
— ...جوق، ءسىز مەنى تۇسىنبەدىڭىز. مەن ەۋروپالىقتاردى مىسال ەتكەندە، ولاردىڭ قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە دەر كەزىندە ساۋاتتى تۇردە ءۇن قاتا بىلەتىندىكتەرىن ايتىپ وتىرمىن. ساياسات دەيتىن ءبىر ەلدى قۇرتادى، ءبىر ەلدى جۇتادى. ەندى ءبىر ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، اياعىنان تىك تۇرعىزادى. سوندىقتان ساياساتقا وتە ساق قاراۋىمىز كەرەك.قوعامنىڭ ءاربىر وكىلى ساياسي ساۋاتتى بولسا عانا مەملەكەتىمىز ىلگەرىلەي تۇسەدى. ساياساتتان تىس ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ەگەر ۇستانعان ساياساتىڭ ساۋاتسىز، ءالسىز،تىم سولقىلداق بولسا ەلىڭنىڭ، جەرىڭنىڭ تۋ-تالاقايى شىعادى. ءبىز ساياسي وزگەرىستەردى باقىلاپ وتىرۋعا دەن قويۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامدا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى—ءتىل ماسەلەسى. قازاق ءتىلىنىڭ بايعۇس حالگە تۇسكەنىن قانشا جىل ايتىپ، قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ كەلەمىز. ءبىراق ءتىل ماسەلەسى شەشىلدى مە؟ جوق. قاجەت دەسەڭىز شەشىلەتىن ءتۇرى بايقالمايدى. وسى جەردە ءوزىم كۋا بولعان ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن. جاقىندا كوشەدە كەلە جاتسام، اناداي جەردە ءبىر توپ جىگىت جول جوندەپ جاتىر ەكەن. نەگىزىنەن ورىس جىگىتتەرى. ولارعا جاقىنداعاندا بايقاعانىم الگى ورىس جىگىتتەرى بىر-بىرىمەن وزبەكشە سويلەسىپ ءجۇر. مەن تۇركىستاندا وسكەن اداممىن. كەرەمەت سويلەپ كەتپەسەم دە وزبەكشە جاقسى تۇسىنەمىن. بۇرىلىپ تۇرا قالدىم. بەس-التى جىگىت. وڭكەي ورىستار. ارالارىندا ءبىر-اق وزبەك بار. وزبەكستاننان قازاقستانعا كەلىپ وزبەكشە سويلەپ ءجۇر. سولاردى كورىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ناق قازىرگى جاعدايىنا ءىشىم ۋداي اشىپ، قاتتى كۇيىندىم. بۇل دا — سول وسى ماسەلەگە كەلگەندە ساياسي ساۋاتسىزدىعىمىزدان ورىن الىپ وتىرعان جايت. ءدىن ماسەلەسى دە سولقىلداپ تۇر. قوعامدى جەمقورلىقتىڭ جاۋلاپ الۋى دا ساياساتتىڭ السىزدىگىنەن. سوندىقتان، تەك قانا اقىن-جازۋشىلار نەمەسە زيالى قاۋىم وكىلدەرى عانا ەمەس، كەز كەلگەن قازاقستاندىق ساياساتقا ارالاسا ءبىلۋى ءتيىس.
— ال ءسىز ءوزىڭىز نەگە ساياساتتىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ، لاۋازىمدى ورىنتاقتىڭ بۋىنا قىزىقپادىڭىز؟
— مەن ساياساتتىڭ شاۋجايىنا جارماسقىم-اق كەلدى. ءبىراق مەنى ارالاستىرمادى عوي. كەڭەستىك داۋىردە “تەك قانا كوممۋنيستىك پارتيانى ماقتاپ، ماداقتاپ، سونىمەن عانا ءجۇرۋ كەرەك” دەگەن ۇعىم بار ەدى. ساياساتتىڭ ۇلكەنى—وسى. بىلە-بىلسەڭىز ساياساتپەن اينالىسپا دەۋدىڭ ءوزى—ەڭ زۇلىم ساياسات. سەن ءبىزدىڭ ساياساتىمىزعا كىرىسپە،ولەڭىڭدى جاز، قويشىڭدى ماقتا، مۇنايشىلاردى جاز. مىنە ادامدى قور قىلىپ، زيالى قاۋىمنىڭ باسىنا پەردە تۇتىپ قويۋدىڭ كوكەسى— وسى.
— جاقسى، بۇل كەڭەستىك ءداۋىردىڭ يدەيالوگياسى دەلىك. ال تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن باستاپ ءوزىڭىز ءتارىزدى قازاق ونەرىنە جانى اشيتىن، ۇلتتىق ونەر جولىندا ءومىرىمدى سارپ ەتسەم دەيتىندەر بيلىككە ۇمتىلا باستادى عوي. ءقازىر كوبىسىنىڭ قۇرىعاندا دەپۋتات بولعىسى كەلەدى...
— شىن مانىندە، وسىنداي ءۇردىستىڭ پايدا بولعانى راس. ءبىراق جاڭاعى ءوزىڭ ايتقانداي ساياساتتىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ، بيلىكتىڭ بۋىنا قىزىعىپ مانساپ قۋعان ونەر ادامدارىنىڭ اراسىندا حالىققا شىن جانى اشىعاندىقتان وسىنداي ارەكەتكە بارعاندارى دا بار. ولار پارلامەنت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ تە ونەردىڭ جوعىن جوقتاپ، حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ايتۋدان جالىققان ەمەس. راس، دەپۋتاتتىق مانداتتى يەلەنىپ الىپ، حالىق مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتۋدىڭ ورنىنا جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. مۇنى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءويتىپ قاراقان باستىڭ قامىن كۇيتتەيتىن قارابايىر ساياساتكەر بولعاننان، ادال ەڭبەكپەن نان تاپقان ارتىق شىعار. ءسوز جوق، ساياساتتا سايقالدىققا سالىناتىن كەزدەر بولادى. ءبىراق ونىڭ ءوزى دە ەل مۇددەسى ءۇشىن جاسالىنۋى كەرەك. ساياساتتا ۇلتتىق رۋح بولۋى قاجەت. ۇلتىن اۋرە-سارساڭعا سالاتىن، شارشاتاتىن ساياساتتىڭ قاجەتى قانشا؟
— وسىعان كەرىسىنشە قالىپتاسقان تاعى ءبىر قۇبىلىس بار. ول لاۋازىمى مىقتى شەنەۋنىكتەردىڭ ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالدىرعانداي ولەڭ جازىپ، ءان شىعارۋعا كوشكەنى. قالاي ويلايسىز، بۇل قاقپاقىلدىقتىڭ استىندا ۇلتقا تونەر قاۋىپ-قاتەر جاتقان جوق پا؟
— ارينە،ۇلتتىق ونەرگە شىن جانى اشيتىن ادامداردىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكە قىزىعىپ، مانساپ قۋىپ كەتۋى، ال سول بيلىككە ءبىر تابان جانداردىڭ ءان سالىپ، ولەڭ جازۋى ۇلتتىق ونەرگە، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني دامۋىنا وزىندىك كەرى ىقپالىن تيگىزەدى. ويلاپ قاراسام، قولىما قالام الىپ، ولەڭ جازعالى بەرى ءوز باسىم تاڭدامالىمنىڭ ەكى-اق تومىن شىعارىپپىن. تۇنەۋكۇنى ۇلكەن ءقادىرلى ادامداردىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قىزمەت ەتكەن ەل سىيلايتىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءۇش-تورت توم بولىپ شىققان تاڭدامالىلارىن كورىپ تاڭ-تاماشا بولدىم. ءتىپتى بىرەۋىنىكى بەس تومنان قۇرالعان. ءىشى تولعان ولەڭ. وقىپ كورسەڭىز، قارنىڭ اشادى، ءىلىپ الار ءبىر ولەڭ تاپپاي جىلارمان بولاسىڭ. بۇل ەندى—ۇلتتىق ادەبيەتكە جانى اشىماۋدىڭ بەلگىسى. ناعىز سوراقىلىق. قازاق ادەبيەتىنىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ، ءباسىن كەتىرۋ. ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەپ ءوزىڭ دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ. اينالىپ كەلگەندە، جاڭاعى ەرىككەندەردىڭ ەرمەگىن وقىعان جۇرتتىڭ تالعامى بۇزىلادى. رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ قۇنى تومەندەيدى. ەگەر بۇل ءۇردىس وسى كۇيىندە قالىپتاسا بەرسە، كۇنى ەرتەڭ قازاقتىڭ قانىن شيرىقتىراتىن، رۋحتاندىراتىن دۇنيە تاپپاي قالامىز.
— ال ەندى بۇعان قانداي دا ءبىر توسقاۋىل قويۋعا بولا ما؟ مۇمكىن ناق وسى ماسەلەگە قاتىستى زاڭ قابىلداۋ قاجەت بولار...
— جوق. بۇل كەلەڭسىزدىكتى تىزگىندەۋدىڭ ءبىر-اق امالى بار. ول ءۇشىن قازاق باسپاسىنىڭ ار-ۇياتىن وياتۋ كەرەك. سوندا عانا بۇل سۇرقايلىقتان قۇتىلۋعا بولادى. ءقازىر اقشاعا قىزىققان باسپالار جازىلعان دۇنيەنىڭ ماعناسىن جەتە تۇسىنبەي-اق ، ون تومدىعىڭىزدى دا شىعارىپ بەرە سالادى.قولىندا قارجىسى بار ادام ءبىزدىڭ ەلدە كىتاپ شىعارۋ دەگەن ايتارلىقتاي باس اۋىرتار ماسەلە ەمەس. باستىسى—اقشاڭ بولسا بولدى. ەكى ميلليون، بەس ميلليون سالىپ جىبەرسەڭ بولعانى، كىتابىڭ شىعىپ، قوعامعا اتىڭ بەلگىلى اجەپتاۋىر ينتەلەكت بولىپ شىعا كەلەسىڭ. سوسىن الگى كىتابىڭدى كەز كەلگەن ۇلكەندى-كىشىلى مىنبەدە ماقتانىپ، ماساتتانىپ كورسەتە بەرۋىڭە بولادى.
— ءبىراق سول باسپالاردىڭ باسىندا وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى ادەبيەتتى تۇسىنەتىندەر عوي...
— ءيا، باسىم بولىگىندە ادەبيەتتى تۇسىنەتىن جاندار وتىر. امال قانشا، ولار شىعارمايمىن، مەن مۇنداي ساۋاتسىزدىققا قارسىمىن دەپ بىردەن كەسىپ ايتا المايدى.ساپاسىز، ويسىز دۇنيەلەر شىعىپ جاتىر. باسپا ماڭىنداعىلار پايدا تاپقاندارىنا ماساتتانىپ وتىرا بەرەدى. ولارعا مول قارجى بولسا بولعانى. ءقازىر “ءبىز رۋحاني قۇندىلىعى بار دۇنيەلەردى عانا باسامىز” دەپ تابانداپ وتىرىپ الاتىن بىردە-بىر باسپا جوق.
— سوڭعى كەزدە قازاق قوعامىنىڭ باسىن قاتىرىپ جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە بار. قاراپايىم جۇرت زيالى قاۋىم دەپ كىمدى ايتارىن بىلمەيدى. ءتىپتى ءباز بىرەۋلەر بىزدە زيالى قاۋىم جوق دەپ ايتىپ ءجۇر. مۇنداي پىكىردىڭ ايتىلۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟
— زيالى قاۋىم دەگەندى اركىم ءارقيلى ءتۇسىنىپ ءجۇر. ماسەلە—وسىندا. بىرەۋلەر ۇلكەن قاريالارىمىزدى وقىماسا دا زيالى قاۋىم دەپ تۇسىنەدى. زيالى قاۋىم دەگەنىڭىز—كوزى اشىق، ءبىلىمدار، بۇكىلالەمدىك بىلىمنەن حابارى بار، ساليقالى وي ايتاتىن ادام بولۋى كەرەك. ال ادام بالاسىنا قيانات جاسامايتىن، جالعان سويلەمەيتىن، بەتىڭدى ءتىلىپ تۇرىپ شىندىقتى ايتاتىن، ايتسە دە كوكىرەك كوزى بىلىممەن سۋسىنداماعان قاريالاردى ءبىز اقىلگويلەر ساناتىنا قوسۋىمىز قاجەت. وسى ەكى ۇعىمدى بىر-بىرىمەن شاتاستىرىپ الۋعا بولمايدى. نەگىزىندە، زيالى قاۋىمنىڭ تەرەڭ بولعانى ابزال. ونىڭ اقىل-پاراساتى تەك قانا ءبىر ۇلتتىڭ تۇيتكىلدەرىنىڭ اياسىندا عانا ەمەس، الەمدىك ويلارمەن جالعاسىپ جاتۋى ءتيىس. ءوزىنىڭ ىشكى ءبولمىس-بىتىمىن الەمدىك تۇرعىدا بايىتا بىلەتىن، وي-پايىمى الەمدىك مەجەدەن اسىپ-توگىلىپ جاتاتىن ادامدى عانا ءبىز زيالى قاۋىم ساناتىنا قوسا الامىز.ول ءارى ارلى، ءارى ءبىلىمدى، باتىل، وتكىر ادام ادام بولۋى كەرەك. زيالى قاۋىم دەگەنڭىز—وسى. ال ءبىزدىڭ قازاقتا ءمۇنداي ادامدار ساۋساقپەن سانارلىق. جۇرت وسىدان كەيىن دە “بىزدە زيالى قاۋىم جوق” دەگەن پىكىرگە بوي الدىرعان بولار. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، كەيبىر زيالىلاردىڭ بويىندا جوعارىدا اتالعان قاسيەتتەردىڭ ءبارى بولۋى مۇمكىن. ول اقىلدى،ارلى، ءبىلىمدى ، وتكىر بولا تۇرا، وتە قۋ ادام دەلىك. ءوزىنىڭ بويىنداعى ءىلىم-بىلىمىن حالقى ءۇشىن جۇمسامايدى، تەك ءوزىنىڭ جەكە باسىنا، نەمەسە بىلگەنىن ۇلتقا قارسى پايدالانادى. مۇندايلاردى زيالى دەۋگە بولمايدى. بۇلار—قوعامعا وتە زياندى ادامدار. ولار ءتىپتى قازاقتىڭ مۇددەسىنەن، وزگە ۇلتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويادى. مۇنداي ادامدار قازاقتا دا بار. دەسە دە، ولاردىڭ ءبىلىمى ءبىر باسىنان اسىپ- جىعىلادى. سولاردىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىنىڭ سويىلىن سوعىپ، “قازاقستاندا ورىس ءتىلى قۇرىپ بارادى” دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. ولار اسىرا سىلتەگەنى سونشالىق 2005 جىلدارى قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەگەندەردى ازاماتتىقتان شىعارىپ تاستايدى دەگەن وتىرىك اقپارات تاراتتى. ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، ونداي بىزدە بولدى ما؟ وسىلاي ۇلت پەن ۇلتتى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ سويلەۋ—بۇل زيالىلىق ەمەس. انادا “قازاقستان” تەلەارناسىنىڭ مەرەيتويى تەك قانا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلدى. وسى تۇستا تاعى اتاعى اجەپتاۋىرىم ادامدارىمىز “ادام قۇقى بۇزىلدى” دەپ ورە تۇرەگەلدى. بۇل دا سوندا زيالىلىق پا؟
— راس، نەگە قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى تىم “ورىسشىل” وسى؟ الدە بۇل تاعى سول جالتاقتىق سيندرومى ما؟
— جوق، بۇل جەردە ولاردى بىردەن جالتاق دەي سالۋ كەلىسپەس. بۇل رەتتە ءرول ويناپ وتىرعان ءبىرىنشى نارسە—پسيحولوگيا. ورىسشا تاربيە ولاردى وسىنداي دەڭگەيگە جەتكىزدى. ولاردىڭ ويىنشا ءبىز ورىس ءتىلىن ساقتاپ قالا الماساق، ءبىتتى، بولدى، قۇريمىز. ناق وسى جەردە ءبىر-اق نارسەنى مىسال ەتۋگە بولادى. مىسالى، شوقان ۋاليحانوۆ بۇكىل شىعارماسىن ورىس تىلىندە جازدى. ءبىراق قازاق شوقاندى مۇلدەم جادىنان شىعارىپ تاستاعان جوق قوي. كەرىسىنشە، ۇلىقتاپ، ۇلىلاردىڭ قاتارىنا قوستى. سوندىقتان ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمعا ەش قورىقپاي-اق، الدىمەن ورىسشىل پسيحولوگياسىن وزگەرتۋ كەرەك. رەتى كەلگەن جەردە قازاقتىڭ جۇرەگىن تىرناعان جەبىر قايعىسىن ايتا ءبىلۋ قاجەت. ولار ىنتى-شىنتىسىمەن قازاقتىڭ بولاشاعىن باعدارلاپ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسۋعا مىندەتتى.
— ءبىراز جايتتىڭ باسىن قايىردىق. ال ەندى اقىن.اقىنعا كەلىپ، پوەزياعا قاتىستى ساۋال تاستاماساق بولماس. ءسىز وسى ءمۇشايرا دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ سوڭعى كەزدە جاس اقىندار اراسىندا دا، اعا بۋىن اراسىندا دا ءمۇشايرا وتكىزىپ، ب ا ق سىناۋ ادەتكە اينالىپ ءجۇر. وسى ءۇردىستى جيىلەتۋ ارقىلى تەك ءبىز ءمۇشايرا ءۇشىن عانا ولەڭ جازاتىن ءمۇشايراشىل اقىندار لەگىن قالىپتاستىرىپ الىپ جۇرمەيمىز بە؟
— ءمۇشايرانىڭ كەيبىر ءساتتى وتەتىن كەزدەرى دە بولادى. جىر جارىسى ولەڭدى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن عانا كەرەك. دەگەنمەن “ءمۇشايرا قازاق ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرەدى” دەپ دابىرايتۋعا بولمايدى. بۇعان مەن ەشۋاقىتتا سەنگەن ەمەسپىن، سەنبەيمىن دە. ءمۇشايرا تەك حالىقتىڭ ولەڭمەن سۇحباتتاسۋىنا ىقپال ەتە الادى.
— ال كوركەم شىعارما تۋدىرۋعا ءمۇشايرا ىقپالىن تيگىزە الا ما؟
— جوق. بۇل دا كۇماندى نارسە. جاڭا ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي اقىندار ءمۇشايرا ءۇشىن عانا ولەڭ جازاتىن بولىپ الدى. ماسەلەن جامبىلعا ارنالعان ءمۇشايرا وتەتىن بولسا، وندا تەك قانا جامبىل تۋرالى ولەڭدەر جازىلادى. ابايعا ارنالعان جىر جارىسى ءوتتى. وندا دا تەك اباي جايلى ولەڭدەر جازىلدى. ءمۇشايرانىڭ تابيعاتى ءمۇنداي بولماۋى كەرەك. اقىنداردى تاقىرىپتىڭ اياسىنا شەكتەپ قويۋعا بولمايدى. تاقىرىپقا بايلاپ-ماتاپ قويعاننان كەيىن اقىنداردا ءبىرىن-بىرى قايتالاۋ پايدا بولادى. ءتىپتى اقىنداردىڭ باز ءبىرى جۇلدە السام بولدى دەگەن ويمەن ولەڭ جازۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، وسىدان بارىپ، استارىندا ءزىل جوق، قوعامعا وي سالاتىن تۇسى كەمشىندەۋ، سىلدىر سۋى مول ولەڭ جازىلادى. نەگىزىندە، ءمۇشايرادا ەركىندىك بولسا، اقىنداردىڭ كەڭ كوسىلۋىنە مۇمكىندىك تۋار ەدى.
— ءسىز قازاق پوەزياسىندا ساياسي استار جوق دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
— پوەزيا—كوركەم شىعارما. قۇرعاق ساياسات پەن ادەبيەتتى شاتاستىرىپ الۋعا بولمايدى. كوركەمدىگى بولماسا ولەڭ تۋمايدى. ساياسات—قوعامدى وزگەرتەتىن الىپ قۇرال. ول قوعامنىڭ لاكوموتيۆى ىسپەتتى. ساياساتتىڭ ىقپالىمەن قوعام وزگەرەدى. ماسەلەن، ءبىر جەردە توڭكەرىس بولىپ جاتادى، ەندى ءبىر ەلدەردە تۇبەگەيلى رەفورمالار ورىن الۋى مۇمكىن. وسى تۇستاعى كەز كەلگەن قۇبىلىستى كوركەم شىعارماعا اينالدىرۋعا بولادى. “ساياساتتان ادەبيەت بولەك، ادەبيەت ساياساتتى ءسوز ەتپەۋى كەرەك” دەگەن، ول—اقىلعا قونبايتىن نارسە. ساياساتتىڭ ارقاسىنداعى وزگەرىستەر قانداي بولدى، جۇرگىزىلگەن ساياسات نەندەي ناتيجە بەردى، سونى كوركەمدەپ، قورىتىپ الىپ بارىپ، ولەڭگە اينالدىرا ءبىلۋ كەرەك. مىسالى، اۋەزوۆتىڭ “قاراش-قاراش وقيعاسىن” الايىق، تۇنىپ تۇرعان ساياسات. سول زامانداعى وتارشىلدىقتى، بولىس-بيلەردىڭ ادىلەتسىزدىگىن، بايشىكەشتەردىڭ وزبىرلىعىن وسى تۋىندىدان- اق كورۋگە بولادى. اۋەزوۆ وسى تۋىندىسى ارقىلى سول زاماننىڭ ساياساتىن اشىپ كورسەتىپ وتىر. تولستويدىڭ “ۆوينا ي مير” شىعارماسى دا قىپ-قىزىل ساياسات. دوستويەۆسكييدى وقىڭىز، ول دا—ساياسات. بايرون مەن شەكسپير دە ساياساتتان اينالىپ كەتكەن جوق. قوعامدى وزگەرتەتىن ساياسات بولسا، سول قوعامنىڭ پورترەتىن كورسەتەتىن كوركەم ادەبيەت. ال وسىدان كەيىن كەلىپ قازاق پوەزياسىندا ساياسي استار جوق دەگەندى قالاي ايتاسىز؟ قازاق اقىندارى ساياسي سالماعى باسىم ولەڭ جازا المايدى دەپ قالاي كوز جۇمۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ اقىندارىمىز قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەردى ءسوز ەتپەي جاتىر ما؟ قوعامداعى وزگەرىستەردى ولەڭ-جىرىنا ارقاۋ ەتپەيتىن اقىن جوق.دەمەك، “قازاق پوەزياسى ساياسي استارسىز ولەڭگە قۇمار” دەپ تاعى دا ايتا المايمىز.
— ايتسە دە كوسەمدەردى ماقتاپ جازاتىن دا اقىندار بار عوي...
— راس، كوسەمدەردى ماقتاپ، ولاردىڭ ۇستانعان ساياسي باعىتىن كوككە كوتەرە اسپەتتەپ جاتاتىن اقىن-جازۋشىلار دا بار. بۇل ءۇردىس كەڭەستىك كەزەڭدە دە بولعان. ءالى دە بولا بەرمەك. مۇنىڭ نەسى ەرسى؟ ماسەلەن، اقىنداردىڭ ءبىر لەگى تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەل استاناسى اقمولاعا كوشىرىلگەنىن ءبىراۋىزدان قۋاتتادى. ال ولاردىڭ ەندى ءبىر قاتارى الماتى استانا قالپىندا قالا بەرۋى كەرەك ەدى دەپ وكىنىش ءبىلدىردى. ءوز باسىم ەلباسىنىڭ بۇل ساياساتىن قوس قولىممەن قولدايمىن. ورىستانىپ بارا جاتقان اقمولانىڭ استانا بولۋى قۇپتارلىق-اق دۇنيە. وسى قۇبىلىستى دا بىرەۋلەر ماقتاپ جازدى، ەندى بىرەۋلەر داتتاپ جازدى. قوعام بولعان سوڭ پىكىر قايشىلىقتارى كەزدەسەدى. ەكى جاقتى پىكىردىڭ قالىپتاسۋى باسەكەلەستىك دەڭگەيىمىزدى كوتەرەدى. ال باسەكەگە قابىلەتتى ورتادا بولاشاققا دەگەن ۇمتىلىس كۇشەيە تۇسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
— بولاشاقتى اركىم وزىنشە بولجايدى. ءسىز وسى قازاقتىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟
— جاقسىلىققا سەنەمىن. قازاق مۇددەسىنىڭ بيىك تۇرعانىن قالايمىن. ۇرپاقتان-ۇرپاققا نە قالاتىنىن بىلمەسەم دە، قايران قازاعىمنىڭ ارمان-مۇراتىنا جەتەتىنى كوز ادىما ەلەستەيدى. بىردە ءىرى ويشىل كونفۋسيي شاكىرتىنە “ون ۇرپاقتان كەيىنگىلەردىڭ بولاشاعى قانداي بولاتىنىن بولجاي الاسىڭ با؟” دەگەن ساۋال قويىپتى. سوندا شاكىرتى: “اكەدەن بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا نە قالاتىنى انىق بەلگىلى بولسا، ءجۇزىنشى ۇرپاققا دەيىن بولاشاعىن بولجاۋ قيىن ەمەس” دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. سول سياقتى قازاقتىڭ بولاشاعىن بولجاۋ ءۇشىن دە ۇرپاقتان ۇرپاققا نە قالاتىنى انىق بەلگىلى بولۋى كەرەك. قوعامدى جايلاعان كەلەڭسىزدىكتەر جويىلماي، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءباسى ارتپاي، ساياسي ساۋاتىمىز جەتىلمەي تۇرىپ ىرگەسى بەرىك ەل بولامىز دەۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ. ەلدىڭ تىرەگى—رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز. ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىز، ءدىلىمىز بەن سالت-سانامىز ءار قازاقتىڭ تىرەگى ىسپەتتى. تىرەگى مىقتى بولماسا، شاعىن عانا شاڭىراعىڭدا بەرەكە بولمايدى. ال ۇلكەن مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بەرىك، حالقىمىزدىڭ بولاشاعى ساۋلەلى بولۋى ءۇشىن ءبىز قازاقى قۇندىلىقتارىمىزدى ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات ەتىپ، جەتكىزىپ وتىرۋىمىز قاجەت. سوندا عانا ءجۇز بالەنباي مىڭىنشى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا قازاقتىق رۋح شيىرشىق اتىپ تۇراتىن بولادى. ال ۇرپاقتان-ۇرپاققا قازاقتىق رۋح جالعاسىپ وتىراتىن بولسا، قازاقتىڭ بولاشاعى ەش كۇمانسىز بايىرلى بولادى دەپ سەنەمىن.
— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
You Might Also Like
-
«اق جول قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى روزا ىنتىقبايەۆامەن اڭگىمە
